«Аударма мәселелері» ОҚу- әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей 2015 Мазмұны

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

2015

1 Глоссарий

2 Дәрістер

3 Практикалық сабақтар

4 Студенттердің өздік жұмысы

5 Пәннің оқу-әдістемелік картасы

6 Оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы

7 Әдебиеттер

1. Лексикалық контекст – төңірегінде мәтіннің сол бірлігі қолданылатын лексикалық бірліктердің жиынтығы.

№1дәріс тақырыбы: Қазақ тіл біліміндегі аударматану мәселесі.Аударма және оның тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында жазылған ғылыми жұмыстарға шолу.

1. Аударма ғылымы және оның қалыптасуы туралы зерттеулер.

2.Аударма теориясының зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері.

3. Аударма және оның тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында жазылған ғылыми жұмыстарға шолу.

4. Көркем аударманың өзекті мәселелері.
ХХ ғасырдың отызыншы жылдарының өзінде М.М.Морозов, Я.И.Рецкер, А.В.Федоров сынды осы саланың білгір мамандары аударма бойынша маңызды жұмыстар атқарып, олардың ізімен Н.Б.Аристов, И.М.Берман, Л.С.Бархударов т.б. ғалымдар 50-60 жылдарда аударматанудың іргесін бекіте түскен. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі – ХХ ғасырдың соңғы жылдары ғана қолға алынған жаңа салалардың бірі.

Қазақ тіл білімінде Ө.Айтбайұлының аударма ғылымы және оның қалыптасуы туралы зерттеулері, А.Алдашеваның аударматанудың лингвистикалық және лингвомәдени негіздерін айқындауға арналған ғылыми зерттеулері аударма теориясы мәселелеріне арналды.

Аударма туралы толығырақ және нақты теорияны В.Н.Комиссаров ұсынды. Аудар­ма теориясының міндеті – шығарманың түпнұсқа мен аудармасының арасындағы ара қатынастардың заңдылықтарындағы ізін табу, аударманың жеке элементтерін барлап байқаудан туған тұ­жырым, қағидаларды ғылыми негізге сүйеніп қорытындылау және аударма практикасына көмек көрсететін, практик аудармашыға себін тигізетін межені белгілеп беру. Сонымен, аударма теориясының негізгі зерттейтін объектісі – түп­нұсқа мен аударманың арасындағы ара қатынас және оны пайымдау мен қорытындылауды керек ететін нақты жайларға көшкен формаларының айырмашылығы.

Соңғы жылдары аударма және оның тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында көптеген ғылыми жұмыстар қорғалды. Мәселен, ағылшын тілді әдебиеттен аударылған әңгімелер алғаш рет Г. Түсіпованың кандидаттық диссертациясында М. Твен, О. Генри, С. Моэм, Дж. Лондон секілді авторлардың стильдік ерекшеліктері түпнұсқадан талданып, оларды қазақ тіліне аударудағы әдіс тәсілдер толыққанды көрсетілді.

Ал, Е. Солтанаеваның «ХХ ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ-орыс әдеби байланыстары» атты диссертациялық жұмысында қазақ-орыс әдеби байланыстарының жекелеген факторлары қарастырды. Д. Дүйсебаевтың «М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының парсы тіліне аударылуы» атты кандидаттық диссертациясында М. Әуезов қаламынан туған құнарлы, орамды ойлардың парсы тіліне аударылу тәсілдеріне сараптама жасалынған. Дәрісті қорытындылау:

1. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі – ХХ ғ. соңында қолға алынды.

2. Аударма туралы нақты теорияны В.Н.Комиссаров ұсынды.

3. Аударма теориясының обьектісі – аударма, ал міндеті – аударма практикасында өмір сүріп отырған әртүрлі құбылыстарды жинақтау.

4. Соңғы жылдары аударма және оның тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында көптеген ғылыми жұмыстар қорғалды.

5. Ағылшын тілді әдебиеттен аударылған әңгімелер алғаш рет

Г. Түсіпованың кандидаттық диссертациясында М. Твен, О. Генри секілді авторлардың стильдік ерекшеліктері түпнұсқадан талданды.

6. Д. Дүйсебаевтың «М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының парсы тіліне аударылуы» атты кандидаттық диссертациясында М. Әуезов қаламынан туған құнарлы ойлардың парсы тіліне аударылу тәсілдеріне сараптама жасалынған.

1. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі қай кезде қолға алынды ?

2. Қазақ тіл білімінде аударма ғылымы және оның қалыптасуы туралы зерттеген кімдер?

3. Аударма ұғымына қандай анықтама бересің?

4. Аударма туралы толығырақ және нақты теорияны ұсынған ғалым кім?

5 Ағылшын тілді әдебиеттен аударылған әңгімелер алғаш рет кімнің ғылыми еңбегінде сөз болды?

6. Қазақ-орыс әдеби байланыстарының жекелеген факторлары қарастырылған қандай ғылыми еңбектер бар?
Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.,1973. –216 с.
3. Сәмитұлы Ж. Аударма теориясы және практикасы. А., 2005.
№2 модуль.Аударма теориясының негізгі салалары және оның басқа филологиялық пәндермен арақатысы, өзіндік ерекшелігі.

№2 Дәрістің тақырыбы: Аударма – аударматанудың өзегі. Аударма теориясының аспектілері.

1.Аударма – ұғымы туралы түсінік.

2. Аударма іс-әрекетінің өмір сүруі.

3. Қазіргі аударма ісінің даму заңдылықтары.

4.Аударманың тілдік аспектісі туралы пікірлер.
5. Аударма туралы әдебиеттанушылардың ұстанымы.
“Аударма” – көпмағыналы сөз. Ол, біріншіден, бір тілді екінші бір тілде сөйлету үрдісін білдірсе, екіншіден, осы тілде айтылғанның/жазылғанның келесі тілге қалай жеткенін, яғни іс-әрекеттің нәтижесін, өнімін білдіреді. Ғылыми әдебиеттерде аударманың аталмыш бұл екі сипатын бөліп қарау бар.

Қай халық болмасын дүниежүзілік өркениеттен оқшау өмір сүре алмайды. Бұл – халықтың халық болып, ұлт болып өмір сүруі үшін бірден-бір керекті шарт. Аударма деген жалпылама ұғым ауқымында жатқан барлық құбылыстар (ауызша аударма, жазбаша аударма, еркін баяндау, әңгіме ету және т.т.) адамзат мәдениетімен, адамның мағыналық қызметімен, рәмізділік аясымен тығыз байланысты құбылыстар. Қазіргі кезде аударманың қоладнылмайтын саласы жоқ. Телеграф агенттіктерінің хабарларын, газет-журнал материалдарын, техника мен ғылым мағлұматтарын, компьютер мен ғаламтор жаңалықтарын көпшілікке таратудың ең тиімді жолы – аударма.

