Ат қою азан шақырып балаға ат қою. Балаға ат қою мәселесіне қазақтар ерекше мән берген
жүктеу/скачать 35,16 Kb.
|
1 2
Байланысты:ат қою
|
АТ ҚОЮ - 1. Азан шақырып балаға ат қою. Балаға ат қою мәселесіне қазақтар ерекше мән берген. Қазақтардың балаға ат қоюы бала дүниеге келген күннен бастап жүргізілетін тәлім-тәрбиелік дәстүрлермен, бағзы замандардан бері қалыптасып келе жатқан анемистік, тотемдік, магиялық наным-сенімдер байланысты болды. Балаға ат қоярда ат жақсылыққа ырымдаған, немесе белгілі бір мақсат көздеген Көшпелі мал шаруашылығымен айналысып көшіп-қонып жүрген қазақтар көбіне бала атын дәстүрлі және қосалқы шаруашылықтарымен байланыстырған. Осыған орай Сыр қазақтары арасында Түйебай, Жылқыбай, Сиырбай, Қойлыбай, Қозыбай, Лақбай, Күшікбай, Итбай, Қарсақбай, Бүркітбай, Шортанбай, Сазанбай, Қосым, Боранбай, Қыстау, Күздеу, Жайлау т.б. аттар кездеседі. Бай, Бек деген сөздер өскенде бай, тұрмысы жақсы болсын деген ниетпен жалғанған. Балалары өле берген жағдайда Тұрсынбай, Жүзжасар, Жүзбай, Майлыкөт, Тезек, Боқбас, Боқтыбай, Көтібар деп қойған. А.Н.Самайлович балалары өле берген жағдайда ұлға Тұрсын, қызға Жетер деп ат қойған немесе баласын Италмас деп атаған, бұл ит жоламаған жерге шайтан да жоламайды дегенді білдіреді, - дейді. Баланың денесінде қалы, меңі бар болып туылса Қалдыбай, Қалдан, Қалдыкүл, ал егер дене мүшесінде кемтарлық белгі болса атын Нышан, Нышанкүл, Нышанбай деп, не болмаса балаға көз тимесін деп өз атымен атамай жанама ат, қыздар қатарынан туылған жағдайда Оңбер, Оғылту, Ұлтуар, Ұлмекен деген аттар, балаға көз тимесін, ғұмыры ұзақ болсын деген ниетпен Ұзақбай, Қартай, Тірлікбай деп қойған. Баланың дүниеге келген жеріне қарай жер-су аттарын қою кезінде дәстүрге айналған Мысалы, Аралбай, Сырлыбай, Тоқабай, Құндызбек т.б. Ислам діні қазақ даласына тараған кезден бастап балаға арабша ат қою тарала бастады. «Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелеріне» енген «Сығанақ жарлықтары» атты құжатта ат қоюға байланысты келесідей дерек бар: «Кейбір қазақ және да түркі хандарының түркіше есімдерімен қатар шығу тегі арабша «мұсылманша» есімдері болғаны белгілі. Мысалы, 1465-1466 жылы Әбу-л-хаир ханның Шығыс Дешті Қыпшақтан Жетісудағы моғол ханы Есен-Бұғаның иелігіндегі Шу мен Қозыбасыдағы Кереймен бірге көшкен Жәнібек ханның өзінің түркіше есімімен бірге, бірқатар деректемелерде Әбу-Сағид немесе Бу-Сағид деген мұсылманша есімі де болған». Сыр бойында қожалардың қоныстануы да араб аттарының қойылуына әсер етті. П.И.Пашино Перовск және Жөлек қазақтарының балаға ат қою мәселесіне орай «көш жолында немесе қырда туылған балаларға «мұсылман» аттары сирек қойылды» , - деген. Балаға ат қою рәсіміне баланың атасы мен әжесі, яғни қара шаңырақтың үлкені ие болған. Ата мен ене тұрғанда ұл мен келіннің балаға атты өзіміз қоямыз деуі, болмаған жағдай. Ат қоятын адам намазын өтеп, азан шақырып, нәрестені қолына ұстап тұрып ұл баланың оң, қыз баланың сол құлағына “мұның аты - ...., сенің атың - ...” – деп үш мәрте айқайлап айтады. Қазақта балаға ат қоюдың жолы мен сәттері көп. Қазақтардың нанымы бойынша адамның есiмi оның болашағына игi әсерiн тигiзедi. Халық баласына жақсы ат қоюға тырысқан. Ырым етіп бұрынғы батырлар мен ақындар, шешендердің де атын қояды. Бірақ, өте қасиетті әулие-әмбиелер мен ұлы адамдар есімін қоюға тиым да салған. Сонымен бірге бала есімін белгілі, беделді кісілерге қойғызып, батасын алуды да ұмытпаған. Мәселен, Қаныштың әкесі туғанда атасы Сәтбай Сегіз серіні әдейі шақырып, баласының атын қойғызған. Ат қоюды құлақ ашу деп те атайды. Бала бесікке бөленген соң ат қойылады. Қойылған атын құлағына үш-төрт рет айқайлап азан шақырып естiртедi. Бұл баланың “құлағын ашу” деп аталады. Батырлар жырында да батырдың дүниеге келу ситуациясына орай, қырық күн тойын, отыз күн ойын жасау көбінесе, “ат қою” рәсіміне ұласады. Мысалы: Тоғыз күн жиып ел жұртын. Ат қоймаққа балаға Қобыланды батыр қылды той, Қалың қыпшақ, көп ноғай Жұрт жақсысы баланың, Атын қойды Бөкенбай (“Қобыланды батыр” жырынан). Балаға ат беру тарихи дәуірлерде өзгеріске еніп отырған. Мысалы ерте орта ғасырларда, түркілер дәуірінде туылған балаға Естемі, Күлтегін, Тоныкөк, Бумын, Қорқыт, Кетбұға, Мойыншора, Күлшора т.