Көңіл-күй одағайлары
|
ой, бәрекелді, ойпырмай, құдай – ай
|
Ой, қандай тамаша!
|
Жекіру, ишарат одағайлары
|
жә, тәйт, тек
|
Жә, күңкілдеме!
Тәйт! Кет! Жоғал!
|
Шақыру одағайлары
|
Әй, әлди-әлди, аухау
|
Әй, Еркін, қайдасың? Әлди-әлди, әй, бөпем!
|
Тұрмыс-салт одағайлары
|
Ассалаумағалейкум, кеш жарық, рахмет.
|
Ассалаумағалейкум, Абай аға! Кеш жарық!
|
К Ө М Е К Ш І Е С І МД Е Р
Өзіндік мәні жоқ сөздер тобы көмекші есімдер деп аталады. Көмекші есімдер негізгі есімдермен ілік септігі арқылы байланысып, заттардың кеңістіктегі орналасу қатыстарын көрсетеді.
Зат есім+ілік септік
|
Көмекші есім
(тәуелдік жалғаудың ІІІ жағы)
|
Үй + дің
|
іш – і
|
Бөлме + нің
|
орта – сы
|
Е Л І К Т Е У С Ө З Д Е Р
Айналадғы әр түрлі құбылыстардың дыбыстарына, қимыл-әрекеттеріне еліктеумен немесе олардың бейнелерімен байланысты туған сөздер еліктеу сөздер деп аталады.
Мағынасына қарай
|
Еліктеуіш
|
тарс-тұрс (етті), гу-гу (сөйледі), бырт-бырт (шайнады)
|
Бейнелеуіш
|
жалт (қарады), бүл-бүлк (қайнады), желп (етті), дір-дір (етіп тоңды)
|
Тұлғасына қарай
|
Негізгі
|
күрс, тарс, жылт, жалт, солқ
|
Туынды
|
арсалаң, томпаң, көлбең, қорбаң, жылтың
|
Құрамына қарай
|
Дара
|
арс, гүрс, қайқаң, көлбең, сырт
|
Күрделі
|
а) маң-маң, бот-борт, арбаң-арбаң
ә) арс-ұрс, жарқ-жұрқ, былқ-сылқ
б) мырс ету, бүлк ету, жалт-жұлт ету
|
Л Е К С И К А
Лексика – тіл білімінің сөз және оның мағынасын зерттейтін саласы. Лексика – белгілі бір тілдегі сөздердің жиынтығы.
Сөздің затты я құбылысты білдіретін мағынасы тура мағына деп аталады.
Сөздің ауыспалы мағынасы бір заттың негізгі атауыш мағынасын екінші бір затқа атау етіп ауыстырып қолданудан барып туады.
Сөздің екі я одан көп мағынаға ие болуы сөздің көп мағыналығы деп аталады.
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ мағынасы басқа – басқа сөздердің тобын білдіреді.
Мағынасы бір – біріне жақын, бірақ әр түрлі дыбысталып айтылатын сөздер тобы синонимдер деп аталады.
Мағынасы бір – біріне қарама – қарсы болып келетін сөздер антонимдер деп аталады.
Сөз мағыналары
|
Сөздің тура мағынасы
|
Сөздің ауыспалы мағынасы
|
Сөздің көп мағыналылығы
|
ашық есік
|
ашық мінез
|
адамның басы, судың бас, таудың басы
|
Омонимдер
|
Антонимдер
|
Синонимдер
|
Айтылуы, дыбысталуы бірдей, мағынасы әр түрлі сөздер. Түс, қас, ай
|
Тілдегі мағыналары бір – біріне қарама – қарсы сөздер.
Биік – аласа, ақ – қара, жаман – жақсы, үлкен – кіші, кең – тар
|
Мағыналары жағынан бір – біріне жуық, дыбысталуы әр түрлі сөздер.
Тез – жылдам; сұлу - әдемі; кір – лас.
|
Ф Р А З Е О Л О Г И З М Д Е Р
(Тұрақты тіркестер)
Құрамы өзгермейтін сөз тіркесі болады. Ондағы сөздерді ауыстыруға болмайды. Сондықтан олар тұрақты тіркестер немесе фразеологизмдер деп аталады.
Фразеологизмдер
|
Мағынасы
|
Бес саусақтай білу
|
Өте жақсы білу
|
Құлақ түру
|
Тыңдау
|
Бармағынан бал тамған
|
шебер
|
С И Н Т А К С И С
Синтаксис тіліміздегі сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылым – құрылысы, басқа да ерекшеліктерін қарастыратын грамматиканың бір саласы.
Сөйлемде кем дегенеде екі толық мағыналы сөздің бірі екіншісіне сабақтаса байланысқан сөз тізбегі сөз тіркесі деп аталады.
Синтаксис
|
Сөз тіркесі
|
Сөйлем
|
Есімді сөз тіркесі
|
Етістікті сөз тіркестері
|
Жай сөйлем
|
Құрмалас сөйлем
|
Мынау хатты Абай ағам Әбішке жазып еді.