Аударма - әдебиеттің көне мұрасы, белгілі өнер саласы. Оның проблемалары да әрі ескі, әрі жаңа болып түлене береді. Оны зерттеу аспекті де сан алуан болып келеді. Соның бірі – «лингвистикалық бағыт». Ол, негізінен, аудармада грамматикалық категорияларды тірек етеді. Осы лингвистикалық бағыт көркем аудармағада да ерекше болды. Аударма өнері, көркемдік дәлділік, аудармадағы талант, эрудиция дегендер-аударманың қадым заманнан бері келе жатқан проблемалары . Осыған орай, көркем аударма аударманың мақсаттары мен түпнұсқасының типін ескере отырып, оның жалпы стратегиясын белгілеуге көмектеседі. Аударма әдеби шығарма арқылы бір халықтың өмірін келесі бір халыққа таныстыру арқылы екі ел арасында рухани көпір орнатуға ат салысады.Жалпы аударманың негізгі екі концепциясы бар: лингвистикалық және әдебиеттану ғылымы. Аударма және аударматану бойынша негізгі екі мәселелер шеңбері бар.Бірінші мәселелер шеңбері – бұл аудару шекараларының мәселелері, яғни, мәтінді аудару мүмкіндігімен байланысты мәселелер.Екінші мәселелер шеңбері, біріншісімен арақатынасын белгілейтін және ерекше сипаттамасы бар аудару барабарлығымен байланысты мәселелер.

Дәрісті қорытындылау:

1. Аударма - әдебиеттің көне мұрасы, белгілі өнер саласы.

2. «Лингвистикалық бағыт» негізінен, аудармада грамматикалық категорияларды тірек етеді.

3.Соңғы жылдары аударма мәселесі психолингвистика, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, контрастивті лингвистика,мәдениаралық коммуникация тәрізді лингвистикалық қырларынан қарастырылуда.

4. Аударма - күрделі көп қырлы құбылыс. “Аударма” – көпмағыналы сөз.

5. Барлық құбылыстар (ауызша аударма, жазбаша аударма, еркін баяндау, әңгіме ету және т.т.) адамзат мәдениетімен, адамның мағыналық қызметімен, рәмізділік аясымен тығыз байланысты құбылыстар.

1. «Лингвистикалық бағыт» аудармада қай грамматикалық категорияларды тірек етеді?

2. Аударма туралы әдебиеттанушылардың ұстанымы қандай?

3. “Аударма” – көпмағыналы сөздегеніміз не?

4. Аударма іс-әрекетінің өмір сүруі дегеніміз не?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері . Алматы, 2012. - 296 б.

№3 дәріс тақырыбы: Аударма теориясы филологиялық ғылымның арнайы бір саласы ретінде. Шетелдік және отандық ғалымдардың аударманы топтастыруы жайындағы көзқарастары.

1. Аударма тарихында аударылған шығармаларды қай тұрғыдан зерттеу қажеттігі.

2. Аударма теориясын жекелеп, жіктеп қарастыруға қатысты көзқарастарға шолу.

3. Шетелдік ғалымдардың аударманы топтастыруы туралы.

4.Отандық ғалымдардың аударманы топтастыруы туралы.
Жалпы аударма тарихында аударылған шығармаларды қай тұрғыдан зерттеу керек, тілдік пе, әлде әдебиеттану тұрғысынан қарастыру керек пе? – деген даулы мәселелер бар. Оны тек тіл ғылымының тұрғысынан, яғни әр тілдің лексикалық, грамматикалық және стилистикалық заңдылықтарын айыру, аудармада солардың қайсысының қалай жүйелесетінін анықтау – аударма теориясының басты міндеті деушілер болды. Бұған қарама-қарсы, аударманы тек қана «әдебиеттану тұрғысынан қарау керек» деген пікірлер де айтылды. М. Әуезов «Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері» атты мақаласында. «Аударма теориясын жекелеп, жіктеп қарастырғанда, кейінгі кезде біздің одақ көлеміндегі әдебиетте екі түрлі өзгеше бейім барлығы анықталды, бірі – аударма тіл зерттеу ғылымының ауқымына енетін сала болғандықтан, аударма ісінің мәнісін ұғына отырып, бұл мәселені лингвистикалық әдіспен зерттеу жағына қарай тартады, екіншісі – біздіңше, дұрыс бейім, – аударманы сөз өнерінің бір түрі деп ұғынады да, эстетикалық принциптерді, көркемдік таразыны алғы талапқа қояды, сондықтан бұл бейім аударманы әдебиеттану теориясы зерттейтін объект деп қарайды»– деп көрсетеді.

Аударма – тіл қызметінің бір түрі ретінде бір тілде айтылған ойларды басқа тілдің құралдарымен соған сәйкестікте немесе толық құндылықта беру үдерісі.    1680 жылы ағылшын аудармашысы Дж.Драйден  (1631-1700) аударманың 3 түрін ұсынады: Біріншіден, «метафраз» – түпнұсқаның дәл жеткізілуі,      екіншіден, «парафраз» – түпнұсқаның түріне емес, ерекшелігіне бағдарланып, еркін жеткізілуі,үшіншіден, «имитация» (еліктеу) – түпнұсқа тақырыбына жазылған шығарма.

       Аударма теориясының көрнекті маманы Л.С. Бархударов  құрылымдық сипатына қарай аударманы төрт  түрге бөліп көрсетеді:
1) жазбаша-жазбаша аударма немесе жазбаша мәтіннің жазбаша аудармасы;
2) ауызша-ауызша аударма немесе ауызша мәтіннің ауызша аудармасы ;
3) жазбаша-ауызша аударма немесе жазбаша мәтіннің ауызша аудармасы;
4) ауызша-жазбаша аударма немесе ауызша мәтіннің жазбаша аудармасы.  М.О. Әуезов 1955 жылы жазылған «Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері» атты мақаласында аударманың үш түрін атап өтеді. Бірінші – сөзбе-сөздік – әріпқойлыққа негізделген аударма. Екінші – еркін аударма. Соңғысы аударманың өте-мөте қонымды ғылыми дәлелденген түрі – шығарманың мазмұнын да, формасын да толығырақ беретін ғылыми дәл, балама аударма.
     Дәрісті қорытындылау:

1.Аударма – тіл қызметінің бір түрі ретінде бір тілде айтылған ойларды басқа тілдің құралдарымен соған сәйкестікте немесе толық құндылықта беру үдерісі.

2. Аударманы негізінен төмендегідей екі үлкен түрге бөлуге болады:
ауызша аударма және жазбаша аударма.

3. Жалпы аударма тарихында аударылған шығармаларды қай тұрғыдан зерттеу керек, -деген даулы мәселелер бар.

4. М. Әуезов аударманы сөз өнерінің бір түрі деп қарап, оны әдебиеттану тұрғысынан зерттеуді бірінші кезекке қою керек деген пікірді ұстанды.

Бақылау сұрақтары:

1.Ағылшын аудармашысы Дж.Драйден ) аударманың неше түрін ұсынды?

2.Отандық ғалымдардың аударманы топтастыру туралы пікірлері бар ма?

3. Аударылған шығармаларды қай тұрғыдан зерттеу керек?

4. М. Әуезов аударманы қай ғылым тұрғысынан зерттеуді ұсынды?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Әуезов М. Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері // Қазақ әдебиеті, 1955, 7 қазан.

3. Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

4. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері . Алматы, 2012. - 296 б.

№3модуль. Тілдік дәнекерлік жасаудың түрлері.