б. деп қойылса, ислам денінің енуіне байланысты, орта орта ғасырлардан бастап, ислам аттары қойыла бастаған, байырғы қазақ қоғамының жоғарғы аристократиясында хан, бек, сұлтандардың отыруына байланысты, адам аттарына хан, сұлтан, бай, бек, би сөздері жалғанды. Ерте түркілер дәуірінде Сұлу ер адамға қойылған ат болса, қазақ қоғамында сұлу сөзі, әдеміліктің нышаны ретінде әйел адамға қойылды. 2. Келіндердің күйеуінің туыстарына ат қоюы. Сыр өңірінде атадан балаға жалғасып келе жатқан қазақы дәстүр бойынша келіндер күйеуінің туыстарын өз атымен атамай, жанама аттармен атауы керек. Келіндердің «ат қою» дәстүрі белгілі турколог ғалымдар А.Н.Самайлович, Н.И.Ильминскийлердің назарын аударып, олардың зерттеулеріне арқау болған. Н.И.Ильминский: «егер күйеуінің туыстарының ішінде аты бір заттың атымен аталатын болса, онда келін бұл заттың атын атамай, басқалар түсінетіндей етіп, оған балама басқа бір сөз ойлап тапқан», - десе, Н.И.Гродеков: «келін қалыңдық кезінде де, әдептік сақтап, болашақ күйеуінің ағайындарының атын атамаған», - дейді, ал А.Н.Самайлович болса, келіндердің ат қою дәстүрін жан-жақты саралап берген. Жаңа түскен келінге ат қоюға енесі көмектескен, кейде өзінен үлкен, өзінен бұрын түскен келін қандай ат қойса, кіші келін де солай атаған, тапқыр, пысық келіндер өздері-ақ ат қойып алған. Бұл қазақ келіндерінің күйеуінің туыстарына деген ізеттілік белгісі саналды. Күйеуінің туыстарының аты бар сөздерді де айту әдепсіздік болып саналады. Ел арасында қазақ әйелінің судың жағасында қойға шапқан қасқырды көріп, су, қамыс, қой, қасқыр, пышақ, қайрақ сөздері күйеуінің туыстарының аттарында болып, айтуға болмайтындықтан, оларды «Ата, ата, сарқыраманың арғы жағында, сылдыраманың бергі жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр. Жаныманы байламаға байлап алып келіп көріңіз» деп жеткізгендігі жайында әңгіме таралған. Әйел күйеуінің көзінше, күйеуінен үлкендердің, әйелі болсын, баласы болсын атын атамаған. Күйеуінен үлкен барлық ерлерді әйелдер «қайын аға» деген; егер ер адам қайын атасымен құрдас немесе одан үлкен болса, онда келін өзінің қайын атасы сияқты «ата» деп атайған; егер ер адам күйеуінен біраз жас үлкен, бірақ, қайын атасынан жас болса, онда келін «би аға» деп, атасының үлкен ұлын, яғни күйеуінен жас бойынша үлкенін «мырза аға»; одан кейінгісін «ортаншы аға» деп, туысқан қайнағаларын атқаратын қызметіне қарай «ауылнай аға», «мырза аға, «би қайын аға» деп атаған. Қайныларын да жасына қарай «ортаншым»; кенже ұлын «кішкенем», еншіге берген қайнысын «еншілес» деп атаған. Күйеуінен үлкен «қайын ағаларының» ұлдарын да атымен атамай, оларға «төрем», «аппағым», «ақ жарқын», «айдарлым», «шырақжан», «бөпежан» деген аттар берген. Күйеуінен үлкен әйел адамдарды, келін «шешей» деп, енесінен жасы үлкен әйелдерді келін өзінің енесі сияқты «ене» деп атаған; күйеуінен үлкендердің үлкен, ортаншы, кіші қыздарына «бикеш», «ортаншы қыз», «кішкене қыз» деп, немесе түр-сыйпатына қарай «шырайлым», «сұлуым», «ботакөз», «көз жақсым», «қара көз», «айдарлым» деп ат қойған; күйеуінің үлкен қыз апасын келін «апа» деген; отбасының кенже баласын келін ұл болса «кенжем», «кенжетай», «кенже бала», қыз болса «кенже қыз» деп атаған. Егер жас келін түскен үйдің қайын атасы тірі болмаса, қайын атасының өзінен кейінгі інісін «ата», ал егер қайын енесі тірі болмаса, қайын атасының өзінен кейінгі інісінің әйелін енесімен тең санап, «шешей» деген. Егер қайын атасы да оның інілері де тірі болмаса, онда күйеуінің үлкен ағасын «ата» деген. Осы аталғандардың ешқайсысының әйелі тірі болмаса жас келін күйеуінің үлкен ағасының әйелін «ене» атаған. Әйелі күйеуінің де атын атамай «отағасы», «біздің мырзам», «біздің кісі» деп атайды немесе өзінің бір баласының атымен «Темірдің көкесі» немесе атқаратын қоғамдық қызметімен «ауылнай», «ру басы», «елу басы» деп атаған. Күйеуі туралы айтқысы келсе, балаларына «ана әкелерің», қайын, қайын сіңілілеріне «біздің үйдегі ағаларың», «көкелерің» - деген. Кеңес үкіметі тұсында «колхоз қайнаға», «совхоз қайнаға», «күрішші қайнаға» деген атаулар кездеседі. Әйел күйеуінің құрдастарын «құрдас», ал күйеуінің аттастарын «аттас» деп атайды. Қазақ әйелдері қалжыңы жарасатын қайныларын, құрдастарын кейде ерекше белгісіне қарай бадырақкөз, көккөз, төртбақ, торпақ, айыр