БИОЛОГИЯ УДК: 639.2.052.22 (574) РЕПРОДУКТИВНОЕ СОСТОЯНИЕ ПОПУЛЯЦИИ ЛЕЩА В ОЗЕРЕ ШАЛКАР

Западно-Казахстанский аграрно-технических университет имени Жангир хана

Западно-Казахстанский филиал ТОО «Казахстанский НИИ рыбного хозяйства»

Западно-Казахстанский аграрно-технический университет имени Жангир хана

9 апреля 1954 года вышло Постановление Совмина ССР и ЦК КПК «О культурно-бытовом обслуживании рабочих МТС, совхозов и колхозов в районах освоения целинных и залежных земель». По реализации данного постановления Актюбинским областным управлением культуры, Облпотребсоюзом, Обществом по распространению политических и научных знаний проводилась огромная работа.

После выхода в свет данного постановления в районы освоения целины было завезено 2504 радиоприемников (вместо плановых 2050), 200 мотоциклов, 4400 велосипедов (вместо 4200), 2100 патефонов (вместо 2000), 960 наручных часов, 620 карманных часов (вместо 500) и других товаров на сумму 288 тысяч рублей [1].

Быстрыми темпами росла сеть культурно-массовых учреждений для работы среди населения. Образовательно-культурную работу среди сельских жителей области проводили массовые библиотеки, клубные учреждения, киноустановки. Если в 1953 году на территории области действовало 364 культурно-просветительских учреждения, то к 1958 году их число составило 496. Значительное число культурных объектов было открыто в первые годы освоения целины. Так, только в течение мая 1954 года было открыто 23 библиотек и 17 клубов, 4 киноустановки (1 стационарная и 3 передвижные).

Вместе с ростом количества культурно-массовых объектов, выросла и сеть кадров для обслуживания населения. Если в 1953 году число работников культурной сферы со средним специальным образованием не превышало 8-10 единиц, то в 1957 году их число составило 157 человек, из них 9- с высшим образованием и 148-средним специальным образованием. На тот момент еще 95 работников культурной сферы обучались по заочной форме обучения в высших и средних специальных учреждениях г. Актюбинска [2].

Огромный вклад в дело становления и развития культурных объектов области внесли работники культурно-просветительских учреждений Актюбинской области. К примеру, заведующая сельским клубом Дзержинского совхоза Мартукского района Валентина Сулима постоянно выпускала стенгазеты на различные тематики, организовывала тематические вечера, беседы, лекции, книжные выставки, обзоры литературы. Руководитель сельского клуба колхоза им. Джамбула Степного района Айман Умбеталина собственными силами организовала коллектив художественной самодеятельности.

Среди всех районов области культурно-просветительская работа была хорошо поставлена в Иргизском районе, где насчитывалось 39 культурно-просветительских учреждения – 13 библиотек и 26 клубов. Помимо этого в районе работали 7 киноустановок (1 стационарная и 6-передвижные). В 1955 году по государственному плану развития культуры были дополнительно открыты 4 сельских, 1 детская библиотека, 1 сельский клуб. В культурных учреждениях Иргизского района работало 44 работника, из которых 23-со средним образованием, 21- с неполным средним образованием [3].

Большую роль в культурно-бытовом обслуживании рабочих МТС, совхозов и колхозов в районах освоения целинных и залежных земель оказали городские шефствующие организации, которыми было организовано 15 коллективов художественной самодеятельности. Областной казахской филармонией только в период сельскохозяйственных работ было показано 438 концертов для трудящихся двенадцати районов с охватом 76800 зрителей.

1 сентября 1956 года за №590 вышел приказ Министерства культуры СССР «О мерах по улучшению культурного обслуживания трудящихся в районах освоения целинных и залежных земель». Культурно-просветительские учреждения Актюбинской области направили все усилия на выполнение поставленных задач. Расположенные в районах освоения целинных и залежных земель библиотеки были снабжены новой литературой. Всю устаревшую литературу заменяли новыми журналами, газетами, художественной литературой.

Во время весенне-полевых работ и уборочной кампании в районы Актюбинской области выезжала агиткультбригада, которой было обслужено более 20 совхозов и колхозов Карабутакского, Иргизского, Новороссийского районов. Бригадами Гастрольбюро организовали 140 концертов с охватом 22,2 тысячи человек. К примеру, студенты Московской консерватории им. Гнесиных в течение сентября-октября 1956 года организовали 30 концертов в совхозах и МТС целинных районов [4].

В улучшении культурно-воспитательной работы и быта среди молодежи важную роль сыграла периодическая печать, в том числе газеты: «Правда», «Известия», «Комсомольская правда», журналы: «Молодой коммунист», «Молодой колхозник», «Техника молодежи», «Смена», «Знание – сила», «Крокодил».

Одной из форм культурно-воспитательной работы были традиционные «День чабана», «День животновода», «День механизатора», где чествовали старейших животноводов. Такие мероприятия постоянно проводились в Байганинском, Уильском, Мартукском, Новороссийском, Шалкарском районах.

Нельзя не сказать и о развитии среднего общего, среднего специального и высшего образования области. Еще в 1958 году был принят закон «Об укреплении связи школы с жизнью и о дальнейшем развитии системы народного образования в СССР», согласно которому вводилось всеобщее обязательное восьмилетнее образование. На тот момент в области работало 560 общеобразовательных школ, из них 279 с казахским языком обучения и 99 смешанных школ, в которых обучалось 55207 учащихся. Кроме того, работали 7 школ рабочей молодежи, одна школа сельской молодежи и 10 отдельных 8-10 классов сельской молодежи при средних школах всеобуча, одна областная заочная школа. Количество педагогических кадров составило 3463 учителя, из них казахов 1621 человек (с высшим образованием – 707 человек; с незаконченным высшим образованием – 1304; со средним и средним педагогическим образованием – 1394 человек; с незаконченным средним образованием 58) [5].