№4 Дәрістің тақырыбы:Аударма — тілдік және мәдениетаралық қарым –қатынас құралы. Аудармадағы тілдік дәнекерлік ұғымы.
Дәріс сабағының мазмұны:

1. Аударма-халықтың рухани қызметінің, мәдени өмірінің бір саласы.

2. Көркем аударманың алғашқы үлгілері.

3.Тілдік дәнекерлік ұғымы туралы түсінік.

4. Тілдік дәнекерлік жасаудың түрлері.

5. Аудармаға қойылатын талаптар.

Аударма - адам қызметінің байырғы түрлерінің бірі. Адамзат тарихында бір-бірінен тілінің бөліктігіне қарай топтасқан адамдар қауымдастығы құралысымен-ақ әртүрлі тілді қауымның, топтың өзара түсінісіп, тілдесуіне дәнекер болатын “қос тілді” адамдар-тілмаштар пайда болған. Аударма - халықпен халықты, тілмен тілді, әдебиетпен әдебиетті қауыштырушы дәнекер. Аударма - бір тілдегі ойды (ауызша, жазбаша) екінші тілге беру . Аударма қазақ даласында атам заманнан пайда болған. Түркінің “тілмаш” деген сөзінен (тегінде, бұлай деп тілге мәш, яғни сөзге ұста адамдарды айтқан) орыстың “толмачы” шыққан.Ұлы Жібек жолының алтын арқауы – аударма десек те артықтығы жоқ. Ал нақты көркем аудармаға көшкенде түркі халықтарына ортақ Алтын Орда дәуіріндегі аудармалар қатарында Сарай қаласынан шыққан ақын Сейф Сарайдың Сағдидің “Гүлстанын” ХІV ғасырдың аяғында аударғаны айтылады. Қазақ аудармасының бастапқы кезеңдерінде аударма, нәзира, қайта баяндау, еліктеу бір бірімен араласып, қойындасып жатады.
Тілдің коммуникативтік ықпалын күшейту мақсатында қазір филология ғылымында “языковое посредничество” деген ұғым пайдаланылып жүр. Біз оны қазақша “тілдік дәнекерлік” деп алдық. Аударма — бір тілде бейнеленген мазмұнды екінші бір тілге әрі дәл әрі толық қайталай бейнелейтін тілдік қимыл. Мәдени және рухани табыстарды ортақтастыруда, халықтардың өз ара қарым қатынасын ұлғайтуда аударма нағыз жалғастырушы күш болып табылып отыр. Тілдік дәнекерлік дегеніміз-әр тілді коммуниканттардың екі тілді білетін тілдік дәнекердің көмегімен қарым-қатынас жасауы. Тілдік дәнекерлік қай–қайсысы болсын өзіне тән ерекше қоғамдық қажеттілікті қанағаттандырады.

Дәрісті қорытындылау:

1.Аударма - адам қызметінің байырғы түрлерінің бірі.

2.Қазақ тарихында аударма нұсқалары бағзы заманнан бар. Ежелгі Шығыс әдебиетімен даналық ой пікірлерін көне мұралары аударма арқылы әр алуан нұсқаларда халқымызға жетіп отырған.

3. Аударманың қоғамдағы қызмет аясын кеңейту мақсатында “тілдік дәнекерлік” деген ұғым пайдаланылып жүр.

4.Тілдік дәнекерлік дегеніміз-әр тілді коммуниканттардың екі тілді білетін тілдік дәнекердің көмегімен қарым-қатынас жасауы.

Бақылау сұрақтары:

1.Аударма — тілдік және мәдениетаралық қарым –қатынас құралы ретінде қандай қызмет атқарады?

3. Аударма теориясының негізгі әдістеріне, аударманың негізгі үлгілеріне не жатады?

4. Трансформациялық грамматикаға елеулі орын берілген қай ғалым?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012. - 296 б.
3.Тарақов Ә.С. Аударма психологиясы және мәдениеті. А., 2005. – 60 б.
№5 Дәрістің тақырыбы: Тіларалық коммуникация құралы ретіндегі аударма. Аударманың негізгі түрлері.
Дәріс сабағының мазмұны:

1. Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынасты (коммуникация) қамтамасыз ету құралы .

2. Аударма–тіларалық қарым-қатынастың ерекше бір түрі.

3.Аударма теориясының мәні, өзіндік ерекшелігі.

4. Аударманың негізгі түрлері.
Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас (коммуникация) мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы.

Л. К. Латышевтің пікірінше аударылатын мәтін коммуникация, қатынас құралы болып табылады . Коммуникацияның екі түрі болады: бірінші, бастапқы (кәдімгі), және екінші, соңғы (әдеби). Біріншісі, сөйлеп және тыңдап жатқан адамдардың арасында туған коммуникативті жағдай. Екіншісі, толық емес коммуникативті жағдай болып саналады. Ол әңгімелейтін адам (әңгіме авторының өкілі) мен оқырман арасындағы коммуникация. Әдеби коммуникация кезінде осы жағдайлар сақталмайды.

«Аударма» сөзінің астарында белгілі бір тілдегі сөйлеу тілін – ауызша немесе жазбаша мәтінді, сөзді басқа тілде қайталап жеткізу жатқаны белгілі. Сонымен бірге, аударма – сөйлеу қызметінің бір түрі болғандықтан, оның мақсаты сөз сөйлеу құрылымын қайта құру болып табылады, нәтижесінде мазмұнның өзгеріссіз жоспары сақталумен бірге, ойды жеткізу жоспары да өзгереді, бір тіл екіншісімен ауыстырылады.

Аударманың бірнеше түрі бар :

1. Ауызша аудару. 2. Жазбаша аударма. Барлық хат-хабар, ресми құжаттар, ғылыми және көркем шығармалар жазба түрінде аударылады.

3. Компьютерлік (машинамен) аудару. Алдын ала жасалған программа бойынша кибернетикалық әдіспен сөзбе-сөз аударып, түпнұсқа туралы түсінік беру.
Дәрісті қорытындылау:

1.Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас (коммуникация) мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы .

2. Аударма - халықпен халықты, тілмен тілді, әдебиетпен әдебиетті қауыштырушы дәнекер.

3. Аударма – сөйлеу қызметінің бір түрі болғандықтан, оның мақсаты сөз сөйлеу құрылымын қайта құру болып табылады.

4. Аударманың бірнеше түрі бар : ауызша аудару, жазбаша аударма, компьютерлік (машинамен) аудару.

Бақылау сұрақтары:

1.Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы ретінде қандай қызмет атқарады?

3. Коммуникацияның неше түрі бар?

4. Аударманың қандай түрлері бар?

5.Ауызша аудару, жазбаша аударма, компьютерлік (машинамен) аудару дегеніміз не?

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012. - 296 б.

3.Тарақов Ә.С. Аударма психологиясы және мәдениеті. А., 2005. – 60 б.

1. Аудару үдерісінде кездесетін әрекеттер.

5. Аудармалық транскрипция мен транслитерация түсінігі.

6. Калькалау. Лексикалық-семантикалық ауыстыру.

