Н.Хомскийдің трансформациялық-генеративті грамматикасы

Наом Хомский трансформациялы грамматика (немесе трансформациялық-генеративті грамматика) деп аталатын теорияны ұсынды. Хомскийдің пікірінше, тіл – бұл тіл бірліктерінің және оның кластарының жиынтығы емес, дұрыс фразаларды жасайтын механизм. Синтаксисті Хомский сөйлем құрастырудың принциптері мен тәсілдері жайында ғылым ретінде қарастырды. «L тілінің грамматикасы, - деп жазды ол, - L-дің барлық грамматикалық дұрыс бір ізділігін тудыратын және ешбір грамматикалық бұрыстылықты тудырмайтын механизмді ұсынады». Айталық, байланыссыз сөздер жиынтығын есте сақтау грамматикалық дұрыс фразаға қарағанда қиындау.

Біз естіп отырған дыбыстар ағымы тек осы берілген тілдің грамматикасын білгенде ғана мағыналы болады.

Хомскийдің пікірінше, ережелер жүйесі сөйлемнің шексіз санын жасау және түсіну қабілеті ретінде қолданылады. Трансформациялық анализ шеңберінде сөйлемнің үстірт және терең құрлымы (о поверхностной и глубинной структуре) жайында түсінік бар. Үстірт құрылым – бұл біз еститініміз немесе оқитынымыз. Терең құрылым мағынамен байланысты. Түрлі үстірт құрылымды, бірақ ортақ терең құрылымды сөйлемдер бар (43 және 44), сондай-ақ, ортақ үстірт құрылымға (45) ие бола отырып, екі түрлі терең семантикалық құрылымды (46 және 47) болып келетін фразалар да кездеседі.

(43) Полиция демонстрацияны таратып жіберді (Полиция разогнала демонстрацию).

(44) Демонстрация полиция тарапынан таратылды (Демонстрация разогнана полицией).

(45) Оның тұтқындалуы (Его арест).

(46) Ол тұтқындалды (Он арестован).

(47) Ол тұтқындады (Он арестовал).

Трансформациялық анализ – бұл синтаксистік құрылымдарды үстірттен тереңге қарай өзгерту анализі. Егер адам екі терең құрылымы бар сөйлемді жасап шығарғысы келсе (48 және 49), бұл терең құрылымдарды үстіртке көшіру бойынша бірқатар операциялар жасайды. Хомскийдің пікірінше, бұл жағдайда адам (48) жүйелі түрде зат есімнің екінші тобын бұл (бұл адам - ақылды, адал – человек, который мудр, честен) сөзімен алмастырады; бұл сөзін түсіреді (адам – ақылды, адал); адам және ақылды сөздерінің орын ауыстырады (ақылды адам - адал);

(48) Ақылды адам адал.

(49) Адам адал.

(50) Адам ақылды.

Терең құрылым сөйлемнің мағынасын құрастырады, ал үстірт құрылым бұл мағынаның дыбыстық немесе графикалық іске асуы болып табылатынын тағы қайталап айтамыз.

Пассивті конструкцияны құрастыру үшін (52), активті конструкция қалай құрылғанын білу керек (51). Егер әдеттегі ядерлі сөйлем мынадай құрылымға ие болса: N1 – Vсабақ. – N2 табыс. (N – зат есім, V – сабақты етістік), ал пассивті конструкция басқаша құрылған: N2 атау –Vырық. – N1 шығыс (N – зат есім, V – ырықсыз етістік). Бұл соңғы сөйлем ядерлі емес, Хомский пассивизация операциясы деп атаған ол трансформация операциясы арқылы алынған.

(51) Жұмысшылар үй салады (Рабочие строят дом).

(52) Үй жұмысшылар тарапынан салынды (Дом строиться рабочими).

Генеративті грамматикада сөйлемнің терең құрылымын сипаттауға және оның негізінде көптеген синтаксистік дұрыс құрылған үстірт варианттарын жасауға мүмкіндік беретін ережелер жиынтығы бар. Хомский терең құрылымды үстірт құрылымға өткізудің бірқатар ережелерін енгізеді (алмастыру, орын ауыстыру, еркін түрде элементтердің бірін қосу, басқа элементтерді алып тастау), сондай-ақ 26 трансформациялық ережелерді ұсынады (пассивизация, субституция, пермутация, негация, адъюнкция, эллипс және т.б.). Осының барлығы трансформациялық-генеративті теория бойынша, сөйлеу әрекетін жасауға туа біткен қабілетті көрсетеді.

Хомскийдің пікірінше, бала «негізгі (бастапқы) тілдік мәліметтерді» (исходные языковые данные) естіп, оларға анализ жасайды және синтаксистік құрылымын анықтайды. Ол былай деп жазды: «Бала сөйлеуді үйрену үшін, біріншіден, кез келген адам тілінің грамматикалық формасын беретін лингвистикалық теорияға, екіншіден, негізгі (бастапқы) тілдік мәліметтермен қабысатын сәйкес түрдің грамматикасын таңдау стратегиясына ие болуы қажет».