Сөйлемнің сөз тіркестері: мынау хатты, хатты жазды, жаңа жазды. Әбішке жазды, Абай ағам жазды. Бұлар – етістікті сөз тіркестері. Мынау хатты деген – есімді сөз тіркесі.
|
Бүгін мен мектепке барамын.
|
Кітаптарын жоғалтып алғандықтан, оның бүгін мазасы болмады.
|
Сөздердің байланысу түрлері
|
|
қиысу
|
матасу
|
меңгеру
|
қабысу
|
жанасу
|
|
Ашынған әйел мән-жайын айтады.
|
Баланың жақсысы – қызық, жаманы – күйік.
|
Ел жайлаудан қайтып, күзекке беттеп келе жатқан.
|
Бұл шетте жыртық, шоқпыт лашықтар, құрым қара қостар, кішкене күркелелер бар.
|
Бүгін келді, кештете келді.
|
|
С Ө З Т І Р К Е С І Н І Ң Т Ү Р Л Е Р І
Сөз тіркесінің екі түрі бар: есімді сөз тіркесі және етістікті сөз тіркесі.
Басыңқы сөз зат есім, сын есім, сан есімнен болса, есімді сөз тіркес, етістіктен болса, етістікті сөз тіркесі деп аталады.
1.
|
Зат есімді тіркестер
|
Ағаш күрек, аласа төбе
|
2.
|
Сын есімді тіркестер
|
Үлкен денелі, сөзге шешен, іске шебер
|
3.
|
Сан есімді тіркестер
|
Екіден бірі, онның екісі, тамыздың бесі
|
4.
|
Етістікті тіркестер
|
Мектептен шығу, апасымен келу
|
СӨЗ ТІРКЕСІНІҢ ЛЕКСИКА – ГРАММАТИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСЫ
Анықтауыштық қатынас
|
1.
|
Байланыстың матасу және қабысу түрлерімен
|
Баланың ойыншығы, қара тон
|
2.
|
Басыңқы сөзден бағыныңқыға кімнің? ненің? қандай? қанша? неше? Сұрақтарымен
|
Үйдің терезесі, алты дәптер
|
3.
|
Лексика – грамматикалық мағына даралық, нақтылық мәнді
|
Айымның досы, бөлменің есігі. Көкшетау қаласы
|
Толықтауыштық қатынас
|
1.
|
Меңгеру арқылы жасалған байланыс түрі
|
Сөзге шебер, гүлді суару
|
2.
|
Басыңқы сөзден бағыныңқыға кімге? неге? кімді? нені? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен? септіктерінің сұрақтарымен
|
Көзбен көру, менен алды
|
3.
|
Лексика – грамматикалық мағына сандық сапаның затқа қатыстылығы; қимылдың негізін білдіру; қимылға қажеттізатты білдіру; бағыт – бағдарды анықтау.
|
Оқуға ынталы, отқа жану, қағазға орау, мектептен шығу
|
Пысықтауыштық қатынас
|
1.
|
Меңгеру, қабысу, жанасу байланысытарындағы етісітктерден
|
Ауылда ашылды, былтыр ашылды
|
2.
|
Қайда? қайдан? қашан? қалай? сұрақтары қойылады
|
Кеш бару, Астанадан келу, баяу айту, тез жүру, қасақана істеу, ұялғаннан келмеу.
|
Қ Ұ Р М А Л А С С Ө Й Л Е М
Екі немесе бірнеше сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіретін сөйлем құрмалас сөйлем деп аталады.
Құрмаластың жасалуына қарай түрлері
Салалас құрмалас сөйлем
|
Сабақтас құрмалас сөйлем
|
Аралас құрмалас сөйлем
|
Құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты болып, өзара тең дәрежеде байланысады.
|
Құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқысының баяндауышы тиянақсыз болып, екінші сөйлемге бағына байланысады.
|
Кемінде үш сөйлемнен құралып, бір – бірімен салаласа да, сабақтаса да байланысады.
|
Қоңырау соғылды да, сабақ басталды.
|
Ол келгенде, кино басталды.
|
1857 жылы Энгельс ауырып жатқанда, Маркс медицинаны зерттеп, досын дерттен емдеудің жолын іздеген.
|
С А Л А Л А С Қ Ұ Р М А Л А С С Ө Й Л Е М
Ыңғайластық
|
Қарсылықты
|
Себеп – салдар
|
Кезектес
|
Талғаулы
|
Түсіндірмелі
|
және, әрі, да, де, та, те
|
біра, дегенмен, сонда да, сөйтсе де, сөйткенмен, әйтсе де, әйткенмен
|
өйткені, сондықтан, себебі, сол үшін, неге десеңіз, сол себепті
|
бірде, біресе, кейде
|
не, немесе, яки, не болмаса, әлде, әйтпесе
|
жалғаулығы жоқ
|
Есік тарс ашылды да, отырғандар түгел жалт қарасты.
|
Нұрбек пен Бектес көл жағасына дейін жүгірді, Санжар кетіп қалыпты.
|
Үлкендер қатты қорыққан болуы керек, себебі үйдегілер дауыстарын шығара алмай жаншылып, егіліп жылайды.
|
Кейде тамақтв біз дайындаймыз, кейде олар әзірлейді.
|
Өлеңді не Ермек өзі айтсын, немесе бәріміз айтайық.
|
Оқушыларына екі нәрсені үйретті, бірі – еңбек, екіншісі – адалдық.
|
САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМНІҢ ТҮРЛЕРІ
Достарыңызбен бөлісу: |