Аударма теориясының негізгі әдістеріне, аударманың негізгі үлгілері ретінде денотативтік, семантикалық және трансформациялық модельдер жатады. Трансформациялық құбылыстар кейде бір тілдің ішінен де көрініс табады. Трансформациялық модель трансформациялық грамматика идеяларының негізінде қалыптасқан. Бұл модельді жасауда аударманы бірінші тілдің мәтінін аударылатын тілдің мәтініне ауыстыру деп түсінеміз. Аудармашы түпнұсқаны қабылдап, санасында бірнеше тіларалық трансформация жасайды да, дайын аударма «шығарады». Алайда аударматанушылар көбінесе, Л.С.Бархударов та аударма трансформацияларын негізгі сипаттары жағынан төрт топқа жіктеген теориясымен санасады: Орын алмастыру; сөз қосу; ауыстыру; түсіріп тастау (опущения) . Орын алмастыру.Бұл - аудару үстінде түпнұсқа тілдегі элементтердің орналасу тәртібін аударма тесксте өзгертіп беру. Сөзбе-сөз аудару тәсілі түпнұсқа тіліндегі мәтінді аударылатын тілдегі мәтінге семантикалық-құрылымдық жағынан алғандағы қарапайым және ең жақын нұсқасымен алмастыру деп қаралады.

Графика ауызекі сөйлеу тілінің дыбыстық жағын, оның ерекшеліктерінің барлығын түгелдей қамтып бере алмайды. Мұндай қызметті транскрипция ғана атқара алады. Транскрипция – латынның «transcriptio»-«қайта жазу» деген сөзінен жасалған термин. Транскрипцияның әдеттегі жазудан мынадай айырмашылықтары бар: әдетте жазу жүйесінде сөздердің дыбыстық жағымен бірге олардың әр түрлі байланыстары, атап айтқанда, этимологиялық және морфологиялық байланыстары да қарастырылып, есепке алынады. Ал транскрипцияда сөздің дыбыстық жағына ғана назар аударылады. Транскрипция үшін сөздің этимологиялық, морфологиялық байланыстарының ешбір мәні жоқ. Ал транскрипцияның ең негізгі қызметі – сөздің дыбыстық немесе фонемалық құрамын дәлме-дәл көрсету.

Дәрісті қорытындылау:

1. Аударманың негізгі үлгілері ретінде денотативтік, семантикалық және трансформациялық модельдер жатады.

2. Трансформациялық модель трансформациялық грамматика идеяларының негізінде қалыптасқан.

3. Транслитерацияда аударылатын тіл құралдарымен бастапқы тіл сөзінің графикалық формасы, ал транскрипцияда оның дыбыстық формасы беріледі.

4. Аудару тілінің сөз жасау және морфология ережелеріне сәйкес, шет түбірінің жұрнақтары немесе жалғаулары арқылы транслитерация жасалады.

5. Транскрипция – бұл аударма мәтінге аудару тілінің графикалық амалдары арқылы енетін реалия сөздер.

1.Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы ретінде қандай қызмет атқарады?

3. Коммуникацияның неше түрі бар?

4. Аударманың қандай түрлері бар?

5.Ауызша аудару, жазбаша аударма, компьютерлік (машинамен) аудару дегеніміз не?

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012. - 296 б.
3. Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.,1973. –216 с.

№7 Дәрістің тақырыбы: Аударматанудағы баламалық мәселелер туралы. Қазіргі аударма саласындағы балама, баламалы аударма, балама­лылық деген терминдердің қолданысы туралы.

1. Балама аударма туралы түсінік.

3. Көркем аударманың негізгі түрлері.

4. Аударматану ғылымындағыбалама,баламалы аударма терминдеріне қатысты түсініктер.

5. Балама теориясына қатысты көзқарастарға шолу.

Аударма шығармашылық іс, рухани өнер. Белгілі аудармашы ғалым Ә.Сатыбалдиев балама аударма жөнінде: «Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілі­нің бүкіл қазынасы аударылып-төңкеріліп отырады. Әдебиет теориясы көркем аударманың негізгі үш түрі бар деп біледі. Олар: еркін аударма, сөзбе-сөз және балама аударма. Біріншісі – еркін аударма, бұл тәсіл түп­нұсқа тілін, әдеби ырғағын жетік білмеуден, түп­нұсқаның өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі, аудармашының өзіне тиімділік жағын қарас­тырудан туады. Аудармадағы екінші әдіс –сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсілді көбінесе оригиналдың тілін жақсы білетін аудармашылар қолданады.

Қазақ аударматану ғылымында жиі қолда­ны­лып жүрген балама, баламалы аударма, балама­лылық (эквивалент, эквивалентный перевод, эквивалентность) деген терминдердің қазірге дейін ұғымдық анықтамасы нақтылана қойған жоқ. Кей тұстарда сөз болғалы отырған аталымдар теңбе-теңдік (тождественность), дәлме-дәл аударма (адекватный перевод) деген терминдермен теңбе-тең дәрежеде ұғынылады. Баламалық жөнінде орыс ғалымдарының ішінен алғаш пікір айтқан Я.Рецкер болды. Оның айтуы бойынша, «балама» дегеніміз контексте тұрақты, тәуелсіз, теңбе-тең сәйкестік ал, зерттеуші-ғалым А.Алдашеваның түсіндіруі бойынша, екітілді сөздікте берілетін нұсқалар . Балама (эквивалент) – екі немесе бірнеше тілдердің тілдік бірлестіктердің лексикографиялық еңбектерде ұсынылатын, контекске тәуелсіз нұсқасы.

Дәрісті қорытындылау:

1. Аударма жасау үстінде балама сөздерді табу – әдеби тіліміздің баюына бірден-бір себебін тигізеді.

2. Көркем аударманың негізгі үш түрі бар деп біледі. Олар: еркін аударма, сөзбе-сөз және балама аударма.

3. Қазақ аударматану ғылымында жиі қолда­ны­лып жүрген балама, баламалы аударма, балама­лылық деген терминдердің қазірге дейін анықтамасы нақтылана қойған жоқ.

4. Балама (эквивалент) – екі немесе бірнеше тілдердің тілдік бірлестіктердің лексикографиялық еңбектерде ұсынылатын, контекске тәуелсіз нұсқасы.
Бақылау сұрақтары:

1. Аударматану ғылымындағыбалама,баламалы аударма терминдеріне қатысты қандай түсініктер бар?

2. Баламалық жөнінде орыс ғалымдарының ішінен алғаш пікір айтқан кім?

3. Балама (эквивалент) дегеніміз не ?

4. Аударма жасау үстінде балама сөздерді табудың қандай пайдасы бар?

5. Көркем аударманың қандай түрлері бар?

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012. - 296 б.

№4 модуль. Көркем аударманың бүгінгі әдеби тілде алатын орны.

№8 Дәрістің тақырыбы: Көркем аударманың түсінігі мен мазмұны, өзіндік ерекшелігі және сондағы ақпаратты рәсімдеу құралдары. Көркем аударманы қабылдау.
Дәріс сабағының мазмұны:

1. Көркем аударма және оның түрлері.

2. Көркем аударманың бүгінгі әдеби үдерісте алатын орны.

3. Көркем шығармашылық өзіндік ерекшеліктегі өнер туындысы.