сақал, таңқы мұрын, қалқанқұлақ, тазша, домбырашы, шешен деп атаған. Келіндер үшін атауға болмайтын адам атына, сол адамның сырқы келбетіне ұқсас немесе мінез-құлқына ұқсас бөтен адамның аты берілетін жағдай да кездеседі. Егер келіннің үлкен баласы күйеуінің ата-анасының тірі кездерінде туылса, онда оны өз атымен атамай, мысалы «кенже бала, бөпежан» деп жанама атымен атаған. Әдепті келін, тіпті күйеуінің інісінің әйелі өзінен бұрын келін болып түссе және атасын немесе енесін тірі кезінде көрсе, егер өзі түскенде олар тірі болмаса, онда оның да атын атамаған. Бұндай жағдайда оның өз атының орнына «келіншек» деп атау қолданылады. Келіндер сондай-ақ туыс болмаса да біреудің аты күйеуінің ағайынымен аттас болса, оны «атам аттас», «қайнаға аттас», «мырза аға аттас» деген. А.Н.Самайлович Мұстафа Шоқайдың дерек беруі бойынша келіндердің «ат қою» дәстүрінен келесідегідей мәлімет береді: «...Мұстафа Шоқайдың атасының атындағы «торғай» сөзі Сыр өңіріндегі торы руының әйелдері арасында шымшық, шөже, жау шөже сөздерімен ауыстырылған. Шашты ру-тармағының әйелдері арасында бошай аталығының жылқыайдар тармағы болғандықтан жалпықазақтық «жылқы» сөзі қолданылмайды, оны «мінгіш» немесе тушар деп айтады. ...Күйеуінің туысының бірінің аты Сары аталса, әйелдер тілінде Сарысу өзенінің аты Шікілсу болып ауыстырылады. М.Шоқайдың айтуы бойынша, бір орыс офицері қазақ әйелінен Ташкент темір жолы бойындағы Сұлутөбе бекетін қай жерде деп сұраса, әйел Әдімі төбе деп жауап берген, себебі сұлу сөзін оған айтуға болмайды; егер офицерге түсіндірмесе, онда географиялық картада жаңа жер аты пайда болған болар еді. Бір қазақтың әйелін молда оқуына бергендігі жөнінде қызықты әңгіме бар; Қоранды оқып отырған кезінде ҮІІІ-ші «Каусер» сүресіне келген кезде, әйел осы сүренің бірінші қатарындағы араб тіліндегі каусар сөзіндегі сар сөзін айтудан бас тартқан, себебі сар сөзі оған айтуға болмайтын «сары» сөзін еске түсірген, сондықтан оны кау-шікіл деп айтқан екен. Қыпшақ тайпасының ұзын руының алтыбас тармағының атын әйелдер, алты сөзі айтуға болмайтындықтан жет-бас деп айтқан». Мұстафа Шоқайдан А.Н.Самайловичтің жазып алуы бойынша әйелдер күйеуінің туыстарының атында кездесетін заттарды келесідегідей жанама сөздермен ауыстырып айтқан: боқ сөзі орнына - қыш, тезек, ақ – шаңқан, қара – боран, сары – шікіл, мамық – төсек, жүн-төсе, көш – жөнеу, қой- маңырама, қошқар-азбан, алты – бестен бір артық, базар – сауда, айдар – төбе шаш, пышақ – ет кесер, балға - соғар, тоқпақ – қол ағаш, айна – бет көргіш, бұқара – ұлы кент, бүркіт – үлкен құс, қораз – айғыр тауық, тышқан – қап тесер, қоян – есек құлақ, тоқты – кішкене қой. Келіндер күйеуінің туыстарының атын анығырақ жеткізу үшін кейде қайны, қайын сіңілілерінің көмегіне жүгінген. Информант Тоқсанбаев Қыдырәлі ақсақал: «Шамамен менің 14-15 жасым болатын, әкем Тоқсанбай ауыл сыртынан егін салып, біз қостың басында отырғанбыз. Бір күні 2-3 жолаушы адам келіп, бұл кімнің қосы, деп сұрады. Сонда Мағрипа жеңгем мені шақырып алып, «жүзден онды алып тастаса не қалады», - деп сұрады. Мен, «тоқсан», - дедім. Сосын, малы көп адам кім дейміз. - деді. Мен, «бай», - деп жауап берді. Сонда жеңгем, «енді осы сөзді қосқанда қандай сөз болады, соны мына кісілерге айтып жіберші» - деді. Мен «тоқсанбай», болады дедім. Сонда әлгі кісілер күліп, - Е, бұл Тоқсанбайдың қосы екен ғой деп, жүре берді.», -дейді. Өз аттары орнына келіндердің берген жанама аттарына олар өлгенше ие болады. Тіпті өз аты ұмытылып, ауыл адамдары да оны келіндер қойған атпен атап кеткен жағдайлар болған. Мысалы, Кіші жүздің Әлімұлы тайпалық бірлестігінің шежіресі бойынша Әлімнің бір ұлының аты Айнық (Қарасақал). Халық арасында Айнықтың қара қалың сақалды болуына байланысты әйелдер берген Қарасақал аты кеңінен тарап, одан тараған ұрпақтар Қарасақал тайпасын құраған. Өзінің негізгі аты бірте-бірте қолданыстан шығып қалған. Ал, Кіші жүз Жетірудің Табын тайпасының Шөмішті-табын Бозымның Тоқсиық тармағының Есенбай руындағы Көшей атасы тараған Көшейдің шын аты Нәдір болған. Нәдір Есенбайдың үлкен баласы болғандықтан оны Есенбайдың шешесі бауырына басқан, оны келіндері “енем баласы” деген. Көш кезінде басқа балаларымен қатар өздерімен бірге ілесіп көшетін болған соң келіндер “Көшей” деп ат қойып, өзінің шын аты ұмытылып кеткен. Көшей бүтін бір аталықтың атына айналған. Қазақ халқының белілі батыры Қаракерей Қабанбайдың азан шақырып қойған аты Ерасыл. Денесінің шоймандай, түрінің қап-қара болғандығына қарай жеңгелері Қабанбай деп атап, өзінің аты ұмытылып, тарихта Қабанбай атымен қалған. Әлихан Бөкейханов өзінің “Безправность киргизских молодух” атты мақаласында: “Жаппас руының А. деген сұлуы Б. атты қыпшақ жігітіне ұзатылады. Су құйып тұрған күңі құманмен байқаусызда келіншектің басына ұрып алады, қорыққан күң келіншектің енесінің үйіне барып тығылады. Ашу үстіндегі келіншек, “мен сені С.