Қазақ балалар әдебиетінің негізін салушы Ы. Алтынсарин шығармаларының тәрбиелік мәні

С.Б.Бахтиярова, А.Қ.Әбдіразақова

¹ф.ғ.к. аға оқытушы, ²баспа ісінің магистрі, аға оқытушы

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қызылорда қ.,Қазақстан

е-mail: ayakuz.abdrazakova@mail.ru
Қазақ балалар әдебиетінің негізін салушы Ы.Алтынсарин шығармаларының тәрбиелік мәні
Аталмыш мақалада халық ағарту жұмысын бірінші рет қолға алған, сол жолда өмірінің ақырына дейін үздіксіз еңбек еткен жалынды патриот Ы.Алтынсариннің балалар әдебиетін қалыптастыруға қосқан үлесі талданады. Педагогикалық өмір жолы, қазақ мәдениетін дамытуы, ақындық және жазушылық қызметі қазақ әдебиеті тарихында өзіндік бағаға ие Ы.Алтынсариннің «Кел, балалар, оқылық!», «Өнер білім бар жұрттар», «Әке мен бала», «Таза бұлақ», «Бай баласы мен жарлы баласы» сияқты еңбектерінің тақырыптық, тәрбиелік ерекшеліктері айтылады.

Түйін сөздер: балалар әдебиеті, еңбек, достық, ағартушы, ұлттық тәрбие.
Бахтиярова С.Б, Абдразахова А.К.

Воспитательное значение произведений основателя казахской детской литературы Ы.Алтынсарина
В данной статье проводится анализ вклада в формирование детской литературы патриота Ы. Алтынсарина, впервые взявшего в руки работу народного просвещения и на протяжении всей своей жизни непрепрывно работавшего над этим вопросом. Рассматриваются педагогический путь жизни Ы.Алтынсарина, его вклад в развитие казахской культуры, деятельность как поэта и писателя, имеющего свое место в истории казахской литературы, тематические и воспитательные особенности таких его трудов, как «Кел, балалар, оқылық!», «Өнер білім бар жұрттар», «Әке мен бала», «Таза бұлақ», «Бай баласы мен жарлы баласы».

Ключевые слова: детская литература, труд, дружба, просветитель, национальное воспитание.
S.B.Bakhtiarova, A.K.Abdrazakova

Educationfl value of works of the founder of Kazakh children's literature
In this article the analysis of a contribution of children’s literature of the patriot I. Altynsarin is carried out, for the first time taken in hand work of national education and throughout all the life continuously working over these questions. The pedagogical life of I.Altynsarin, his contribution to development of the Kazakh culture, activity as poet and the writer are considered, taking the place in stories of the Kazakh literature, thematic and educational feature of its such works, of: «Kel balalar okilik», «Oner bilim bar zhurttar», «Taza bulak», «bay balasi men zharli balasy».

Key words: Children’s literature, labor, friendship, educator, national education.

«Бала – баршаның байлығы мен бақыты. Бүгінгі бала ертеңгі ер азамат болғандықтан да балаға қарап біз болашағымызды болжап, бағалаймыз, бағдарлаймыз» [4]. Тіршіліктің табалдырығынан енді аттаған сәбидің алдымен адам, жеке тұлға, саналы, парасатты азамат болып қалыптасуына берген тәрбиенің ықпалы зор. Мектеп қабырғасынан бастап бүлдіршін балаға Ы.Алтынсариннің шығармаларымен танысырып, қаһармандар образын санасына сіңірсек, еңбек ету арқылы оқу-білімге қол жеткізе алатындығын, кез-келген адамнан адамгершілікке толы іс-әрекет ету қолынан келетіндігін ұғындырсақ мақсатымызға жетеріміз анық.

Балаларға арналған шығармаларға қойылар талап жеңіл емес, әрбір баланың жүрегіне мейірімділік, сүйіспеншілік, адалдық, еңбекқорлық сезімдерін қалыптастыра алатын эмоциялық әсер қажет. Онда, ұлттық сипат, колорит, тағылымды тәрбие, танымдық білім т.б. басты назарда болуы шарт.

Ыбырай шығармалары балаларға арналғандықтан алдымен оның тілі жеңіл болуын қарастырған. Қарапайым тілмен, халықтың тілімен жазады. Баланың ұғымына қиын тиетін ауыр сөздер жоқ, сөйлемдері қысқа, әңгімелер көлемі шағын, оқиға желісі жинақы.

Ы.Алтынсарин шығармашылығының ерекшелігін танытуға арналған көптеген зерттеушілердің еңбектеріне сүйену арқылы жасалған сабақ жоспарын ұсынып көрелік.