4. Аударма шығармасын қабылдау.
Көркем аударма – әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге аударылған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы. Орта ғасырлардан бастап, қазақ әдебиетінде де шығыста бұрыннан белгілі сюжетті арқау ете отырып шығарма жазу дәстүрі болған. Оларды бүгінгі дәуірде қалыптасқан мағынада аударма деуге келмейді. Олар кейде еркін аударма деп саналғанмен, шынында төлтума шығарма сипатына ие болған. Шынайы аударма қалайда түпнұсқаға сәйкес болуы шарт. Көркем аударма түпнұскаға мағынасы қаншалық жақын келетініне орай дәлме- дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Көркем аудармада әдеби шығарма бастан аяқ сөзбе-сөз тәжімаланбайды, сөздердің мағынасын, көркемдік қуатын, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізу мақсат етіледі.

В. Н. Комиссаровтың анықтамасы бойынша, көркем аударма – бұл аудармалық әрекет, оның негізгі мақсаты аударма тілінде көркем-эстетикалық әсер ете алатын шығарма жасау. Сонда, көптеген әдеби сыншылардың ойынша көркем аударма – бұл өнер, онымен тек қана эстетикалық қағидаларға сүйенетін тіл шеберлері айналыса алады.

Мәтін – бұл тіл шығармасы, оның көмегімен вербалды коммуникация іске асады. Аудармашы осы түпнұсқада берілетін толықтықты қабылдай ала алуы және онымен құрылып жатқан аударма мәтінін толық және дәл бере білуі керек. Әрбір аударма шығармашылық үдеріс ретінде аудармашының даралығын белгілеуі керек, бірақ аудармашының негізгі мақсаты түпнұсқаның ерекшеліктерін жеткізу және түпнұсқаға сәйкес көркем және эмоционалды әсерін барабарлы жеткізу үшін, аудармашы ең жақсы тіл амалдарын: синонимдерді, сәйкес болып тұрған көркем бейнелерді және сол сияқтыларды табу керек.

Дәрісті қорытындылау:

1.Көркем аударма – әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге аударылған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы.

2.Көркем аударма түпнұскаға мағынасы қаншалық жақын келетініне орай дәлме- дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады.

3. Көркем аударма – бұл аудармалық әрекет, оның негізгі мақсаты аударма тілінде көркем-эстетикалық әсер ете алатын шығарма жасау.

4. Мәтінді қабылдайтын кісі иерархиялық құрылымды– «төменнен – жоғары» қарай, мәтінді толық түсініп ұғынуға дейін қабылдайды.

Бақылау сұрақтары:

1 Көркем аударма – бұл аудармалық әрекет дегенді қалай түсінесің?

3.Көркем аударма түпнұсқаға мағынасы қаншалық жақын келетініне орай, қалай ажыратылады.?

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012. - 296 б.
3. Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.,1973. –216 с.

4. Әуезов М. Пушкинді қазақшаға аудару тәжірибелері туралы. // Уақыт және әдебиет. – Алматы, 1962. 5.

№9 Дәрістің тақырыбы: Поэзияны аударған кезде туындап жататын мәселелер. Көркем аудармадағы лексика-грамматикалық ерекшеліктер.
Дәріс сабағының мазмұны:

1. Көркем аударма мәселелері.

2. Аударманың сапасы жайында.

3. Аударманың қоғамдық мәні.

5. Аударманың лингвистикалық қағидасы
Көркем аударма проблемалары күн тәртібінен түспейтін, шешілуінің ұшы қиыры көрінбейтін түбегейлі проблемалардың бірі. Әдебиет тарихында бір жазушының шығармаларына әр кезде әр түрлі аудармашылар ілтипат білдіреді. Осының нәтижесінде бір туындының бірнеше аудармасы сақталады. Олардың ішінде сәттісі де, сәтсізі де ұшырасуы мүмкін. Пушкин өлеңдерін қазақ тіліне аударудағы табыстармен қоса, сәтсіздіктер де бой көрсетіп қалады. Сөзді фактілерге беретін болсақ: Пушкиннің «Ай» («Месяц») деген өлеңінің аудармасына көз жіберейік. Осындағы әбден түсінікті айтылған сөздерді Тәкен Әлімқұлов бұзып тәржімалған. «Гордым разумным моим» — «салқын оймен», «летите прочь, воспоминания!» — «Сәуле төгіп дірілдетіп» делінген. Бұл арада «тусклое» эпитетінің қалып қоюы мағынаға нұқсан келтіріп тұр. В.Г. Белинский А.С. Пушкин шығармашылығына арналған мақаласында ақынның ойы мен сезімдер бірлігін оның пафосы деп анықтайды.

Аударманың мақсаты қарым-қатынаста болған кісілердің арасындағы лингвоэтникалық бөгеттерін бұзып, қатынасын мүмкін ету. Аударманың лингвистикалық қағидасы түпнұсқаның формалды құрылымын қайта жасау. Бірақ, егер де лингвистикалық қағида негізгі екені айтылатын болса, онда ол түпнұсқаның сөзбе сөз аударылуына әкелуі мүмкін. Тіл жағынан ол нақты болар, ал көркемдік жағынан өте әлсіз аударма болуы мүмкін. Көптеген жағдайларда мәтін мазмұнының құрылуына қатысатын семантикалық құрылымның компоненттері оның белгілерімен тікелей ара қатысын белгілейді . Сондықтан біз лексико-семантикалық эквиваленттіліктің келесі деңгейлерін белгілей аламыз: денотативті, коннотативті және коммуникативті-функционалды.

1. Көркем аударма проблемалары күн тәртібінен түспейтін, шешілуінің ұшы қиыры көрінбейтін түбегейлі проблемалардың бірі.

2. Пушкин өлеңдерін қазақ тіліне аударудағы табыстармен қоса, сәтсіздіктер де бой көрсетіп қалады

3.Аударманың лингвистикалық қағидасы түпнұсқаның формалды құрылымын қайта жасау.

4. Лексико-семантикалық эквиваленттіліктің келесі деңгейлерін белгілей аламыз: денотативті, коннотативті және коммуникативті-функционалды.

Бақылау сұрақтары:

1. Аударманың лингвистикалық қағидасына не жатады?

3 Аударма не үшін жасалған ?

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Әуезов М. Пушкинді қазақшаға аудару тәжірибелері туралы. // Уақыт және әдебиет. – Алматы, 1962. 5.

2.Аристов Н.Б. Основы перевода. — М., 1959

№5 модуль.Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер.

№ 10 Дәрістің тақырыбы: Аударманың толыққандылығы туралы. Аударматанудағы барабарлық (эквиваленттілік) мәселелері.

1.Аударма толыққандылығының маңыздылығы.

3. Барабарлық (эквиваленттілік) – аудару теориясында өте күрделі және көп қырлы ұғым.