Но следует отметить, что в этой системе существовали определенные трудности, связанные с нехваткой учебной литературы, отсутствием высококвалифицированных специалистов, особенно из числа коренного населения, недостаточная материальная база для правильной организации профессионального обучения.

В 50-е годы ХХ века началось развитие медицинского высшего образования. Постановлением Совета Министров Казахской ССР №608 от 29 августа 1957 года в г. Актюбинске был открыт медицинский институт. Его первым ректором Актюбинского государственного мединститута был назначен доцент А. Б. Даиров. В становлении медицинского института большой вклад внесли доктор медицинских наук М. Ш. Шабанов, кандидат медицинских наук А. Г. Мерщиков, кандидат медицинских наук А. Т. Стародубова, доценты Г. А. Косенко, В. С. Баженов и другие. Значительное количество медицинских работников прибыло в Актюбинскую область именно в годы освоения целинных и залежных земель. Так для работы в сельских и районных больницах из постсоветских государств прибыло 98 работников системы здравоохранения.

В развитии среднего специального образования области значительную роль сыграли Актюбинское культпросветучилище, Актюбинский филиал Гурьевского политехнического техникума, Актюбинское городское профессионально-техническое училище № 50 железнодорожников, Алимбетовское училище механизации сельского хозяйства №3, Актюбинский учебно-консультационный пункт Саратовского политехнического института.

В развитии духовной культуры народа большую роль сыграли и музеи. Так, в 1960 году в г. Актюбинске был открыт музей заслуженного деятеля искусств Казахской ССР, народного акына Н. Байганина, директором которого был назначен Ж. Буран-дыков [6].

Освоение целинных земель и общий подъем сельскохозяйственного производства, вызвал большой приток специалистов сельского хозяйства. Только за 1957-1961 годы в область прибыло 897 специалистов сельского хозяйства, из них с высшим образованием 285 и средним – 612 человек. На начало 1962 года в области работало в сельском хозяйстве всего 1150 специалистов, из них 216 – с высшим и 670 – со средним образованием.

Из года в год увеличивалось количество работников по образовательному уровню в составе руководящих кадров. Директорами совхозов в 1962 году работали с высшим и незаконченным высшим образованием – 34 человека, из общего числа 51, остальные 17 – со средним образованием. Ранее в 1954 году было 15 директоров совхозов, из них с высшим и незаконченным высшим образованием 4, и средним 6. Председателями колхозов работали с высшим и незаконченным образованием 22 %, средним – 34 %. В 1954 году соответственно было 4 % и 18 %.

В рассматриваемый период в области выросли высококвалифицированные кадры. Среди них было немало талантливых животноводов, агрономов, зоотехников, инженеров: С. И. Гармаш, Ф. Г. Симоненко, К. К. Куанышбаев, Н. Л. Николаев, Б. Караков, П. Н. Гусев, А. М. Фролов, У. Акманбетов, И. Г. Ботнарь, А. Жувандыков и многие другие. Лучшие годы своей жизни посвятил целине Н. С. Рюмшин – бригадир тракторно-полеводческой бригады совхоза «Псковский», награжденный орденом Ленина, Трудового Красного Знамени. Заслуженной славой среди тружеников области пользовались: Б. Баймаганбетов – чабан фермы №3 совхоза имени Калинина Иргизского района, награжденный медалью «За освоение целинных земель» и орденом Трудового Красного Знамени, Б. Галимов – чабан совхоза имени Курманова, А. Нагорная и З. Кульсарина – доярки опытной сельскохозяйственной станции, В. М. Беккер – скотник совхоза имени XYIII партсъезда, Д. Бектемиров – табунщик совхоза «Оймаутский» и многие другие [7].

1. 
   ГААктО, ф. 13, оп. 24, д. 178, л. 38-43
   
2. 
   АП РК, ф. 708, оп. 31, д. 1477, л. 138-140
   
3. 
   ГААктО, ф. 13, оп. 25, д.152, л. 21
   
4. 
   ГААктО, ф. 26, оп.1, д.1344, л. 35-37
   
5. 
   ГААктО, ф.13, оп.29, д.133, л.34.
   
6. 
   ГААктО, ф.13, оп.29, д.130, л.1-3.
   
7. 
   История Актюбинской области. – Актобе: 2007. – с. 620-630.
   

В 1980-е годы в республике функционировало 8724 общеобразовательных школ, сократилось количество малокомплектных начальных и восьмилетних школ. По сравнению с 1975 годом число средних школ увеличилось до 3747 (452), из них в сельской местности – на 360. Средняя общеобразовательная школа оставалась основным путем получения молодежью среднего образования. В 1975 году 95,9 % учащихся после 8 класса получили среднее образование, в 1979 году – 98,6 %.

В начале 80-х годов проводилась активная работа по организации трудового обучения учащихся 9-10 классов и перевода его на производственную базу. В 1980 году 67,5 % выпускников средних школ получили квалификацию и продолжали работать по специальностям, соответствующим их трудовой подготовке. Особенный успех имели развитие трудовых объединений школьных ученических производственных бригад, лагерей труда и отдыха, трудовые отряды. Школьники все лето проводили в трудовых лагерях, помогали в уборке урожая, овощей и фруктов, помогали совхозам и колхозам, труженикам сел и городов. Вместе с тем школьники и подростки были заняты и проводили свой отдых и досуг активно на природе и в коллективе.

В эти годы улучшается обеспеченность общеобразовательных школ квалифицированными кадрами. По сравнению с 1976 годом число учителей с высшим образованием выросло на 10,7 %, в сельских школах – на 12,7 % [1].