-ның үйіне емес, құдай үйіне тығылсаң да тауып аламын”, -деп енесінің атын айтып қояды. Сол күні келіншек енесінің тапсырмасымен тұншықтырылып өлтірілген”- деген оқиғаны жазған. Бұл дерек қазақ қоғамында әйел тәртібінің межеден асып кетпеуіне ене қатты көңіл бөлгендігін, сонымен қатар қазақтар арасында “ат қою” дәстүрінің берік сақталғандығын көрсетеді. (Ә.Бөкейханов, бұл мақаласында “қазақ қоғамында кездескен ащы шындықты бүкпей көрсеткендіктен болар, мақала “Таңдамалы шығармалар” жинағына енбей қалған - Т.Е.К.) Келіндердің «ат қою» дәстүрі қазіргі таңда Қызылорда облысының Арал, Қазалы, Шиелі, Жаңақорған аудандарында сақталған. 3. Үлкен адамдарды, сыйлы кісілерді құрметтеу ниетін білдіріп, олардың атына “әке”, “еке” деген жұрнақтарды қосып айту қазақ халқында салтқа айналған (Ереке, Өсеке, Қалеке). Мұндай ат қоюда, көбінесе атаудың басқы буыны негізге алынады. 4. Адамға ерекше қасиетіне қарай халықтың ат беруі. Мысалы Ақсақ Темір, Әмір Темір, Балуан Шолақ, Ақан Сері, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай. Абылай ханның өзінің шын аты Әбілмансұр. Жас кезінде жүріс-тұрысы, сыртқы бейнесі, түйе бағып, кір-қожалақ болуына байланысты Сабалақ, ұлғайған шағында «Абылайлап» ұран салуына байланысты Абылай атанған. Ал Бәйдібек атаның жары Нұрила шапшаңдығы, ептілігі, елкезектігі арқасында Домалақ Ана атанған. 5. Хайуанаттардың атын тергеу өте көне заманда болған. Халық кейбір аңды “киелі, қасиетті” деп, сөйлеу жүйесінде ол аңның атын көтермелеп атаған (қасқыр – ит құс, жолбарыс – бай шұбар). ЕНШІ - баласы ер жетіп, отау тігіп өз алдына үй болғанда әкесі беретін мал-мүлік, әкесінен баласына тиісті үлес. Енші әдетте үйдің үлкен ұлдарына берілген. Кенже ұл әкесі отырған шаңыраққа ие болып қалған. Еншіні атасы, әкесі, олар болмаған жағдайда үлкен ағалары бөлген. Сүйіншіге деп немесе арнайы сол балаға деп атап берген (сүндетке отырғызылғанда, атқа мінгенде т.б.) мал еншіге түспей әр баланың өз меншігі «аққұласы» саналған. Енші беру, яғни қазақ отабасында ер жеткен ұлды еншісін беріп бөлек шығару, балалы-шағалы болған соң жүзеге асырылған, осылайша енші алып бөлек шыққан ұлы өз алдына “отау үй” болып, көрші ауылда отырған. Осылайша бір ауылдан екінші бір ауыл бөлініп шықты. Отау үй бөлініп шыққанда, әдетте әкесінің шабындығын пайдаланған. Егер шабындық көлемі тар болғанда ауыл ақсақалдарының кеңесіне жүгініп, бөлек мал, шабындық жер бөліп алып отырған. Отау болып бөлініп шыққан ауылға әкесінен шабындық бөлінбеген уақытта, туысқандары қарасқан. Енші бөлісіне әке меншігіндегі жер де кірген. Әкесі өлген жағадайда әке қыстауы да еншіге өткен. Енші бөлісуге құқықтық реттеуші органдар (билер соты) қатыспаған, дәстүр бойынша отбасы мүшелерінің ішінде, өз ынтымақтықтары бойынша реттелген. Отау тіккен баласын енші беріп, бөлек шығарарда ағайын-туғандарын шақырып, «құдайы тамақ» берген, ал ағайын-туғандары шама-шарқылары келгенше бөлек үй болатын жастарға мал-мүлік, тұрмысқа қажетті заттар алып келген. Бұл дәстүр Сыр бойында «бөлек шығару» деп аталады. Еншісін алып бөлек кеткен баласы ата-анасы отырған үйді «үлкен үй» деп атаған. Ата-анасы өмірден озғанда да кенже бала ие болып қалған үй басқа балалар үшін «үлкен үй» деген статусымен қала береді, бұлай атау дәстүрі олардың бала-шағаларына да беріледі. ЕНШІЛЕС - үлкен ұл бөлек шыққанда кіші қайныларының бірі немесе қайнағаларының ұлдарының бірі жеңгесіне еншілес ретінде ерген. Оны жеңгесі «еншілес» деп атаған. Еншілес етіп ату тек туған бауырлар арасында ғана емес, бір-біріне бауыр басқан адамдар арасында да кездескен. Мысалы, ХІХ ғасырдың 1-ші жартысында аты шыққан Сыр бойында өмір сүрген табын Бұхарбай батыр 11-12 жасында түйенің тірсегін қылышпен шауып алған. Ренжу білдірген әкесінен қашып, Жаңадария бойындағы қарақалпақтар қонысына барып, бас тірегенде бір бай өзіне еншілес етіп алады. Бір күні Бұқарбайдың үстінен туысы Байқадам батыр қол қойған бөгернай (би, батырлар қол қойған іздеу қағаз – Т.