4. Аударма барысында жаңа сөздің жасалуы
5. Контекстің аудармадағы маңызы
6. Сөз мағынасын жеткізуде кездесетін проблемалар

Аударма толықтылығы (барабарлық) ұғымын дәлдеуге тырыса отырып,

А. В. Федоров толығырақ түсініктеме береді: «Аударманың толықтылығы – бұл түпнұсқада берілген мазмұн мағынасының толық жеткізілуі және аударманың түпнұсқаға функционалды-стилистикалық жағынан толық сәйкес келуі». Аударма толықтығы түпнұсқаға сәйкес мазмұны және форма ара қатынас ерекшеліктерін жеткізуде немесе осы ерекшеліктеріне функционалды сәйкестіліктерді жасауда. А. В. Федоров толықтық және барабарлық ұғымдары арасында тепе-теңдік белгісін қояды. Ол үшін барабарлық – бұл тек қана шетел термині. Мәтіннің көркем редакциялау ережелеріне сәйкес оны ана тіліндегі сөзбен алмастыру жақсырақ болар еді. Бірақ, алмастыру болса да, мәселе айқын шешілмейді.
Барабарлық (эквиваленттілік) – аудару теориясында өте күрделі және көп қырлы ұғым ретінде қарастырылады. В. Н. Комиссаровтың пікірінше «эквиваленттілік ұғымы аударманың негізгі ерекшелігін ашып, қазіргі аударматануда негізгі ұғымдардың бірі болып табылады».
«Эквиваленттілік» термині қазіргі аударма теориясында аз уақыттан бері қолданылып келе жатыр (1938 жылдан бастап Лейпциг аударма мектебінде). П. М. Топер пікірлердің көп қырлылығын белгілеп, аудару теориясына «эквивалент» терминінің қашан және қайдан кіргенін анықтайды. «Алғаш рет «эквивалент» терминін «Аударманың лингвистикалық аспектілері» туралы мақаласында Р. Якобсон ұсынған еді» («О лингвистических аспектах перевода») . Орыс тілінде эквиваленттілік сөзі эквивалентті сын есімінің ерекшеліктеріне тең. Яғни, бірдей, мағынасы бірдей, тең күшті, бірдемені қандай да болса байланыста тұрғанды алмастыру сөздеріне эквивалент болып тұр. Сонда, эквивалент сөзі – бұл бірдей, мағынасы бірдей, басқаға тең болатын, оны толық алмастыра алатын ұғым.
Эквиваленттілік – бұл тілдің ең басты мәселесі және лингвистиканың түпкі мәселесі болып табылады.

Дәрісті қорытындылау:

1. «Эквиваленттілік» термині 1938 жылдан қолданылып келе жатыр.

2. Алғаш рет «эквивалент» терминін Р. Якобсон ұсынған еді.

3.Эквивалент сөзі –мағынасы бірдей, оны толық алмастыра алатын ұғым.

4.Аударманың толықтылығы – бұл түпнұсқада берілген мазмұн мағынасының толық жеткізілуі және аударманың түпнұсқаға функционалды-стилистикалық жағынан толық сәйкес келу.

6. А. Федоров толықтық және барабарлық ұғымдары арасында тепе-теңдік белгісін қояды.

7.Тілдердің сөздік құрамының арасындағы айырмашылықтар, сөздің контексте әралуан қызмет атқаруы сөз таңдаудағы белгілі бір ортақ заңдылықтарды жүйелейді.

8. Сөз мағынасын нақтылау – түпнұсқадағы сөздің сөздіктегі сәйкестігі болмаған жағдайда, жергілікті тіл ерекшелігі болған жағдайда игерілетін аудару амалы.

9. «Реалия» сөзі – латын (realis, -e, көпше түрі realia- «зат, нәрсе») сын есімінің көпше түрінен шыққан.

10. Реалия – зат, елтану ғылымының шекараларында да кең мағынаны білдіреді.

1. Барабарлық (эквиваленттілік) дегеніміз не?

2. А. В. Федоров толықтық және барабарлық ұғымдары арасында неге тепе-теңдік белгісін қояды?

3. Аударманың толықтылығы дегеніміз не?

4. Аудармадағы барабарлық дегеніміз не?

5. Сөз мағынасын нақтылау дегеніміз не?

6. Сөз мағынасын ұлғайту дегеніміз не ?

7.Реалия сөздер дегеніміз не?

8. И. Левый реалия сөздерді қалай атаған?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы: Арыс, 2006. – 158 б.

2. Жақыпов Ж.А. Аударматануды аңдату. – Алматы, 2004. – 192 б.

3. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері . Алматы, 2012. - 296 б.

№11Дәрістің тақырыбы : Лексикалық бірліктерді аударудың негізгі жолдары. Реалия сөздер мәдени белгілер ретінде және оларды аудару мәселелері.

1. Аударма барысында жаңа сөздің жасалуы

Тілдердің сөздік құрамының құрылымдық-мағыналық сипаттарының арасындағы айырмашылықтар, сөздің контексте әралуан қызмет атқаруы сөз таңдаудағы белгілі бір ортақ заңдылықтарды жүйелейді. Осыған орай жинақталған материалдарға негіздей отырып, сөз таңдаудың негізгі екі түріне ғана тоқталуға болады. Олар:

1. 
   сөз мағынасын нақтылау (конкретизация);
   
2. 
   сөз мағынасын ұлғайту, үстемелеу (генерализация).
   

Контекстегі сөздің стильдік қызметінде субъективті-эмоционалды баға және әлеуметті коннотация бар болған жағдайда аудармашы стильдік қызметті ашатын амалдардың бірін – сөз мағынасын ұлғайтуды қолданады.

1.Тілдердің сөздік құрамының арасындағы айырмашылықтар, сөздің контексте әралуан қызмет атқаруы сөз таңдаудағы белгілі бір ортақ заңдылықтарды жүйелейді.

2. Сөз мағынасын нақтылау – түпнұсқадағы сөздің сөздіктегі сәйкестігі болмаған жағдайда, жергілікті тіл ерекшелігі болған жағдайда игерілетін аудару амалы.

3. «Реалия» сөзі – латын (realis, -e, көпше түрі realia- «зат, нәрсе») сын есімінің көпше түрінен шыққан.

4. Реалия – зат, елтану ғылымының шекараларында да кең мағынаны білдіреді.

Бақылау сұрақтары:

1. Реалия сөздер дегеніміз не?

2. И. Левый реалия сөздерді қалай атаған?

3. Сөз мағынасын нақтылау дегеніміз не?

1. Федоров, А.В. Аударма мәселелері / А.В. Федоров. – А., 2007. – 245 б.

3. Жақыпов Ж.А. Аударматануды аңдату. – Алматы, 2004. – 192 б.

1. Эквивалентсіз лексика ұғымы.

2. Реалия сөздердің сипаттайтын факторларына сәйкес топтастырылуы.
3. Неологизмнің енгізілуі – реалияның мазмұнынын және ұлттық нақышын сақтау үшін (транскрипциядан кейін) қолданылатын тәсілдердің бірі.

4. Реалияны аударғанда қолданылатын тәсілдер.

5. Аударматану саласындағы терминологиялық ұғымдар жүйесі.

6. Аударматану терминдерінің сатылары.

2) Аймақтық құбылыстарды және ұғымдарды білдіретін берілген мәтіннің реалия сөздері, аударма тілінде сәйкестілігі жоқ сөздер.

Неологизмнің енгізілуі – реалияның мазмұнынын және ұлттық нақышын сақтау үшін (транскрипциядан кейін) қолданылатын тәсілдердің бірі. Ұқсас аударма.Осы аударма тәсілі өте жиі қолданылады. Мысалы, көп таралған тәсіл функционалды эквивалентті таңдау.