Особую роль в получении среднего образования играли профессионально-технические училища. В 1985 году в 55 вузах республики обучалось 273 тыс. студентов, а в 1246 ссузах – 277,6 тыс. студентов. Осуществлялись меры по улучшению материальных условий студентов и учащихся. На обучение одного учащегося в техникуме было затрачено 710 рублей, в вузе – 1005 рублей.

В конце 80-х годов в целом по республике практически полностью была ликвидирована неграмотность населения. По данным переписи 1989 года в Казахстане уровень грамотности среди населения в возрасте 15 лет и старше составлял 97,5 %, с высшим и средним образованием было населения 12 и 20 % [2].

Одной из особенностей образования, которая оправдывала себя в условиях плановой экономики, было формирование государством плана приема и выпуска специалистов на базе изучения потребностей регионов и отраслей народного хозяйства. По мнениям многих ученых и специалистов уровень фундаментальной подготовки советской школы был достаточно высок.

Вместе с тем, советская система образования была направлена на решение интересов административно-командной системы. Большие средства направлялись на подготовку специалистов для военно-промышленного комплекса, куда и привлекались лучшие научные и педагогические кадры. Централизация системы образования, единая программа и требования были ориентированы на среднего выпускника. Также были несогласованность между потребностями общества и уровнем подготовки специалистов.

Положительные тенденции развития в системе образования в начале 80-х годов стимулировали и расширение культурных потребностей населения по всей республике. Массовыми учреждениями культурно-просветительской работы были клубы и библиотеки. В 80-е годы действовали 9480 библиотек, 31 профессиональных театра, 54 музея, более 100 парков культуры и отдыха.

Продолжалось интенсивное строительство клубов, домов культуры, библиотек. Это были современные, просторные, красиво оформленные дворцы и дома культуры, которые на самом деле были очагами просвещения культурного досуга населения. В 80-е годы были распространены новые типы клубных учреждений – централизованные клубные системы, городские, районные, сельские, культурно-спортивные комплексы.

Одной из особенностей культурно-просветительской работы была художественная самодеятельность как важная форма культурно-просветительской работы среди населения, сочетающей всестороннее развитие способностей и дарований человека с организацией культурного досуга. Люди разных возрастов принимали активное участие в кружках, народных театрах, филармониях, киностудиях и изостудиях. К началу 1985 года в Казахстане работали 9305 клубных учреждений, 34714 кружков художественной самодеятельности, 245 коллективов имели звание «народный» [3].

Значительную работу среди населения проводили музеи и библиотеки. В эти годы музеи стали много внимания уделять изучению истории революционного и освободительного движения казахского народа, пропаганде достижений во всех сферах социально-экономической жизни республики. Расширилась сеть библиотек и сфера влияния на духовное развитие народа. Библиотеки пропагандировали книги через читательские конференции, литературно-творческие вечера, книжные выставки и обзоры. Подавляющее большинство библиотек находилось в сельской местности. Одна массовая библиотека в среднем обслуживала 900000 человек.

В 80-е годы отводится особое место интернациональному воспитанию, повышению культуры межнациональных отношений, возрождению традиций, праздников, обычаев, обрядов разных народов. Проводились дни национальных культур, смотры и конкурсы национальных коллективов. Например, Межреспубликанский смотр семейных ансамблей республик Средней Азии и Казахстана.

Значительной особенностью является развитие казахского народного творчества. Ежегодно проводились айтысы акынов, конкурсы термеши и жыршы. В 1989 году был возрожден древний восточный праздник «Наурыз», вобравший в себе многие традиции и ритуалы казахского народа [4].

Возросло влияние театрального искусства на духовное развитие республики. Об этом свидетельствуют данные посещаемости театров. Так в период с 1980-1985 годы посещаемость театров возросла с 3992 до 4276 тысячи человек.

Вместе с тем в начале 80-х годов учреждения культуры и искусства не полностью удовлетворяли духовные запросы населения. На селе ощущалась острая нехватка учреждений науки и культуры. Не хватало стабильных кадров, кадров с высшим образованием на селе. Распределение клубных учреждений по регионам Казахстана характеризовалось крайней неравномерностью.

Еще в 50-е годы ХХ века был взят курс на создание единой культуры и единого языка. В результате такого подхода резко сократилось количество школ с казахским языком обучения, уменьшилось издание национальной литературы, периодической печати, что привело к осложнению языковых и демографических проблем.

В 70-80- е годы ХХ века казахский язык перестал быть полноправным языком на территории республики, являющейся исторической родиной казахского народа. Все это привело к отмиранию языковой среды, разрушению нравственных традиций народа, возникновению новых поколений, не знающих родного языка, появлению комплекса неполноценности у части казахской молодежи.

Таким образом, в 80- е годы ХХ века были как позитивные, так и негативные стороны в развитии учреждений образования и культуры. Они отражали действия административно-командной системы. Все проблемы были связаны с политикой руководства КПСС и советского государства в области развития союзных республик.