К.) келіп жеткен, мұны көрген бай еншілесі Бұқарбайды тату-таралғысымен еліне қайтарған. КӘДЕ - ұлттық салт-дәстүрде атқарылатын ғұрыптар, айтта, ойын, тойда, мейрамдарда берілетін сый немесе алым. Той кәделері: тойбастар, айттық, мүше сұрау, көрімдік, жыртыс, сарқыт т.б. Құдалық кәделері: қарғыбау, шеге шапан, қалың мал, өлi-тipi, бата аяқ, той малы, атбайлар, тойбастар, құйрық-бауыр, сандық ашар, шәй құяр, құда тартар, көрімдік, табаққа салар, отқа құяр, түйемұрындық, қосақбас, кeбic салар, киіт, құда аттандырар т.б. Күйеу кәделері: eciк көру, ентікпе, балдыз көрімдік, күйеу табақ, сүт ақы, атбайлар, босаға аттар, сәукеле байғазы, жеңгетай, шымылдық байлap, отау жабар, қыз көтерер, арқа жатар, қалыңдық ойнау, қол ұстатар, шаш сипатар, көрпе қимылдатар, ит ырылдатар, «кемпір өлді», бақан салар, мойын тастар, қыз қашap, ілу, көпшік қыстырар, күйеу аттандырар және т.б. да, кәдесіз күйеу болмайды» дейді қазақ салты. Қайын жұртына келген жаңа күйеу жігіт әуелі қайын атасы мен қайын енесіне, ауыл ақсақалдарына сәлем береді. Күйеу жігітті ертіп келген құдалар жағы қыздың ата-анасына, жақын ағайын туыстарына киіт кигізіп, күйеу жігіт сол күннен бастап, кетер кеткенше қайын жұрт жағындағы жеңге, құрдас, замандастарына орайы келген сәттерде тарту, таралғысын таратады. Бұл «кәде» деп аталады. Кәде қайын жұрт жағының сұранысына орай беріледі. Жігіттің ұрын келуіне орай қыз ауылында алтыбақан ойнап, өлең айтып, той-думан құрады. Осы кештердің бірінде жігітті қалыңдығымен таныстыру рәсімін жеңге, құрбы, құрдастары ұйымдастырады. Ол үшін әуелі қыздың жаңа отауы тігіліп, жиһаздалады. Отауға жастар жиналып ойын-сауық құрады. Ойын-сауықты аяқтап, жиналған жастар тараған сәтте қыздың сырлас жеңге, құрбылары қыз бен жігітті оңаша алып қалып, бетпе-бет дидарластыру салтын жасайды. Кәде осы сәттен бастап сұралады. Жеңге, құрбылары «босаға аттар», «шаңырақ көтерер», «уық шаншар», «үзік жаяр» сияқты сылтаумен сан қилы ақы тілей бастайды. Күйеу жігіт сұранған әркімге лайықты сыйлық, тарту таралғы ұсынады. Сонсоң жігітті төсектің алдына тартылған шымылдықтың ар жағында отырған қалыңдығына жақындатады. Төсек жанында тұрған тағы бір құрбы: «төсек саларымды бер?» деп қиылады. Оған тиісті кәде төленген соң ең жақын жеңге немесе құрбы қызы жігіттің қолын шымылдық ішіне таман создырып, қыздың саусағынан не білегінен,не болмаса шашынан ғана сипатады. Осы сәтте «Ақ білектен ұстатудың», «шаш сипардың» кәдесі сұралады. Отау үйге кіргенде жігіттен «көрпе жабар», «аяқ қымтар» кәделері сұралған. Баланың дүниеге келуінен бастап, өмірден озғанға дейінгі әдет-ғұрып салт-дәстүрлер түрлі кәделерге толы. Мысалы, балағa арналған кәделер: ат қою, кіндік кесер, бесікке салу, қырқынан шығару, тусау кесер, көрімдік т.б.; қаза кәделері: садақа, жыртыс, арулау, қабыршы кәдесі, киім беру, дұға оқыту т.б. АСАР - көлемді, үлкен жұмыстарды адамдардың бірігіп атқаруы. Былайша айтқанда, ағайын мен руластар арасында болатын туысқандық көмек-жәрдем, яғни көшпелiнiң күнделiктi өмiрiнде, тұрмысында ұдайы қайта айналып келiп отыратын шаруашылық әрекеттерiн атқару кезiнде көпшiлiк коллектив болып жұмыла кiрiсетiн көптеген шаралардың бірі. Осы орайда асар терминінің мағынасына тоқтала кеткен жөн. И.Петрушевскийдің ғылыми еңбектерінде асар сөзіне берілген "жиын", "қалың топ" деген мағынада тұжырымдалған. Ал өзбек тілінде асар сөзі "қорған" деген мағынаны береді. Бір қызығы Оңтүстікте осы атау кездесетін тарихи жерлер мен аймақтар бар. Мысалы, 1950-60 жылдары ССРО Ғылым академиясы Хорезм экспедициясы атақты ғалым С.П.Толстовтың жетекшілігімен зерттеген "Жетіасар" ескерткішін алуға болады. Бұл күнде Қызылорда облысының жеріндегі "Алтын асар", "Томпақ асар", "Жеті асар", "Қара асар" сияқты ескерткіштер және тарихтың ашылмай келе жатқан бір сыры ғана. Топырақ басқан құпиясы мол "қорғандар" бір кезде үлкен мәдениеттің орталығы болғаны ақиқат. Алайда, Қызылорда өңірінде осы қорғандарға қатысты "ықтиярсыз" жұмыстың көрінісін Ә.