Контекстуалды аударма. Бұл тәсіл өз қағидасы бойынша ұқсас аударма тәсіліне ұқсайды, бірақ сөздік аудармаға қайшы. Өйткені осы тәсілдермен аударылып жатқан сөздің мағынасы сөздікте берілген оның эквивалентінің мағынасынан тыс болуы мүмкін. Реалияны алмастыру.Кейбір ғалымдар (мысалы, Влахов және Флорин) бастапқы мәтінде берілген реалияны аударма тіліндегі реалиямен алмастырып, «реалияны алмастыру» тәсілін қолдануды ұсынады. Басқа реалия сөздерді қолданған кезде ұлттық нақыш өзгеріліп, оқырмандар өз назарларын автордың ойынша маңызды емес және ешқандай маңызы жоқ ұсақ бөлшектерге аударады.
Сипаттамалы аударма.Сипаттамалы аударма қолданылған кезде реалияның мазмұны ашылады. Яғни, қорыта келгенде аударма – бұл тіларалық қатынас үшін пайдаланылатын жалғыз ғана тәсіл. Оның негізі мақсаты - әр түрлі тілдерде сөйлейтін кісілердің қатынасын максималды түрде бір тіл ширегінде сөйлейтіндей ету.

Дәрісті қорытындылау:

1. Реалия сөздерге эквивалентсіз лексиканы да жатқызуға болады.

2.Эквивалентсіз лексика: басқа тілдің лексикалық бірліктері арасында толық немесе жартылай эквиваленттері жоқ лексикалық бірліктер.

3.Реалия сөздер сипаттайтын факторларына сәйкес бірнеше топтарға бөлінеді.

4. Неологизмнің енгізілуі – реалияның мазмұнынын және ұлттық нақышын сақтау үшін (транскрипциядан кейін) қолданылатын тәсілдердің бірі.

5. Реалияны аударғанда қолданылатын тәсілдер мыналар: ұқсас аударма, контекстуалды аударма, реалияны алмастыру, сипаттамалы аударма.

6. Терминнің мағынасы мәселесі арнайы зерттеуді қажет етеді.

7. Зерттеуші Л.А.Новиков мағына түрлерінің жіктемесін ұсынды.

8. Аудармашы таланты – айрықша талант.

9.Сөз аудармасы ең алдымен орыс тіліндегі мағынасы бойынша сәйкес келетін сөзді табудан басталады.

1.Реалия нені жатқызамыз?

2. Эквивалентсіз лексикаға қандай бірліктер жатады ?

3. Эквивалентсіз лексиканың қандай ерекшелігі бар?

4. Реалияның мазмұнынын және ұлттық нақышын сақтау үшін қолданылатын тәсілдердің біріне қайсысы жатады?

5. Реалияны аударғанда қолданылатын тәсілдер туралы не білесің ?

6.Аударматану саласындағы терминологиялық ұғымдар жүйесіне не жатады?

7. А.Попович аударма үдерістерін зерттеу барысында қандай терминдер мен ұғымдарды енгізді?

8. Аударматану терминдері қандай сатылардан тұрады?

9.Сөз аудармасы қалай жүзеге асады?

10. Лексикалық немесе сөздік ұйқастық дегеніміз не?

11. Эквиваленттер дегеніміз не??

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012. - 296 б.

3.Аристов Н.Б. Основы перевода. — М., 1959

4. Бархударов Л.С. Язык и перевод. — М., 1975

13 Дәрістің тақырыбы: Аударматану саласының терминологиялық жүйесі. Аудармалық сәйкестіктер.

Дәріс сабағының мазмұны:

1. Аударматану саласындағы терминологиялық ұғымдар жүйесі.

2. Аударматану терминдерінің сатылары.

3. Аудармалық сәйкестіктердің түсінігі.

4. Сөз аудармасындағы сәйкестіктер.
Терминнің мағынасы мәселесі арнайы зерттеуді қажет етеді, себебі бұл аударматану метатілінің дамуына маңызды үлес қосады. Мағына мәселесін зерттейтін тіл білімінің семантика саласы орыс тіл білімінде М.М.Покровский, А.А.Потебня, В.В.Виноградов есімдерімен байланысты.

А.Попович аударма үдерістерін зерттеу барысында қолданылып отырған терминдер мен ұғымдарды енгізді. А.Попович енгізген «мәтін  түпнұсқа мәтіні  протомәтін», «екінші деңгейдегі мәтін  аударма мәтіні  метамәтін» деген терминдер тілде түпнұсқа және аударма мәтіндерін жіктеу әдістемесі деп аталатын зерттеу аппаратына кірді. Кез келген ғылым, білім саласының терминологиялық жүйесі сол ғылым саласымен бірге дамиды және адамзаттың ақиқат, шындықтың нысандарын танып білу кезеңдерін көрсетеді.

Аудармашы таланты – айрықша талант. Ол өз тілінің айшығы мен ажарын, көркемдік бейнелеу мүмкіншілігін, бейнелілігін еркін меңгерген дарынды ақын болумен бірге, түпнұсқаның мазмұны мен мәнін, тіл байлығын, ұлттық бояуын жете білетін шебер маман дәрежесіне көтерілуі шарт.

Сөз аудармасы ең алдымен орыс тіліндегі мағынасы бойынша сәйкес келетін сөзді табудан басталады. Аударма теориясында, қандай да бір ағылшын сөзіне орыс сөзінің мағынасы бойынша жақын болуы – лексикалық немесе сөздік ұйқастық деп аталады. Ағылшын және орыс тілінің сөздік құрылымдары бірліктерін салыстыру кезінде, осы тілдердің сөздері арасындағы мағыналық қатынастардың екі негізгі түрлері анықталады. Ағылшын сөзінің мәні, толық орыс сөзінің мәніне сәйкес. Мұндай тұрақты тең бағалы сәйкестіктерді біз эквиваленттер деп атаймыз.

1. Терминнің мағынасы мәселесі арнайы зерттеуді қажет етеді.

2. Зерттеуші Л.А.Новиков мағына түрлерінің жіктемесін ұсынды.

3. Аудармашы таланты – айрықша талант.

4.Сөз аудармасы ең алдымен орыс тіліндегі мағынасы бойынша сәйкес келетін сөзді табудан басталады.

Бақылау сұрақтары:

1. Сөз аудармасы қалай жүзеге асады?

3. Эквиваленттер дегеніміз не??

4. Аударматану саласындағы терминологиялық ұғымдар жүйесіне не жатады?

5. А.Попович аударма үдерістерін зерттеу барысында қандай терминдер мен ұғымдарды енгізді?

6. Аударматану терминдері қандай сатылардан тұрады?

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012. - 296 б.
3.Аристов Н.Б. Основы перевода. — М., 1959

4. Бархударов Л.С. Язык и перевод. — М., 1975

№6модуль. Аударманың жанрлық-стилистикалық түршелерін сипаттаудың қағидаттары

14 Дәрістің тақырыбы: Тілдердің грамматикалық және лексикалық құрылысындағы аударма теориясы. Түпнұсқа мәтінін аудару жолдары

Дәріс сабағының мазмұны:

1. Аударудағы морфология, синтаксистік құрылысқа байланысты міндеттер.