ЛИТЕРАТУРА
1. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие / Н. Э. Масанов [и др.]. – Алматы: Дайк-Пресс. – 2001. – с. 345-363
2. Артыкбаев, Ж. О. История Казахстана / Ж. О. Артыкбаев – Астана, 2006.
3. Аширов, Ш. Состояние и проблемные вопросы в развитии учреждений образования и культуры Казахстана в 80-х годах / Ш. Аширов // Поиск. – 2007. – №1. – с. 190-196
4. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / М. Х. Абусеитова [и др.]. – Алматы: Дайк-Пресс. – 2001. – с. 579-600

Кеңес дәуірінде біз философияны ғылым ретінде таныдық. Ондай философия қазақтарда шынында да болған жоқ, болуы да мүмкін емес еді. Қазақ ойшылдарын толғандырған сыртқы дүниеге, объектке қатысты мәселе емес, адам мәселесі болды. Философияның мәнін, қызметін ғылыммен шектеуге болмайды. М. М. Бахтин деген орыс ойшылы мынадай пікір айтқан: «Нағыз философтар, әрине, Германияда, Ресейде тек ойшылдар болған» – деп. Қазақтарда да Кант, Гегель сияқты философтар өткен ғасырларда болған жоқ. Бірақ ойшылдар болды. Ойшылдар қатарына біз Шоқан, Ыбырай, Абайды ғана емес, Асан Қайғы, Бұхар жырауды, билерімізді, Махамбетті жатқыза аламыз. Олардың да кәсібі ойлау болды.

Таза мінсіз асыл тас

Су түбінде жатады.

Таза мінсіз асыл сөз

Ой түбінде жатады, – деп айтқан Асан Қайғы болатын.

Сондай ойшыл ақындардың бірі – Махамбет. «Осының бәрін ойласаң», – дейді бірде. Немесе «Ойлап бір, ойлап қарасам», – деп тағы да қайталайды.

Асыра келіп ойласам,

Бұ заманның шағында,

Махамбеттей зарығып,

Мұңды болған қайда бар? – дейді.

«Ақыл-ойдың азабы» деген сөз бар. Зарығып, мұңға салынатын кімдер?

– Ойшылдар.

Абайдың ойшылдығына таң қаласың. Абайдың әрбір өлеңі, қарасөздері терең ойдан туған.

... Өмір, дүние дегенің

Ағып жатқан су екен,

Жақсы-жаман көргенің

Ойлай берсең у екен, – дейді. Мұндай ой өрнектерін кез келген өлеңінен табуға болады. Адам болуға қажетті қасиеттер қатарына ол терең ойды жатқызады: «Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым ойлап қой. Бес асыл іс көнсеңіз». «Ғылым оқып, ой таппай, құр үйінде жатады», – деп Абай замандастарын сынайды. Ғылым-білім дамыған қазіргі заманда ойшылдар көп деп ойлайсыздар ма? Ғалымдар көп, бірақ ойшылдар, даналар қазірде тапшылық. Сондықтан қазір де біз Абаймен бірге «ойланар елдің сиқы жоқ» деп айта аламыз.

Еліміз егемендік алған кезден бастап біз, кейбір қазақ философтары, «қазақ философиясы» деген мәселемен тікелей айналыстық. «Қазақ философиясының ерекшеліктері», «Қазақ философиясына алып баратын сара жолдар» деген сұрақтар төңірегінде ойланып, толғандық. Классикалық батыс философиясымен шектеліп қалмай, «философия» деген ұғымның ғылымнан басқа қырларына назар аудардық.

Мен «Даналық пен түсініктің үлгілері», «Философия тарихына шолу» деген еңбектерімде және тоқсаныншы жылдары жарық көрген мақалаларымда философияның ғылымнан басқа анықтамалары ретінде даналықты, түсінікті, дүниеге көзқарасты және тәлім-тәрбие қызметін ұсынып, осы тұрғыдан бүкіл философия тарихына шолу жасадым. Сөйтіп, қазақ философиясына тек осы жолмен шығуға болатынын көрсеттім. Менің докторлық диссертациямның тақырыбы – «Философия тарихындағы даналық проблемасы» болды.

XV ғасырдан – Асан Қайғыдан – бастау алатын қазақ философиясында даналық та, түсінік те, көзқарас та, тәлім-тәрбие өнегесі де бар деп толық сеніммен айта аламыз. Мен бұл арада бүкіл қазақ философиясының аталған жақтарын Шәкәрім шығармашылығына қысқаша тоқтала отырып, ашып көрсем деймін.

Даналық қарапайым нәрсе. Ол «мен мұндалап» кеудесін керіп тұрмайды. Сондықтан даналықты байқау, айыра білу екінің бірінің қолынан келмейді. Даналықты танып түсіну үшін тарихтан да, әдебиеттен де, діннен де, өмір тәжірибесінен де, философиядан да мол хабардар болу керек.

Шәкәрімнің даналық пен түсініктің үлгісі деп тануға тұрарлық бір өлеңін келтірейін:

Шаранамен туып едің,

Бөз оранып өтесің.

Бір сағымды қуып едің,

Қай уақытта жетесің.

Қанша дәулет жиып едің,

Бәрі қалды нетесің?

Мал үшін жан қиып едің,

Қайтып алып кетесің [1, 105 б.].

Бұл жолдарда поэзия да, мораль да, философия да, өмір сабағы да бар.

Күнделікті өмірде, адамдар санасында дүниені жамандап, «дүние-жалған», «сұм, алдамшы» деп, дүниенің, өмірдің тек келеңсіз, көлеңке жақтарын көретін көзқарасты Шәкәрім орынды сынайды. Өмірдің тауқыметі адамның өзіне байланысты дейді. Ақынның «Дүние мен өмір» деген өлеңі осы жағынан философиялық пайымдаудың көрінісі болып табылады:

Білімділер насихат көп жазады,

Адам үшін уайым жеп жазады.

Байқап оқып отырсам, соның бәрі

Дүниені «сұм», «алдамшы» деп жазады.

Мәселе, Шәкәрімнің ойынша, дүниеде емес, адамда: ол қайтып өмір сүргісі келеді?

«Мен де соққы жедім, – деп сұм дүниеден,

Көп жазып ем, оныма өкіндім мен.

Ойласам, көрген бейнет, тартқан қайғы

Болыпты не біреуден, не өзімнен ...»