Диваев "Көк кесене" атауының маңызы туралы тарихи-археологиялық жазбасында баяндайды. Сонымен қатар, Сыр бойында осы қорғандар туралы көп аныз сақталған. Осы аңыздардың тарихи шежіреге, эпостық жырларға негіз болып, оқиғалардың жырланатыны бар. Айталық, "Қамбар батыр" жырындағы "тобыр" деген сөздің мағынасын жеке-жеке қорғанға (асар) топтасқан, сөйтіп аңшылықпен күн көрген, бір қазаннан ас ішіп жүрген жатақ адамдардың айтылуы мүмкін нәрсе. Тіпті Төлеби ауданында Қамбар асуы (Қорған төбе) деген жер осы күнге дейін бар. Қазақ батырларының қорған-қамалдарын тұлпарымен қарғып өтуі эпостық жырларда көп кездеседі. Әсілі, осы қорған-асарлардың тарихи ізі ежелгі ғұн, сақ, түркі тайпаларының дәуірінде жатса керек. И.П.Петрушевский "Асар" терминін көне ассир тіліндегі Ангария (адrrи) ұғымынан шығарып, соған техникалық мағынасы жағынан ұқсас "ықтиярсыз жұмыс" деп атайды. Сосын Иран жерінде отырықшылықпен күн кешкен адамдардың мемлекет пайдасына істелінетін "еркінен тыс" жұмысын айтып өтеді. Мәселен, суландыру жүйесінде каналдар мен кияриз қазу және тазалау болса, құрылыс жұмыстарында қамал-қорғандарын турғызу т.б. осыған жатады. Бір жанұяның қолынан келмейтін күрделі жұмыстарды атқару үшін бір ауылдың адамдары «асарға» шақырылады. Осындай жеке басының шамасы келмейтiн қора-қопсы, үй салу, жөндеу қатарлы жұмыстарды көпшiлiктiң көмегiмен атқару кезiнде де түрлi деңгейде ас қабылдау рәсiмдерi қатар жүредi. Белгiленген күнi жиналып, жастар жағы жұмыс iстесе, қариялар iстiң басы-қасында болып, ақыл-кеңес бере жүредi. Асарға шақырылғандар еңбегі үшін төлемақы талап етпейді. Оның есесіне асарға шақырушы адам оларға арнаулы мал сойып, қымыз құйып, жақсы ас әзірлеп, тойғызады. Асарды қазақ елінің ұжымдық топта жұмыс істеуінің үлкен бір көрінісі деп қарауға болады. Мұндай жақсы салт, дәстүрлер ел ішінде әлі де бар. Асар өзбектерде “хашар”, батыс қазақтары тiлiнде “үме” деп аталады. Шөп шабу науқаны - көбiне қыз, бозбаланың, әншi-жыршының жиналатын сәтi. Осыған сай үммеге келген үндемей қалмайды деген мақал туған. Осы дәстүр күні бүгінге дейін сақталынып келеді. Сонау ерте заманда Шығысты басқарудың үш саласының бірі қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру жұмыс істеген. Сол уақытта ирригация мемлекет бақылауында болып, академик Б.В.Бартольдтың Сауран қаласында құдықты қазған үнді құлдары туралы Еасифидің жазбасынан мәлімет келтіретіні бар. Осы орайда "асар" бірлескен жұмыстың түрі ретінде барлық Шығыс еліне тән нәрсе сияқты. О баста "еркінен тыс" болып мемлекет пайдасына істелінетін жұмыс болып, кейіннен өзінің бастапқы мағынасын жойып бірте-бірте адамдардың күнделікті тұрмысында қолданылып "көмектесу" немесе "жәрдемдесу" (туысқандық) мағынасына ие болған тәрізді. Оңтүстік өңірінде мердігерлік жұмыс кеңінен пайдаланылған. Мысалы, Шу өзенінен тартылған "Қоңырат" арығын бір бай әр метріне бір қой беріп, мердігерлерді жалдаған. Қазақтарихында адамдардың су каналдарын қазу, оларды тазарту, қамал-қорғандарды т.б. жұмыстарға ұдайы зорлап қатыстырғаны туралы жазылған. Бұл міндеткерлік жұмыстар сол замандағы құжаттарда "мердігер" деген терминмен аталады. Қоқан хандығында асар (хашар) жұмыстарында жекелеген жерлерде "мардиқордың" (хашарчи) жұмыс жасалғаны туралы хандықтың архив құжаттарын да кезедеседі. Оңтүстік Қазақстанның оңтүстік-шығысында мердігерлер көбінесе "Қасқа" жақтан /Келес, Түркістан, Темірлан аймақтары/ келіп жұмыс жасаған екен. Оңтүстік өңірінде "асаршы", "мердігерші", атаулары араласып бір мағынада айтыла береді. Демек, мердігер асардың бір түрі ретінде көрінетін жалданып жұмыс істеуші жеке адам не болмаса бір топ адамдар болып тайылады. Сондықтан да, шаруашылықтағы жұмыстың тарихи формасы ретінде асар Оңтүстік қазақтарының әлеуметтік өмірінде үлкен маңызды орын алған. Асар жұмыстары суландыру жүйесінде ғана емес, басқа да жұмыстарда жүрді. Мысалы, үй салуда, шөп шабуда және т.