ЛИНГВИСТИЧЕСКАЯ КАРТИНА ГОРОДА

Изучение языка города важно во многих отношениях. Этот язык является престижной основой литературного языка – высшей формы национального языка на каждом этапе его развития. Не зная языка города, трудно понять возникновение и стилистическое распределение тех или иных особенностей литературного языка. Не зная речи города, языкового поведения городского человека, трудно оценить конкретный вклад каждой социальной группы в развитие современного языка, современной культуры и через них – всей совокупности социальных установлений вообще.

В нашей статье мы рассматриваем язык города с точки зрения антропоцентризма.

Представление горожан о языке со стороны лингвистов постоянно менялось. Ученые ХХ века оказывали предпочтение индивидуальной речи отдельных людей, представителей наиболее престижных социальных групп, прежде всего, городских.

В 60-80-ые годы ХХ века языкознание создает общие, типологические системы, которые оперируют языками в целом, пренебрегая выразительными частностями речевых проявлений. Социальное предпочтение тех или иных речевых форм оказывается вне интересов теоретической лингвистики, поэтому наше исследование является актуальным в настоящее время.

Язык города мы рассматриваем с точки зрения понятия «языковая среда». Под термином «языковая среда» мы понимаем языковое окружение, т. Е. совокупность устных и письменных текстов на том или ином языке, все то, что человек может услышать или прочитать на том или ином языке в определенном пространственном континууме. Широкая трактовка понятии ‘языковая среда’ позволяет выделить ряд компонентов этого понятия, одним из которых является языковое поведение людей, определяемое одним или несколькими языками: речевое поведение жителей города в разных коммуникативных ситуациях (в магазине, на транспорте, рынке, улице).

Языковая среда как практика функционирования языка в различных сферах общественно-языковой деятельности выполняет генеративную функцию, которая обеспечивает развитие функционально-стилистических и лексико-грамматической структуры языка.

Для создания лингвистической картины города мы ведем исследования языка в номинативном, коммуникативно-прагматическом, социолингвистическом аспектах, которые объединяются онтологически.

В настоящее время наблюдается научная интенсивность исследований по проблемам лингвистической картины города, так как происходящие преобразования заметно повлияли на структуру и характер городской коммуникации, существенные изменения наблюдаются и в жанрах городской коммуникации.

Особое место в структуре языка города принадлежит стереотипным ситуациям общения, которым соответствует жанр городского стереотипа и микродиалога.

Под жанром городского стереотипа мы понимаем речевое поведение жителей города в разных коммуникативных ситуациях.

В нашем исследовании мы рассматриваем прагматический аспект языковой картины города.

Основные проблемы, изучаемые в прагматике – структура и классификация актов речи и интерпретация высказываний. Структура речевого акта включает следующие основные компоненты: 1) говорящий, 2) адресат, 3) исходный материал сообщения (включая пресуппозицию – общие знания говорящих), 4) цель сообщения, 5) развитие – внутренняя организация речевого акта, 6) контекст и ситуация общения, 7) межличностные отношения участников общения.

В последнее время казахстанское общество переживает период разрушения устоявшихся стереотипов разных видов, в том числе поведенческих и ментальных. Это приводит к разрушению речевых стереотипов и появлению новых, что нашло отражение в наших записях, фиксирующих поведение горожан в повседневной жизни.

При описании речевых стереотипов мы преследуем следующие цели:

1. 
   исследовать функции клишированных реплик, типы реплик в структуре естественного диалога;
   
2. 
   выявить лексическую наполняемость диалога;
   

Рассматриваемые тексты были записаны в магазинах, в них зафиксированы разные этапы социальных перемен.

Диалог № 1

(Разговор между двумя покупателями в очереди и продавцом: А – женщина пожилая, В – женщина молодая с ребенком, С - продавец).

В. – Лапши много, очередь занимать, без талона отпускают?

А. – По пакету на каждого человека, только по талонам.

В. – Скажите, а где берут талоны?

А. – В домоуправлении выдают, Вам надо сходить туда с книжкой по квартплате.

В. – Это по месту прописки? Я живу на квартире со своей семьей, а прописана у родственников.

А. – Я даже не знаю. Вы в домоуправлении выясните.

В. – Скажите лапши много, хватит, если я сбегаю в домоуправление (обращается к продавцу).

С. – Хватит, не хватит – не знаю.

В. – Как быть? Успею – не успею.

А. – Женщина, Вы сходите в домоуправление, ведь неизвестно к какому магазину Вас прикрепят.

В. – Что делать. Скажите, что я за вами. Я быстро сбегаю.