Бұл да – философиялық пайымдау: адам өз өмірі үшін өзі жауапты; қандай объективтік жағдайлар болмасын, олардың салдары адамға байланысты жүзеге асады.

Кейбіреулер жазады «қу өмір» деп,

«Тұрағы жоқ, алдамшы, су өмір» деп,

«Көрген қызық, қылған іс бәрі де ұмыт»,

Иә көлеңке, яки түс, у өмір деп [1, 46 б.] ...

Дүниені бұлай сипаттау философияда орын алған нәрселер: көлеңке деп Платон, түс, елес деп үнді философиясы және оған еліктеген Шопенгауэр, у деп Камю және басқалар айтып өтті. Шопенгауэрдің іргелі еңбегі «Дүние ерік және елес ретінде» деп аталады. Әркім дүниені өз еркіне, түсінігіне қарай қабылдайды. Біреу үшін, айталық, Лейбниц үшін, бұл дүниеден жақсы дүние жоқ, ал Шопенгауэр үшін, керсінше, бұл дүниеден жаман дүние жоқ. «Елес» иллюзия деген орыс сөзіне сәйкес келеді. Шәкәрімнің де «Бір сағымды қуып едің» дегені дүниені сағымға теңегені. Дүние адамды қызықтырады, елітеді. Бірақ ол қанша қусаң да жеткізбейді. Әңгіме, тағы да айтам, дүниеде емес, адамда, адамның алдына қойған мұратында. Адам бірдеңеге қызықпай, ұмтылмай, өмір сүре алмайды. Байлыққа да, билікке де, атаққа да ұмтылады. Бірақ бәрі өткінші, уақытша болып шығады. «Қанша дәулет жиып едің, бәрі қалды нетесің?». Дәулет, байлық адамға жолдас болмайды. Ал адам болып өмір сүруді мақсат тұтқан адам бауырмал болып келеді, «жарты құртты жарып жеп, бүтін құртты бөліп жеп», «көппен көрген ұлы той» деп біледі. Шәкәрім басқа бір өлеңінде:

Хан тоймайды әлемді таласа да,

Ой жіберші осындай тамашаға.

Екі жуан сыймайды жер жүзіне,

Тоғыз кедей сияды алашаға, деп – жазады [1, 155 б.].

Тумақ, өлмек, қартаймақ болмай қоймас,

Қанша қызық көрсе де, пенде тоймас.

Сол тоймастық – дүниені жамандатқан,

Сен сөкті деп тағдырды қайта жоймас [1, 46 б.].

Пендешіліктің белгісі – қанағатсыздық. Қазақта «өзі тойса да, көзі тоймайды» – деген сөз бар. Өмірдің бейнетке айналуы, Шәкәрім түсінігінде, адамның дүниеге, нәпсіге, атаққа құмарлығынан.

Шәкәрімнің даналығын оның Абайға, Л. Толстойға қатынасынан байқауға болады. «Жастарға» деген жас шағында жазылған өлеңінде ол Абайды үлгі, ғибрат аларлық данышпан, шыны ғалым деп біледі.

Мынау Абай – бір ғалым жол шығарлық

Замандасы болмады сөзді ұғарлық.

Амалы жоқ айналды енді бізге,

Күн туды етегіне жабысарлық ...

«Әдейі іздеп келдік сізге» делік

«Өмір зая болмастық өнер үйрет,

Ақылыңды аяма бізге», делік ...

Абайдың халқына, жақынына батырып қатты айтатыны жөнінде айта келіп, Шәкәрім:

Естіген соң, жүректе түйін жатты,

Сол түйін тыныштатпай көп ойлатты.

«Неге мұндай қатты айтты?» – деп, ойласам,

Өлеңінің сырты ащы, іші тәтті!
Жаны ашып жақсы соқпақ тазалапты,

«Жігерленсін, білсін» деп табалапты.

«Жоба көрмей, жүгенсіз кетпесін» деп,

Қатты сөзбен қайырып қамалапты [1, 26 б.].

деп ағасының ниетін дұрыс түсіне білгенін паш етеді. «Дос жылатып айтады, дұшпан күлдіріп айтады» деген нақыл сөзді білесіңдер. Абайдың, Шәкәрімнің сынап жазған өлеңдері осы мағынада жазылған. Шәкәрімнің кейінірек жазылған бір өлеңін келтірейін:

Жолама, қулар, маңайға,

Не қылмадың талайға?

Кім жағады сендерге

Тартқызған азап Абайға?
Соның да тілін алмадың,

Сабадың, сөктің, қарғадың.

Көріне қанша кіргенше

Арсылдап иттей қалмадың.

Жемтігің, жеген жем қалар.

Ақылы дария Абайдан

Таусылмас қоры кен қалар [1, 175 б.].

Кейбіреу безді дейді қатынынан,

Туысқан, бауыр, бала жақынынан.

Қаңғырып Толстойша өлер дейді,

Шатасып қартайған соң ақылынан.

Мен болсам Толстойдай арманым жоқ,

Шатасып ақылымнан қалғаным жоқ.

Сырымды білетұғын сендер емес,

Өлейін деп елсізге барғаным жоқ, – дей келіп, осыған орай өзінің ойшылдарға тән ғадетін ашып салады:

Таза ой ойлай алмас үйде басым,

Ойсыз сіңбес бойыма ішкен асым.

Ой жемісін теремін өлгенімше,

Өсектесін, күндесін мейлі қасым!

Шәкәрім Гераклит, Демокрит, Платон құсап елден безіп, тау тасты кезіп, ой қуалап кетеді. «Кейбіреу безді дейді елден мені» деген өлеңінде ол жалғыздыққа әуестігін былай түсіндіреді:

Мен жалғыз, сендер елде қойдың қалып,

Ешкімнің кеткенім жоқ малын алып.