б. жұмыстарда өтетін асарды айтуға болады. Тек суландыру жүйесінде орын алатын қоғамдық харакетке "тоған басарды" келтіруге болады. “Тоған басар” жұмыстары топ арасында жүретін асар яғни тоған, арықтарды қалпына келтіру жұмыстары еді. Қазақта қауым ішінде арықтарды ретке келтіру жұмыстарына әр шаңырақ бір адамын шығарады. Ал ауқаттылар, орнына бір адамды жалдайтын болған. Сондай-ақ, кей жағдайларда асар жасаушыларға бір қой беретіні де кездеседі. Жұмысқа қатысушылардың белгілі бір жас шамасында яғни қарулы жұмысқа жарамдылығы басты шарт болған. Мысалы, Шу бойы қазақтарында дәстүр бойынша қоғамдық харакетке қатысатын ер адам 16 жастан төмен, 60 жастан жоғары болмаған. Өйткені қоғамдық харакетке қатысушы әрбір адам арық бойында жатқан суармалы алқаптан жер алуға қақысы бар. Сондықтан да, жерді қауымның еңбекке жарамды адамы алу тиіс. 1888 жылы көктемде Бөтімбай Сәтінің тоғанында жұмысты он бес күнде аяқтаған 28 адамның әрқайсысына ені 33 сажын, ұзындығы 66 сажын жер берген. Егер отбасының отағасы қайтыс болса, онда жер үлкен ұлына немесе жесіріне тиісті болған. Әлбетте, олар арықты жөндеу, тазалау секілді жұмысқа қатысуға міндетті еді. Тіпті қауым мүшесі басқа жаққа кетсе де, өз тоғанының бойында жатқан жерге иелігін сақтап қалды. Туысқандық немесе өзара көмек Памир тәжіктерінде де кездеседі. Оларда өзара бірлескен жолдастық көмекті "кыряр" деп атайды екен. Мұнда туысқан болып келетін кедей адамдардың өзара тең жағдайында ауылшаруашылық жұмыстарында бір-біріне көмектесіп отырған. Қазақтарда орыл алған "ортақтасу" сияқты жұмыс түрі оларда "амбоз" делінетін өзара көмек түрінде көрінеді. Түрікмендерде орақшылар "потратчы" және "гунлукчы" деп бөлінеді. Алғашқысы егіс өнімін қожайынмен келісіп, белгілі бір уақытта жалданады, ал екіншісі белгіленген ақыға келіседі. Сонымен қатар, түрікмендерде ауқатты адамдар ішінде өзара көмек түрі "еварх" жүрді АСАТУ - ас, еттi, аузына салу (дәстүр). Ас жеп болған соң, қонақтың үлкені табақта қалған астан «асату» дәстүрін жасаған. Асату Сыр өңірі қазақтарын арасында осы күні де сақталып отырған дәстүр. Асату әдетте үлкен ер адамның қолынан үлкен табақтан, яғни бас табақтан дастархан басында отырған өзінен кішілерге жасалады. Уысына еттің қамыры, еті, майынан аузына сиятындай етіп, жинап алып асатады, кішілерлер қалыптасқан әдет бойынша асатудан бас тартпайды, етті асар кезінде ер адамдар «құлдық» деп айтады. Бұл өзінен үлкенге құрмет көрсеткені, рахмет айтқаны болып есептеледі. Ал, жасы кіші келіндерге “асатқаным” деп үлкен табақтан ене-абысындарының бірі ыдысқа сыбаға бөліп береді. Келін орнынан тұрып ет асатқан адамға арнап сәлем салады. «Келіп менің бата алып көп жасағым, Өз қолынан Сәбеңнің ет асадым» (С. Мәуленов) «Есет атам ет асатар, Ет асатса бес асатар» (Жаңылтпаш). АМАНАТ - бір адамның екінші біреуге сақтауға берген немесе екінші бір адамға табыс ету үшін берген заттары. Аманатқа адамды да берген. Ертеде соғысқа, алыс сапарға жүретін адам, сондай-ақ, өлер алдында артында жан ашыр-жақынсыз қалып бара жатқан бала-шағалары мен мал-дүниелерін адамгершілігі күшті, сенімді, адал адамдарға «мыналар сізге аманат» деп тастап кететін болған. Міне, бұл «аманат» деп аталады. Аманатты сақтау және оны мезгілінде тапсыру зор адамгершілікке жатады. Аманат алған адам әрқандай қиын жағдайда да «аманатқа» қиянат жасамайды. «Аманатқа» қиянат жасау тәңір алдында кешірілмес күнә болып есептеледі. Себебі, қазақ ұғымында «аманат» алған адам, қашанғы оны өз иесіне аман-есен тапсырғанша тәңір алдында «аманатқа» қарыздар адам саналады. Сондықтан, аманат алған әрқандай адам «аманатқа» адамдық арымен, жанымен жауапты болады. Ертеде «аманаттың» ел аралық қарым-қатынастарда үлкен мән-мағынасы болған. «Аманат – аман сақтайды» - дейді халық. Ел мен ел, адамдар мен адамдар арасындағы татулық пен бітім жолына қызмет еткен. Ал жауласушы екі жақ арасында жеңілген жақтың жеңген жақ алдында қабылдайтын міндеті - «ақ үйлі аманат» деп аталған. Ерте кезде жауласушы eкi ел татуласқан кезде аманатқа адам да қалдырып кететін болған. Сондай-ақ, біреудің орындауына тапсырылған міндет, өсиетті де аманат деп атайды. АМАНДАСУ. Байырғы қазақтар дәстүрі бойынша, қазақтар бірі-біріне жолыққандағы кездесуі мен амандасуы олардың әлеуметтік тегінен, байлығынан және жалпы өмірдегі алатын орнын да айқындаған. Хан немесе ірі сұлтандарға төменгі таптағы адам екі қолын кеудесіне қойып және төмен қарай иілмесе оларға жақындай алмаған, ал егер ол қайырым ретінде оған қолын созса, онда ол бір тізерлеп жерге отырып, оның қолын екі қолымен қысады. Орта қолды адам өзінің әміршісіне қолын