А. – Конечно, сходите, я скажу, что Вы за мной, народу ведь много, может и успеете. (Запись сделана в магазине «Юбилейный», 1992 г.)

Диалог № 2

(А – муж, В – жена, С – сестра жены)

А. – Рановато мы пришли, и народу не очень много. А что надо брать- то?

В. – Неизвестно что выбросят, все равно нигде ничего нет. Все необходимо брать, естественно – детские вещи. Главное попасть туда вовремя.

С. – Я пойду направо, а вы налево, а жена Ваша пусть идет в центральную часть.

А. – А вы что сидите, вон уже те молодые, подкрадываются.

В. – Где? Да они же молодые, вряд ли будут детские вещи брать, даже неженатые видно.

А. – Ну, вы поспешите. Старт, я побежал (Запись в магазине «Детский мир»).

Это диалоги времени развала Советского союза, когда в домоуправлениях, на предприятиях, в организациях раздавали специальные талоны в разные магазины по месту прописки. По этим талонам люди имели право сделать определенное количество покупок. А за промышленными товарами, так называемые ширпотреб, необходимо было искать и занимать очереди, и часами стоять.

Стереотипные ситуации периода всеобщего дефицита имели информационное содержание: «Что дают?», «По сколько дают?», «Хватит или не хватит?», «Что выбросят». В этих условиях расширилась зона взаимодействия покупателей между собой, чему способствовала ситуация очереди. Покупатели нередко брали на себя функции продавцов, сообщая друг другу информацию о наличии, ассортименте товара (диалоги №1, №2).

Для современной сферы коммуникации в магазине характерно расширение зоны речевого взаимодействия продавца и покупателя. Более ярко проявляется установка на кооперативность общения. При этом инициатива вступления в диалог может принадлежать продавцу. Сравним новые стереотипные реплики-стимулы «Чем могу помочь?», «Вам помочь?», «Какие у вас проблемы?», «Что Вам выбрать?» и т.п., калькирующие принятые в мире стереотипы поведения.

Диалог № 1

(А, - продавец, В.,С. – покупатели: муж с женой).

С. (жена) – Смотри, какие рубашки, как батистовые, красивые.

В. (муж) – А ты на цену, посмотри, 5000 тенге. Такую можно и другом магазине можно купить за 500 тенге купить.

А. – Вам помочь? Эта рубашка из батиста, 100% - процентный хлопок, с шелковыми нитями. Можете примерить.

В. – Скажите, а можно эту рубашку?

С. – Да не надо, наверное. Дорого очень.

А. – Нет, не очень дорого. Посмотрите, какая стильная модель. Может другие расцветки показать (надевает на мужчину одну сторону рубашки).

В. – Да, да, очень качественные. Спасибо. Мы еще посмотрим другие модели.

С. – Как-то неудобно получилось. Продавец так старался. А мы ничего не купили.

В. – А что здесь неудобного. Это его работа. Сейчас так положено, цивилизованно обслуживать покупателей. (Торговый «Алма», 2005 г.).

Экстралингвистические причины существенно повлияли на характер собственно языковых преобразований в данной коммуникативной среде. Это связано с разным лексическим наполнением текстов, относящихся к разным периодам жизни общества и отражающих изменившиеся реалии.

Тексты первых двух диалогов насыщены лексическими единицами - маркерами времени дефицита, времени очередей: (о дефицитном товаре) – давать, выбросить, достать, взять; (об очереди) – стоять, занять, отойти и т.п.

Последний диалог носит прагматический характер, где происходит обсуждение (рубашки, красивые, цену посмотри 5000 тенге, такую же можно за 500 тенге) и просьба (можно посмотреть) и опять обсуждение (нет, не очень дорого, какая стильная модель; как-то неудобно, продавец так старался; мы ничего не купили, это его работа, так сейчас положено).

Текст насыщен новыми клише рекламного характера, отражающего стратегии убеждения.

Речевые стереотипы четко реагируют на колебания, изменения социальной атмосферы городской жизни и ярко отражают лингвистическую картину города.
ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Богданов В.В. Речевое общение. Прагматический и семантический аспект. – Л.: ЛГУ, 1993.
   
2. 
   Стернин И.А. Коммуникативное поведение в структуре национальной культуры // Этнокультурная специфика языкового сознания. – М., 200.
   
3. 
   Сулейменова Э,Д. Актуальные проблемы казахстанской лингвистики: 1991-2001. Материалы к докладу на Международной конференции МАПРЯЛ. – Алматы: Аргос, 2001.
   

РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются микродиалоги как компонент городской коммуникации, отражающие языковое поведение человека.

Рысбаева Г.Қ.-п.ғ.к., доцент (Алматы қ. ҚазмемқызПУ)

Тотемдік ұғымдар түркі халықтарында өте көп. Біз бүгінгі жұмысымызда құстар мен жан-жануарлар тотемі туралы тоқталмақпыз. Ертеде адамдар аң-құсты, жан-жануарларды киелі тұтып, табынатын болған. Олардың айбарлы, қуатты санаған жануарларды тотем етіп алуы – «сұсы мен киесі пәле-жаладан сақтайды, қорғап, қолдап жүреді» деген сенім-нанымнан туындаған. Құсты тотем тұту әлем елдерінде кеңінен тараған: сақтар тазқараны, парсылар бүркітті тотем санаған. Ал, түркі халықтарында аққу, қарға, қаршыға, құмай, бүркіт, үкі, т.б. құстар тотем болған. «Тотемдік аң-құс немесе жануар біздің арамыздан кеткен алғашқы ата-бабаның мәңгі тірі бейнесі», – дейді С.А.Токарев /1;71/. Аталық дәуірде алыпты, ол басқаратын ерді ардақтаудың бір көрінісі «құс культімен» байланысады.

Аққу тотемі. Аққу түркі халықтарында хакастарда, туваларда, якуттарда, сахаларда, тофаларда киелі деп саналған. Ә.Марғұлан «Мүмкін тарихи заманда аққу түркі тайпаларының бір тотемі болуға тиіс» /2;218/ деген ойын, Аққуға байланысты тотемдік сенімдердің пайда болуы түркі қағанатының бір құрамын аққу тайпасы құрағандығынан көруге болады. Тіпті кейбір тайпаның атына да, ұранына да айналған. Бұған алтайлықтардағы дьуртаг (бүркіт), тувалардағы қуу (аққу), хакастың бюрют (бүркіт) тайпалары дәлел.

Түркі қағандығы ыдырағаннан соң аққуға байланысты тотемдік сенімдерден шыққан ырымдар мен тыйымдар көне түркі халықтарының бәріне ортақ болған. Мысалы, якут халқында да бөрі мен аққу, қарақұс, қарға мен қыран аю тотемдік мәнге ие. Олардың ұлттық сенімінде қырандарды атуға болмайды. Егер қыран якуттың киіз үйіне келіп қонса, оны тамақтандыруға, өлтіріп алса жерлеуге міндетті. Әдетте якуттар қыранды өлтірсе туысқандары өледі деп ырымдайды екен. Аққуды қазақтар киелі құс деп қастерлейді. Аққуды атпайды, киесі соғады деп қорқады. Оны атқан адам бұл дүниеде де, о дүниеде де оңбайды. Алайда, әйелдер «Аққудың етіне жерік» болған кезде оны тәңірге сыйына, кешірім сұрай ұрлап ататын болған. Аққу қауырсынын, терісін басқа ырымдамайтын аңшылардан сатып алады.

Аққу құстың көркемі деп санағандықтан, қыздардың сұлулығын аққуға теңейді және жақсы көрген адамын «аққуым» деп еркелетеді. «Аққу құстай кіршіксіз ақ», «аққу құстай жарқылдау», «аққудай», «аққудай сылану», «аққу құстың мойнындай», «айдынның ерке сұлу аққуындай», «аққудың мамығындай», «аққудай тізілу», «аққудың топшасындай», т.б. теңеулер мен тұрақты тіркестер көркем шығармаларда кездеседі. Айдынның ерке сұлу аққуындай, Аспанда жүзді жайлап нұрлы алтын ай /Қ.Аманжолов/. Арғымақ аққу құстай кіршіксіз ақ, Бергендей досқа ғана досы қиып /С.Сейфуллин/. Ақ жұмыр қос білегі Аққу құстың мойнындай /І.Жансүгіров/.