Елу бес жыл жинаған қазынамды

Оңашада қорытам ойға салып [1, 176 б.].

Ежелгі грек философы Демокрит көп жылғы оқығанын, білгенін, көргенін оймен қорыту үшін, ештеңеге алаңдамайын деген ниетпен өмірінің соңғы кезінде өзін-өзі соқыр қылады. Оймен қорытуды қазақта «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні» дейді. «Мұтылғанның өмірі» деген дастанында өзінің өмір жолын қорыта келіп, тағы да жалғыздықтың мән-жайын сөз етеді.

Сыр айтайын мен сізге,

Әр түрлі жай бар басымда.

Елімнен кеттім елсізге,

Елуден асқан жасымда...
Қауымнан қаштым қағылып,

Оңаша өмір сағынып,

Жасымда біткен тағылық,

Осы екен ғой асылда.

Ойыңды ұғар ел керек.

Партия қуған ебелек

Ел өзіңе масыл да ... [1, 433-434 б.].

Шәкәрімнің даналық пен түсінікті ұштастыра білген терең мағыналық толғауы «Ескіден қалған сөз теріп» деп аталады.

Ескіден қалған сөз теріп

Өз ойымнан өң беріп,

Үйретуді жөн көріп,

Түзетпек едім адамды.

Бұл арада Шәкәрім өзін философ ретінде көрсетіп отыр. Философияның маңызды қызметтерінің бірі – адамды үйрету, түзету. Тәлім-тәрбие деген адамзат тарихымен бірге жасап келеді. Тәрбие ісіне уақыт өз талаптарын енгізеді. Шәкәрім осыны меңзеп отыр: ескіден қалған сөзге өзінше өң беріп, жаңа талаптарға бейімдегісі келеді

Адамды түзету кез-келген адам қолға алатын, кез келгеннің қолынан келетін іс емес. Бұл - философиялық ұстаным және миссия. Адамды түзететін адам өзі де адам жанын білетін, өмір талқысынан өткен, жақсыны да, жаманды да көрген, өзі де тәрбиеленген адам болуы керек. Сократ, Абай, Шәкәрім өздерін осылай адамдарды түзету үшін жаралғандай, сол үшін өмір сүретіндей сезінеді. Абай, Шәкәрім заманында тәрбие ісін ең қарапайым, элементарлық әдептерден бастауға тура келді. Адамдар жас баладай аңқау, тек біреудің жетегімен жүруге бейім болды. Сондықтан да Абай халқын «жақсы менен жаманды айырмадың» деп кінәлайды. Шәкәрім де:

Қышыған жерін қасуға

Әділет жолға басуға,

Алдына салып ашуға,

Жақсылық пен жаманды, – дейді.

Бірақ Абайға ермеген, көнбеген халық Шәкәрімнің де ниетін түсінбеді..

Ешкім бұған сенбеді,

Өз қылығын жөн деді,

Көре тұра көнбеді,

Кетірді қуат – шамамды.

Қазақта өте қатыгез қарғыс бар: «Өзің білме, білгеннің тілін алма» – деген. Бұл көптеген даналардың (айталық, Сократтың, Конфуцийдің, Руссоның, Чаадаевтың, Абайдың) басында болған жағдай. Олар басқадан озып кетеді, басқаша ойлайды, алдағыны болжайды. Бүгінгіден басқаны ойламайтын халық оларды түсінбейді, өз бетімен жүре береді.

Шәкәрім налиды, түңіледі:

Мұндай елде туғанша,

Бұл сағымды қуғанша,

Еркін тілді буғанша

Жеткізсе нетті қазамды.

Шәкәрім сөзін халқына түсінер деп арнады ғой. Абайда: «Халқым надан болған соң, қайда барып оңайын» деп қапаланды. «Қайран сөзім қор болды, Тобықтының езіне» деп ашынғанын жасырмады. Тіпті өмірді талақ етіп, өлімді тіледі.

Бірақ адамды түзетуден бас тартуға, өзімен өзі болуға Шәкәрімнің алдына қойған мақсаты мүмкіндік бермеді.

Адамшылық міндетім,

Айт дейді адам індетін,

Еріксізбін шын ниетім,

Алды деме мазамды ...

Ойшылдар өздерінің адамдық борышын осылай түсінеді: біреу ар жағынан «айт, батыра айт, ойлансын, қиналсын» деп тұрғандай:

Тамам жанның мінін айт,

Жалған айтпай шынын айт.

Аяп, ішің жылып айт,

Адамды бастыр ілгері!
Сөккенің болсын сүйгенің,

Достығың болсын күйгенің,

Ащы тілмен тигенің

Жоғалсын деп міндері [1, 156-157 б.].

Шәкәрім көріпкел, көреген екен: ол өзімен болашақта не болатынын болжап, айтып кетті. Өзіне өзі «Мұтылған» деп ат қойып, ұзақ жылдар бойы аты ауызға алынбайтынын білді. Абайды ашқан Мұхтар Әуезов Абайдың інісі, сүйікті шәкірті, ізбасары Шәкәрімді «Абай жолында» атай алмады. Дәрмен, Шәке, Шұбар деген кейіпкерлер арқылы оның Абайға жақындығын, ақындығын сөз етті.

Кеңес дәуірінде біз Шәкәрім түгіл Абайдың да ойшылдығын, тереңдігін сөз ете алмадық.. Адамға, халыққа ой салар үндеулерін ашып айта алмадық.