кеудесіне қыспай, бірақ басын иіп келген. Хан немесе күшті әмірші, өзінің қарауындағылардың сәлеміне оның иығына қолын қойып, сыйластығы болса қолын қысып және құшақ айқастырып жауап береді. Егер қазақ жолда белгілі немесе бай адамды жолықтырып қалса, аттан түсіп және оның бір қолын ұстап, өзі қос қолдап амандасады, егер ханды кезіктірсе, онда жолда тоқтап тұруы керек және оның өтіп кетуін күтуі керек, әрі басын иіп, қолын кеудесіне қойып дауыстап сәлем беруі керек. Дәрежесі тең, бірақ жақын таныс емес адамдар бір-бірінің бір қолып алып қана амандасқан; ал таныстар (ер адамдар) бір-біріне екі қолдарын береді және сонан соң, екі жаққа алма кезек иық тірестіріп құшақтасады немесе керісінше бір-бірін кеуделеріне қысып құшақтады. Мұндай қимылдар кездесу кезінде жасалады.Әйелдер де кездескенде жалпы қабылданған әдетті сақтаулары тиіс. Әлеуметтік жағдайлары тең әйелдер кезіккенде қол алыспайды, еш уақытта сүйіспейді, тек бірі екіншісіне жәй ғана иіледі; бірақ ханша немесе белгілі сұлтан әйелін кездестіргенде жанарын төмен түсіріп және иіліп, бетін сипап сәлемдесуі керек. Жас әйел жасы үлкен туыстарының алдында бір тізісін бүгіп, иіліп сәлем істейді. Бостау әмірші мен билігі жоқ сұлтандар сыртынан болса да ізеттілік көрсету өз дәрежесінде болмағанымен, әмірі күштілер алдында ізеттілік шаралары қатаң сақталады. Қазақтар бір-бірімен жолыққанда бір-бірімен «мал-жан аман ба?» деп сұрасқан. Мал аман ба, деп сұрауы олардың тұрмыс-тіршілігі мал шаруашылығымен байланысты болғандығының белгісі. Сырдарияның төменгі бойы қазақтарында амандасудың да өзіндік дәстүрге бағынған рәсімі бар. Арал, Қазалы өңірінде ер бала, қыз бала да өзінен үлкендерге дауыстап “сәлем бердік” деуі керек. Сыр бойының барлық аудандарында қыз бала болсын, ер бала болсын кішілер үлкендерге қос қолын беріп амандасады. Ер адамдар өзінен үлкендерге “ассалаумалейкум” деп айтып барып қол алады. Келіннің беті ашылып, босаға аттаған күннен бастап, келін күйеуінің ағайындарына көрген кезде екі қолын алдына бір-біріне айқастырып қойып «сәлем бердік», - деп дауыстап, өзі иіледі. Күйеуінің ағайындары жол-жөнекей кездескен күнде де осылай сәлем салады. Үлкендер келіннің сәлеміне «көп жаса», «бақытты бол» деп жауап қайтарады. Бұл дәстүр келіндердің күйеуінің ағайындарына деген ізеттілігін білдіреді. АШАМАЙҒА МІНГІЗУ - баланың сана - сезімін жетілдіру үшін жасалатын тәрбиелік салттың бірі. Қашан да тағдырын малға сүйейтін қазаққа осы малды бағу үшін бала керек. Бала болғанда - ұл. “Бір ұлы бардың бір ру елде малы бар, екі ұлы бардың екі ру елде мал бар. Үш ұлы бардың, төрт ру елде алы бар, алты ұлы бардың алладан басқада несі бар” деп Еркенекті Саршуаш би айтқандай, қазақ үшін баланың көптігі жақсы. Баласы көп болса, той-томалақты да көп жасайды. Олардың тез ержетуіне асығады. Біз сөз етпек ашамайға мінгізу осы асығыстың алды. Дүниеге ер бала келгенде қазақ оған арнап, жаңа туған құлынды бәсірелейтін. Жас бала есі кіріп 6 - 7 жасқа келген соң оған ашамай істетіп, қамшы өріп «сен азамат болдың» деген сенім ұялатып, үйретілген жуас тайға әсем ашамай ерттеп мінгізіп, жүргізеді. Бұл баланың көңілін өсіреді, басқа балалар алдында мерейі көтеріліп, мақтаныш сезімде болады, тез есейеді. Оны еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеудің ұлттық әдістемелік жолдың бірі - осы ашамайға мінгізу арқылы да көрінеді. Баланы атқа мінгізетін күні ауыл адамдары түгел жиналады. Аттың жал-құйрығына, бастан-аяқ жаңа киім киген баланың бас киіміне, шапанының арқасына шоқтап үкі тағылады. «Үкі - жын-шайтаннан қағатын құс» деп, қазақтар оны ерекше қастерлейді. Баланың атына да салмақты шарт қойылады. Ол әрі жуас, әрі жүрісі жайлы, әрі сыр-сымбаты жарасқан болуы керек. Әсіресе ол аттың жас шамасы баланың өзімен шамалас құнан не дөнен болуы есте сақталады. Бұл кезде балаға аталған бәсіре аты үйретіліп, мінуге жарап тұрса, онда баланы соған мінгізеді. Баланы атқа мінгізу сыбағасы шабандоз, саңлақ жігіттердің бірінің үлесіне тиеді. Баланы атқа мінгізіп, аяғын тепкішекке сұғып, белін айналдыра жұқа көрпешемен орап, қолтырмаш ағаштармен денесін ауыртпайтындай етіп тартып таңады. Осы тұста той-думанға жиналған топтың ішінен біреу шығып: жүктеу/скачать 35,16 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2