Сабақтың тақырыбы: Педагог, ақын, жазушы – Ыбырай Алтынсарин 172 жаста

Білімділік: Педагогикалық өмір жолы, қазақ мәдениетін дамытуы, ақындық және жазушылық қызметі, сол дәуірдегі тарихи оқиғалар туралы білім-білік дағдысын қалыптастыру.

Дамытушылық: Педагог өмірі, қызметі жайлы ізденуге, логикалық ой еңбегіне тәрбиелеу, таным дағдысын қалыптастыру.

Тәрбиелік: Эстетикалық адамгершілік-имандылық, еңбек, білім тәрбиесіне баулу.

Әдісі: ой шақыру стратегиясы, топтастыру, эвристикалық сұрақтар, слайд шоулар, баяндау, түсіндіру.

1.Паульсоннан: 2. Л.Толстойдан: 3.К.Ушинскийден

-Бір уыс мақта; -Селинги ханым; - Түлкі мен ешкі;

-Алтын шеттеуік; - Мұңсыз адам; -Сауысқан мен қарға;

–Данышпан қазы;

-Тәкаппаршылық; -Үш ұры;

-Әдеп. –Жақсылыққа жамандық;

- Жаман жолдас

- Қайырымды түлкі;

-Егіннің бастары;

-Қарға мен түлкі.

А. «Білім дөңгелегі» ойыны сұрақтары:

1,2,3,4 1,2,3,4

1,2,3,4

1.Ыбырай Алтынсарин өмірі:

1.1. Ыбырай Алтынсариннің туған жері, мерзімі.

1.2. 1850жылы Ыбырай оқыған орыс-қазақ мектебі орналасқан қала

1.3. 1853 жылы Орынбордағы шекаралық комиссияда тілмаш қызметінде жүргенде танысқан Шығыс зерттеушісі, прфессор.

1.4. Ыбырай алғаш мұғалім болған мектеп

2.Ыбырай Алтынсарин шығармалары:

2.1. Ыбырай аудармалары?

2.2.Педагогтің үндеуге айналған өлең жолдары?

2.3.Ыыбырай әңгімелеріндегі басты тақырып?

2.4. Этнографиялық очерктері?

3. Ыбырай туралы ізденістер, көркем шығармалары:

3.1. «Дала қоңырауы» поэмасының авторы?

3.2. Н.Ильминский естелігінің тақырыбы?

3.3. Ә.Дербісалиннің Ы. Алтынсаринтуралы зерттеу еңбегі, баспадан шыққан мерзімі?

3.4. 1884 жылы «Оренбургский листок» газетінде Ы.Алтынсариннің бүгінгі және болашақтағы қазақ мектебінің дамуына тигізер әсері туралы жазылған мақаланың авторы?

4. Ыбырайдың ұстаздық жолы:

4.1. Ы. Алтынсарин аштырған мектептер?

4.2. Ы.Алтынсариннің қазақ тарихы алдындағы еңбегі?

4.3. Ы.Алтынсариннің методикалық еңбектері?

4.4. Ы.Алтынсариннің қазақ әдебиетіне енгізген жанрлары?

Ә.Әр топ өз мәліметтерімен таныстыру:

- «Ыбырайтанушылар» (Ыбырай туралы мәлімет жинауы, Ы.Алтынсарин туралы жазылған материалдар негізінде педагогикалық әдістемелік еңбектері бойынша өз ізденістері негізінде педагогикалық әрекетіне, тарихи жағдайларға талдау, түсінік айту)

- «Зияткерлер» тобы (Ақындық, жазушылық, ғылыми еңбектері негізінде талдау, түсінік айту)

Б. «Дала қоңырауы» тақырыбында эссе жазу.

V. Қорыту. «Слайд шоу» арқылы

VI. Бағалау.

VII. Үйге тапсырма «Тарих және Ыбырай» тақырыбына 10 минуттық эссе жазу.

3 – өзіндік жұмыс

1. 
   Балалар әдебиетінің талаптарына сәйкестендіріп: «Бала тілі - бал », «Балабақшада», «Он жасар чемпион», «Балалар үйінде» тақырыптарында эссе жазу.
   
2. 
   «Білесің бе?» ойын тапсырмасының сұрақтары мен жауап үлгісін толықтыру.
   

б.Табиғатты жырлаған өлеңдері...

с.Әлпештеген ата-ана

Қартаятын күн болар.

Қартайғанда жабығып

Мал таятын күн болар...