Шәкәрімнің кім болғанын, қалай өсіп жетілгенін, нені көксеп, неге ұмтылғанын, кімге, неге қызмет еткенін, бір сөзбен, ойшылдың философиялық «Менін» оның «Мұтылғанның өмірі» деген дастанынан анық байқауға болады. Мен әдетте студенттерге тапсырма беріп, осы дастанды оқып, алған әсерлерін, түсінгенін, өз ойларын білдіруін сұраймын. Ешкім немқұрайды қалмайды.
Жиырмадан өткенде,

Азғана ғылым оқыдым,

Алғызып кітап шеттен де,

Көңілге біраз тоқыдым [1, 427 б.].

Шәкәрім оқудың қиындығын, оқуының аздығын түсінеді. Ағасы құсап, жай оқуға тырыспайды, оқығанын түсінгісі келеді. Жер-жерден кітаптар алғызып, түсінігін кеңейтуге күш салады.

Білімге салып тілекті,

Сыбанып едім білекті

Ағартуға жүректі

Аршымақ болып қоқымын.
Жиырма жасында үлкендер Шәкәрімді оқығаны көп, орыс тілін біледі деп әкім (болыс) болуға үгіттеп көндіреді. Ағасы Абай сияқты Шәкәрім де билікті пайдаланып адамды, халықты түзу жолға салмақ болып талаптанады.
Талай-талай сөз жаздым

Елім тәлім алсын деп

Қазақтың мінін көп қаздым,

«Адам емес аңсың» – деп

Өнер-білім білмеген,

Тура жолмен жүрмеген,

Төрт аяқты малсың», – деп ...
Бірақ көпшілік Шәкәрімнің соңына ермеді, үгітіне көнбеді. «Көп уақытым босқа кетті» деп кейін ақын өкінеді.

Қырықтан аса бергенде,

Ақылым қылды шерменде:

«Дінім қалай, жаным не?»

Жоғалам ба өлгенде?

Әлемді кім жаратқан,

Осынша түрлеп таратқан?

Көрінген сансыз планет,

Бірінен бірін бөлген бе?

Ахирет деген немене,

Шыққан жан қайта келе ме?

Кіре ме осы денеге,

Дәлелі қайсы сенгенде [1, 427-432 б.]?
Мұның бәрі – философиялық, дүниетанымдық сұрақтар.

Оқымыстылар әр түрлі болып келеді ғой. Біреулер гуманитарий болып, осы саладан басқаны елемейді. Ал енді біреулер жаратылыстанушы болса, оларға дін де, әдебиет те, философия да керегі жоқ сияқты көрінеді. Ал Шәкәрім болса, ол ақын, ойшыл ғана емес, сонымен бірге өздігінен ізденіп, көп оқып, ғылым жайын жете білген ғұлама. Әдебиетпен, өнермен, тарихпен, философиямен, жаратылыстану негіздерімен тиянақты айналысқан. «Түрік Һәм қазақ шежіресін» жазған. Философия тарихымен танысып, Пифагор, Демокрит, Эпикур, Платон, Аристотель жайында пікір айтқан. Огюст Конт, Г. Спенсер сияқты позитивистерді ғылымды, зердені әсіре мақтап, философиядан, демек, даналықтан бас тартты деп сынайды. А. Шопенгауэрдің өмірдің көлеңке жақтарын ғана көретін, пессимистік көзқарасын сынап, өмірді азапқа айналдыратын адамдардың өздері, олардың алауыздығы, біріне бірі қол ұшын беріп сүйемелдеудің орнына, бірін-бірі көре алмай, біріне бірі ор қазып, адал еңбекпен өмір сүргісі келмейтіні дейді.

Шәкәрім философиясына батыстағыдай идеализм-материализм тұрғысынан қарау қисынға келмейді. Абай сияқты Шәкәрім де- шындықтың уағызшысы, яғни реалист. Әрине, оның көзқарасы идеализмге жақын. Материализмді нақты, өткінші заттармен шектеліп қалады деп қостамайды.

Шәкәрімнің қандай адам, қандай ойшыл екенін біз адам үшін ең маңызды, адамды адам ететін қағида ретінде өзінің «Үш анық» деген философиялық трактатында ар-ұятты, үжданды қалауынан-ақ көреміз. Бір ақиқаттың көзі-ғылым. Бірақ ғылым сыртқы дүниемен шектеліп қалады. Екінші анық, екінші ақиқат, сөз жоқ, дінде. Шәкәрім дінге, Құдайға табынған, дін ілімін жете меңгерген ойшыл. Көзінің тірісінде оны «Алланың досы» деп атаған. Оның өлеңдерінің, қара сөздерінің тұрақты тақырыбы – дін, Құдай, жаратушы. Кеше Кеңес дәуірінде Шәкәрім шығармаларының 1988 жылғы басылымында да, белгілі Абайтанушы, Шәкәрімтанушы, Қайым Мұхамедханов айтқандай, «Құдай деген сөзден құдай сақтасын» деп, ақынның өлеңдеріндегі Құдай деген сөзді алып тастап, оның орнына басқа сөздер қолданылды. Сөйтіп Шәкәрім сөзі бұрмаланды.

Біздер бір кезде Абайды да атеист қыламыз деп әуре болғанбыз. Абай қайдан атеист болсын – анадай әке бар да, анадай ақыл бар да! Белгілі орыс философы В.С.Соловьев бір хатында ағылшын философы Френсис Бэконның бір сөзін келтіреді: «Азғантай ақыл, азғантай философия Құдайдан алыстатады, ал көбірек ақыл, көбірек философия қайтадан Құдайға жақындатады», деген [2]. Дүниеде қандай кереметтер болса, соладың ішіндегі ең кереметі – Құдай. Мен оның адамдарға ықпалын айтып отырмын. Адамның да, қоғамның да жеткен дәрежесін олардың Құдайға қатынасынан байқауға болады. Адамдардың азап-тозғанына қарап неміс философы Ницше «Құдай өлген екен» деп жариялаған.