2. Аудармада тілдік жүйенің әр деңгейінің (лексикалық, морфологиялық, фонетикалық, синтаксистік) бір-бірімен тығыз байланыстылығы.

3. Түпнұсқадағы сөзбен сөйлем мағынасын аударудың басты жолдары.

4. Аудармадағы грамматикалық мағыналардың рөлі.

5. Аудармадағы грамматикалық белгілер.

Аударма мәдениеті үздіксіз өсіп келеді. Сонымен бірге, қазіргі бар аудармалардың өзінің де маңызын елемей, оны “мәртебелі ғылымның” назар аударуына арзымайтын нәрсе деп кемсітуге болмайды. Ондай пікірден қауіпті қорытынды шығып кетуі мүмкін. Аудару арқылы, тұтас алғанда, түпнұсқаның бар қасиетін беруге болмайды деу, сөйтіп, әдебиет жайындағы ғылым үшін көркем аударманың маңызын жоққа шығару – түпнұсқаның тілін екінші тілде бейнелеуге келмейтін әлдеқандай бір құпия жазу деп бағалағандық болар еді.

Формалық-грамматикалық тепе-теңдік деген нәрсе аудармада тіпті өте сирек болады екен. Түпнұсқа мен аударма тілдегі грамматикалық айырмашылықтардың болу жағдайлары.

Дәрісті қорытындылау:

1. Тұпнұсқаның грамматикалық формасын өңдеу, реттеу аударманың мақсатына жатпайды.

2. Аудармада тілдік жүйенің әр деңгейінің бір-бірімен тығыз байланысты екені ерекше көрінеді.

3. Аудару арқылы, тұтас алғанда, түпнұсқаның бар қасиетін беруге болмайды деу, сөйтіп, әдебиет жайындағы ғылым үшін көркем аударманың маңызын жоққа шығару – түпнұсқаның тілін екінші тілде бейнелеуге келмейтін әлдеқандай бір құпия жазу деп бағалағандық болар еді.

4. Түпнұсқа тіл мен аударма тілдің арасында болатын айырмашылықтардың үш типі бар.

Бақылау сұрақтары:

1.Аударудағы морфология, синтаксистік құрылысқа байланысты міндеттерге не жатады?

2. Аудармада тілдік жүйенің әр деңгейінің бір-бірімен тығыз байланысты екені неден көрінеді?

3. «Дворянское гнездо» атты Тургеневтің шығармасын кім аударған?

4. Түпнұсқа мен аударма тілдегі грамматикалық айырмашылықтар не себепті болады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012. - 296 б.
3. Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.,1973. –216 с.

4.Тарақов Ә.С. Аударма психологиясы және мәдениеті. А., 2005. – 60 б.

1.Көркем аударманың төмендегідей айырым-белгілері.

2. Ғылыми-техникалық материалдарды аударудың ерекшеліктері .

3.Аударма барысының сатылары. Сөздікпен жұмыс істеу техникасы. 5.Аудармашының стратегиясы. Аударманың техникалық амалдары.

Қоғамдық істің басқа бір түрі сияқты, аударма да белгілі бір қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыратын қажеттілік.
Түпнұсқаның түрі мен мәніне қарай аударманың да қолданылатын әр алуан амал-тәсілдері бар. Мысалы, ресми құжаттарды аударғанда, түпнұсқаны қаз-қалпында бұлжытпай толық жеткізу көзделсе, ғылыми және техникалық шығармаларды аударғанда, белгілі салалардың терминологиялық ұғымдарын дұрыс беру көзделеді.

Ғалым А.Алдашева көркем аударманың төмендегідей айырым-белгілерін ұсынады: а) көркем аударма – ойлаудың образдылық типінің жемісі; демек, мұнда индивидуалдық даралық, шығармашылық ізденіс бар;

Қазіргі «ақпараттар легі» ғасырында аудармашының жұмысын сөздіктерсіз елестету мүмкін емес. Сонымен қатар, аудармашы арнайы терминдерді жылдам табуы үшін, алдымен, ақпараттың қандай дереккөздері бар екенін және оларды қандай ретпен әрі қалай пайдалану керектігін білуі қажет.

Ақпараттың барлық дереккөздерін екіге бөлуге болады:

1)   Жалпы дереккөздерге жалпы қолданысқа арналған сөздіктер мен энциклопедиялар жатады.

2)   Арнайы дерек көздерге– арнайы сөздіктер, арнайы энциклопедиялар, анықтамалықтар және ғылым мен техниканың әртүрлі салаларына арналған арнайы әдебиеттер жатады.

Дәрісті қорытындылау:

1.Қоғамдық істің басқа бір түрі сияқты, аударма да белгілі бір қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыратын қажеттілік.

2. Ғалым А.Алдашева көркем аударманың әр түрлі айырым-белгілерін ұсынады.

3.Ғылыми-техникалық аудармаға ғылыми мақалалар, монография, техникалық сипаттама жатады.

4.Ақпараттың барлық дереккөздерін екіге бөлуге болады:
Жалпы дереккөздерге және арнайы дереккөздер.

5.А.Қ. Жұмабекова мынадай түрлерін келтіреді: Дәстүрлі (қолжазбалы) аударма, машиналық (автоматты) аударма, аралас аударма.

1. А.Алдашева көркем аударманың қандай айырым-белгілерін ұсынады?

3. Ғылыми мәтіндерге қандай белгілер тән ?

4. Аудармашы арнайы терминдерді жылдам табуы үшін нені білуі керек?

5. Ақпараттың барлық дереккөздерін нешеге бөлуге болады?

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Жұмабекова А.Қ. Аударматанудың негіздері : Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы, 2012. - 296 б.
3. Бархударов Л.С. Язык и перевод (Вопросы общей и частной теории перевода). –М.: Международные отношения, 1975. – 240 с.
3 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР
№1 тақырыбы: Аударма теориясының негіздері пәнінің, міндеттері мен мақсаттары. Аударма теориясының даму, қалыптасу тарихы.

Мақсаты: Студенттерге аударма теориясының негіздері пәнінің, міндеттері мен мақсаттары туралы түсінік беру.

Әдістемелік нұсқаулар: ХХ ғасырдың отызыншы жылдарының өзінде М.М.Морозов, Я.И.Рецкер, А.В.Федоров сынды осы саланың білгір мамандары аударма бойынша маңызды жұмыстар атқарды. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі – ХХ ғасырдың соңғы жылдары ғана қолға алынған жаңа салалардың бірі. Қазақ тіл білімінде Ө.Айтбайұлының, А.Алдашеваның аударматанудың лингвистикалық және лингвомәдени негіздерін айқындауға арналған ғылыми зерттеулері аударма теориясы мәселелеріне арналды. Аударма туралы толығырақ және нақты теорияны В.Н.Комиссаров ұсынды.

Бақылау сұрақтары:

1. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі қай кезде қолға алынды ?

2. Қазақ тіл білімінде аударма ғылымы және оның қалыптасуы туралы зерттеген кімдер?

3. Аударма ұғымына қандай анықтама бересің?

4. Аударма туралы толығырақ және нақты теорияны ұсынған ғалым кім?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.

2. Комиссаров В.Н. Слово о переводе. –М.,1973. –216 с.
3. Сәмитұлы Ж. Аударма теориясы және практикасы. А., 2005.