Қазақ ЖӘне орыс филологиясы кафедрасы

Сонымен қатар, сөзді қабылдау оның тікелей диструбуциясы және көпмағыналылығымен де анықталады.

Бұл сөйлемдердегі «ұстады» сөзі реципиент тарапынан әр түрлі мағынада қабылданады. (24) сөйлемде ол «жеді» сөзіне синоним, бірақ (25) сөйлемге сәйкес емес. (26) сөйлемге «қағып алды» деген мағынада қолдануға болады.

Көпмағыналы сөзді ұғыну барысында олардың бірнеше мағынасы сөз өзінің белгілі контекстік мәніне ие болғанға шейін бір-бірімен бәсекелеседі. Осыған байланысты контексті ауызша және жазбаша тілде мағыналық тұрғыдан аяқтаушы және оның құрамына енентін жеке бөлек фрагменттер – сөздердің мән-мағынасын түсінуге мүмкіндік беруші ретінде қарастырамыз.

Екі мағыналы фразаларды қабылдау заңдылығын және бұндағы контекстің рөлін түсіну үшін өте көп эксперименттер жүргізілген болатын. Солардың бірінде сыналушыларға екі мағынаға ие болған «жучки» (қоңыздар) деген сөз (жәндік және құпия түрде тыңдауға арналған қондырғы) бар мәтінді компьютер мониторында көрсетілді. Мәтінде ол тек бір ғана мағынада, яғни жәндік мәнінде берілді (27).

Сыналушы топың біреуіне мониторға (жоғарғы жағына) контекстік жағынан сәйкес келетін сөз (құмырсқалар) көрсетілді. Келесі топқа көпмағыналы сөздің контекстік жағынан сәйкес келмейтін (шпион және тігінші) мәтін ұсынылды (28). Сыналушыларға берілген сөздің мағынасын түсінген кезде пернелер тақтасында тиісті пернені басуы қажет. Басқа сыналушыларға да бұл сөздер мониторда берілген болатын, бірақ бұл сөздері бар екі сөйлем көрсетілгенннен кейін ұсынылған болатын. Нәтижесінде көпмағыналы сөз қабылдау кезінде екі мағынасы бар сөз ретінде ұғынылады (сөзді қабылдау жылдамдығындағы айырмашылық 715-708=7 мсек, көп емес) және бұдан мән-мағына айқындалушы контексті қабылдағаннан кейін ғана қажетті мән-мағынасына ие болады (айырмашылық 894-795=99 мсек, айтарлықтай айырмашылық).

Сөздердің басқа сөздермен сол семантикалық кеңістікте ара қатынасын белгіленуі сөзді қабылдаудың тағы бір ерекшілігі болып табылады.

Шымшықтың ең белгілі қасиеті оның сайрай алу қабілеті болып табылады (29). Шымшыққа тән ұша алу қабілеті оның құстар класына жататындығымен анықталады (30). Ал терісінің болуы оның тірі жануарлар қатарына жататындығымен байланысты (31). Басқаша айтқанда, сайрау мен тері арасындағы семантикалық арақашықтық қарағанда, сайрау мен ұшу арасындағы семантикалық арақашықтық аз. Бұған қарағанда (31) фразаны қабылдау қиын болады. Шымшық сөзінің сөйлеу иесінің тілдік санасында жануарлар класынан гөрі құстар класына жақын.

Егер тахитоскопта берілген сөздер өзара бір-біріне ассоциативті түрде жақын болса мағынасы жете түсінілуі тезірек болады да (32,33), егер алыс болса баяуырақ жүзеге асады (34,35).

(32)	хлеб	масло	Ассоциатвті жақын	нан	май
(33)	медсестра	врач		медбике	дәрігер
(34)	медсестра	масло	Ассоциатвті жақын емес	медбике	май
(35)	хлеб	врач		нан	дәрігер

Бұның өзі адамның тілдік санасында сөздердің ассоциативті байланысының психолингвистикалық шындығын растайды.

Психолингвистиканың қарқынды түрде зерттелуші проблемаларының қатарына ментальды лексикикон (mental lexicon) деп аталатын мәселе жатады. Менталды лексикон адамның сөздер, олардың мағыналары және өзара байланысы жайында білімдерінің жиынтығын құрайды. Ол сөздердің фонологиялық, орфографиялық және семантикалық сипаттамасын бейнелейтін ережелер бойынша құрылған. Менталды лексиконда сөзді іздеу тек сөздің ішкі сипаттамаларына ғана емес, сонымен қатар сыртқы, айталық сөздің қолдану жиілігі және контекстің әсеріне де байланысты деп жорамалданады. Менталды лексиконда сөздік тарауына лексикалық қол жеткізушілік (доступ) қалай жүзеге асады және сөзді тану қалай өрбиді деген секілді сұрақтарға психолингвистер жауап табуға тырысады.