Адам, Шәкәрімнің ойынша, діни ақиқатпен де шектеліп қала алмайды. Дін адам үшін – жан азығы. Адамға сонымен бірге тән азығын да ойлауға тура келеді. Тірі жан ретінде оған өмір сүру керек, өмір сүру үшін еңбек ету керек, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау керек. Міне, осы арада оның арқа сүйер ақиқаты үждан болады. Бұл – үшінші анық. Ар ұяттан жүрдай адам, адам қатарына қосыла алмайды. Шәкәрім философиясын бір сөзбен «Ар ілімі » деп атауға болады.

Шәкәрім шығармаларында рух, жан, тән, нәпсі жөнінде жиі сөз болады. Адамның адал ұлы болам десең, – дейді Шәкәрім, – Алдыменен өзіңнің нәпсінді жең. Іште нәпсі болса, сыртта адамды елітіп аздыратын дүние қорлық дейтін шайтан бар дейді. Ол шайтан мен нәпсіні жеңдет пен індетке теңейді. Нәпсі билеген ақылдың жайын сипаттай келіп Шәкәрім:

Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр,

Сол нұрды тән қамы үшін жан жұмсап жүр.

Тағдырдың қиын, сырлы сиқырымен,

Жан тәнге, ақыл жанға матаулы тұр [1, 152 б.].

«Пайғамбар Мұса жолықса» деген өлеңінде Шәкәрім осы тақырыпты қайта қозғайды:

Көрмеді сынап дүние ісін,

Білмеді құдірет киесін.

Денеге жанды жеңгізіп,

Таба алмай қойды Иесін.
Затшылдық көзін байлады,

Адастырып айдады.

Жан билемей, тән билеп,

Ақылдың соры қайнады.

Ғылым деп уды жегізді,

Денесіз зат жоқ дегізді.

Дәлелсіз пәнмен перделеп,

Тапқызбай қойды негізді [1, 240 б.].

Затшылдық (вещизм) деген адамдардың ауруы бар. Ол жөнінде қазір де айтылып жүр. Қазір көптеген адамдар астрология, магия, уфология деген ғылымдармен алданып жүр. Шәкәрім оларды у деп дұрыс айтып отыр.

Құранда, Мұхаммедтің хадистерінде адамның менмендігін, астамшылығын, Құдайын да ұмытып, өз бетінше бәрінде өзгертпек болған пиғылын пендешілік деп атайды. Құранның Әли Ғимран деген сүресінде «Егер сендер момын болсаңдар, жоғары мәртебеге және дәрежеге ие боласыңдар» – делінген. Осы бағытта Шәкәрімнің жазғаны:

Құлы болсаң, Қожаңның сүйгенін қыл.

Шын мұсылман болайын деп ойласаң,

Құдайға құл болудың мәнісін біл [1, 101 б.].

Өткен ғасырдың басында Шәкәрім «Білімділерге бес сауал» атты мақаласының бесінші сұрағын былай қояды: «Заман өткен сайын адамдардың адамшылығы түзеліп бара ма, бұзылып бара ма?». Мұндай сұрақты бір кезде Жан Жак Руссо қойған болатын. Мұндай сұрақты қазір де қоюға болады. Мәдениет, ғылым, техника, экономика қарқынды дамығанмен адамның адамшылығы, имандылығы, түсінігі, кісілігі артып жатқаны шамалы. Мұның себебін мен кемшілігімізді бетке айтатын, батырып айтатын. Абай, Шәкәрімдей даналарымыздың болмауынан деп білемін.

Шәкәрім өзінің «Адамдық борышың» – деген өлеңінде өзі қойған сұраққа былай жауап қайтарады:

Адамдық борышың –

Халқыңа еңбек қыл

Ақ жолдан айныма

Ар сақта, оны біл...

Мақтанға салынба

Мансаптың тағы үшін.

Нәпсіңе билетпе

Басыңның бағы үшін...

Жоба тап,

Жол көрсет

Келешек қамы үшін.

Қайтадан қайрылып

Қауымға келмейсің.

Барыңды, нәріңді

Тірлікте бергейсің.

Ғибрат алар артыңа із қалдырсаң –

Шын бақыт

Осыны ұқ

Мәңгілік өлмейсің [1, 278 б.]!

Мен студенттерге айтам: «Шәкәрімнің осы өлеңі бәріңнің жазып алып, жаттап алатын дұғаларың болатын өлең» деп. Шәкәрім бұл өлеңін өмірінің соңғы кезінде жазған. Жастарға халқына қалдырған аманаты іспеттес.

Мен басында айтып өткен қазақ философиясының экзистенциалдық сипатын Шәкәрім өлеңдерінің тақырыбынан – ақ анық байқауға болады. Қай-қайсыңыз Шәкәрім жинағын алып мазмұнына үңіліп көріңіздер: «Ашу мен ынсап, «Анық пен танық» «Махаббат пен құмарлық», «Дүние мен өмір», «Өмір», «Жан менен дене һәм көңіл», «Тойымсыз нәпсі, тұрақсыз дүние», «Адам немене?», «Көңіл» т.б. Мұның бәрі –экзистенциалдық философияның тақырыптары.

Шәкәрім философиясы дегенде біз оның шығармаларындағы даналықты, түсінікті меңзейтін ойларын, өзінің адамдық борышын қалай түсінгенін, оның дүние, адам, өмір, дін, Құдай туралы көзқарасын айтамыз.

Абай сияқты Шәкәрім ілімі де – түңғыйық терең, шексіз. Өкіншіке орай, біз Шәкәрім әлемін тануға енді кірісіп жатырмыз. Бұл істі қолға алған ғалымдарды әлі талай-талай таңғажайып жаңалықтар күтіп тұр.