Үзінді тақырыбы:

Жауап үлгісі

1. 
   Ыбырайдың этнографиялық тақырыптағы шығармасы. «Өлген адамды жерлеу»
   
2. 
   Табиғатты жырлаған өлеңдері: «Өзен», «Жаз»
   
3. 
   Әлпештеген ата-ана
   

Қартайғанда жабығып,

Мал таятын күн болар.

Үзінді тақырыбы: «Кел, балалар, оқылық»

1. 
   Ғылыми еңбектермен, естеліктермен жұмыс.
   
2. 
   Ыбырайдың хаттары, үкіметке жазған есеп-мақалалары бойынша, оның демократтық ағартушылық көзқарасын білдіретін пікірлерін саралап ала білу.
   
3. 
   Ыбырайдың білім беру, тәрбиелеу, оқушы-мұғалім-оқулық туралы пікірлерін жинақтап (хат, мақала, әдеби шығармалары бойынша), оның педагогика, әдістеме, тәрбие жайындағы ілімдеріне өзіндік пікір, баға беруге талпыну.
   
4. 
   Бүгінгі, болашақтағы қазақ мектептеріне Ыбырай мұрасының ықпалы жайында айтысқа негізделген пікірталасын жүргізу, пікірлерін қорғай білу.
   
5. 
   Ыбырайдың төл шығармасын, таза аудармасын, еркін аудармасын ажырату, жүйелеу, іздену.
   
6. 
   Ыбырайдың «Өнер-білім бар жұрттар»
   

Балалар тәрбиесіндегі кемшілікті біз көркем әдебиет оқымағандығынан немесе тек қоғамдық тәрбие беру орталықтарынан ғана емес, ертегі айтар әже тәрбиесінің азайғанынан да байқауға болады.

Осыған орай, «Біздің балаларымыз – еліміздің және әлем азаматтарының ертеңгі болашағы. Олар тарихты жасайды. Біздің балаларымыз – болашақ аналар мен әкелер. Олар да өздерінің балаларын тәрбиелейтін болады. Балаларымыздың тамаша азамат болып өсулері қажет. Алайда, әңгіме мұнымен бітпейді, балаларымыз – бұл біздің ертеңгі қарттығымыз. Дұрыс тәрбие – бұл біздің бақытты кәрілігіміз, нашар тәрбие – бұл біздің болашақ қайғымыз, көз жасымыз: басқа адамдар алдындағы, ел алдындағы кінамыз болып табылады» [5], - деген пікірмен келісуге де болады.

Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басымды бағыты өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесін дамыту болып табылады.

Ұрпақ тәрбиесінде әлем халықтары өзінің сан ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан тарихи тәжірибесін қолданады. Келешек иелерін тәрбиелеудің негізі - өздері әрқашанда өткен уақыттан қалған бай мұра болмақ. Жылдар өтіп, ел жаңарған сайын жаңғыра түсетін, қайта айналып соға беретін тақырып ұрпақ тәрбиесі. Кеңестер Одағы кезінде ұрпақ тәрбиесіне қатысты мәселелелерде одақтағы әр ұлттың өз салт-дәстүрі, әдет-ғұрып, мәдени ерекшеліктері ескерілмеді. Бүгінгі тәрбие үрдісін халқымыздың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін ұлттық ерекшеліктерін ұстана отырып, жаңарту керек. Бала ең алдымен өз ұлтының мәдениетін бойына сіңіріп, сонан соң өзге халықтардың мәдениетінің игі мұрасын меңгергені дұрыс. Жалпы дүниежүзілік өркениет әр ұлттың рухани қазынасы арқылы дамып, байып отыратыны сөзсіз.

Әдебиеттер

1. 
   Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар. – Алматы. Жазушы, 1974.
   
2. 
   Мәмесейітов Т. Зерделілік айнасы. – Алматы: Жазушы, 1988. -112 6.
   
3. 
   Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. –Алматы, «Санат», 1994. – 128-130бб.
   
4. 
   Баласағұн Ж. Құтты білік. – Алматы: Өнер, 1995–102б
   
5. 
   Күмісбайұлы Ш. Балалар әдебиетіне деген ықыласты күтемін// Қазақ әдебиеті. – 1 маусым, 2007.
   

1 Karataev M. Tandamaly shygarmarmalar. –Almaty: Zhazushi, 1974.

2 Mameseitov T. Zerdelilik ainasi. –Almaty: Zhazushi, 1988. -122b.

3 Kniratbaev A. Kazak adebietinin tarihi. –Almaty, «Sanat», 1994. -128-130bb.