Аққу тотемі аңыздар мен жырларда, ертегілерде сұлу қыздың бейнесінде көрінетіндігі түркі халықтарына ортақ бейне. Мәселен, қазақ, қырғыз, бурят эпостық шығармаларында, аңыз-әңгімелерінде «аққу – ару қыз», «аққу – сұлу қыз», «аққу – перизат», «аққу – құстың сұлтаны», «аққу – аналар», т.б. көркемдегіш теңеу ретінде суреттеледі. Мысалы, Қанды жорықтардың бірінде, Қалша қадыр қолбасшы қатты жарақаттанады. Шөлден булығып, болдырып өлім қалінде жатқанында қасына аспаннан бір ақ қаз (аққу) ұшып келіп қонып аузына су тамызып, құтқарып алады. Сөйтсе, аққу қаз болып келген перизат екен, батырды су жағасына ертіп келгеннен кейін, үстіндегі аққу терісін сыпырып тастап, ару қызға айналады. Қалша қадыр осы аққу қызға үйленеді, одан туған ұл «қазақ» атанады. Қазақтан: Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс деген үш ұл туады. Ақарыстан ұлы жүз, Бекарыстан орта жүз, Жанарыстан кіші жүз тайпалары тарайды. Қырғыздардың «Манас» эпосында Семетей жоғалып кеткенде, Айчүрек аққуға айналып оны іздеп шығады. Ертедегі тайпалар аққулардың сұлулығына, көркемдігіне қызығып, адамзаттың әуелгі анасы осыдан тарады, құстың сұлтаны деп атпаған /3;156/. Олар қастерлеп сыйынатын, табынатын болған. Сондықтан да аңыздар мен ертегілердің бас қаһармандары болып келетін сұлу ханымдар мен батырларды өмірге әкелетін – аққу аналар.

Аққудың тотемдік мәні көнере келе, өзге діндердің ықпалына ауысады. Шамандық діннің ықпалынан оны бақсылар пайдаланған. Мәселен, Сібірдегі түркі тілдес халықтардың шамандары, қазақтардың бақсылары тәрізді зікір салып қобызбен ойнап, бастарына аққудың терісін киіп, көрермендерін емдеген.

Қарға тотемі. Түркі халықтарында хакастарда, туваларда, якуттарда, сахаларда да қарға киелі деп саналған. Халықтар қарғаны киелі санап, оны тотем тұтқаны жайында көптеген деректер бар. Мәселен, якут, сахаларда қарға тотем болумен қатар «жаһан құсы» дейтін ұғым болған. Олар қарға 300 жыл өмір сүретін, көріпкелдігі бар, адам тағдырын билейтін құс деп сенген. Якуттардың көңғалас тайпасының ішінде суор (қарға) деген ру болған /4;99-111/. Хакастар қарғаның ұясына тиме, киесі ұрады деп түсінсе, тувалар қарғаны өлтіруге тыйым салған. Олар қарға барлық туваны қарғайды деп сенген /4;103,108/.

Түркі халықтарында ата-тектерін қарғадан тарататын ру-тайпалар да болған. Солардың ішінде тува, шор, якуттарда қарға бертінге дейін негізгі тотемдердің бірі болып келген. Бұл тотем туралы Рашид ад-Диннің жылнамаларынан бастап Г.Н.Потанин, Л.П.Потапов, А.Липский, С.Сорокин, С.Янина, т.б. көптеген этограф-тарихшы, археолог ғалымдар зерттеулер жүргізген.

Байырғы түріктер қарғаны (ұзақ) жыл басы наурызда келетін кие санаған. Кие тұтып, оның бейнесін қағандардың тәжіне салған. «Қарғам», «Қарғашым», «Қарға тамыры қазақ», «Қарға адым» (қазақ «сиыр адым, түйе адым, қой адым, «бүркіт адам» демеген) деген ұғым сол заманнан қалған. Қарғаны кие тұту қазақтан басқа ешбір түрік халықтарында сақталмаған.

Басқа да тотемдер сияқты қарға тотемі туралы миф-аңыздар алғаш ру пайда болған кезде тараған. Сол мифтің алыстағы жаңғырығы қазақтарда да сақталған. Туыстық, жақындықты білдіргісі келгенде «қарға тамырлы қазақ» дейді. Бір-екі баласының барын «бір-екі қарға ұстап отырмыз ғой» деп сездірген. Сүйген қызына /баласына/ «қарғам-ау» деп ән де шығарған және жақсы көрген адамын «қарғам» дейді.

«Мың жабыға бір тұлпар,

Мың үйрекке бір сұңқар,

Мың қарғаға бір кесек»... /Мұрат Мөңкеұлы/.

Сондай-ақ, түркі халықтарында «қарға», біріншіден – тотем, ру-тайпаның аты болған; екіншіден, тәңір мен адамның арасындағы жалғастырушы күш, шаман; үшіншіден, қарғада – туыстық, жақындық жағы бар деп сену ұғымы болған.

Бүркіт культі. Түркі халықтары бүркітті де киелі деп саналған. Қазақ халқы бүркітті қасиетті санап, «қасиетті құс» деп қастерлеп, «дала сермендесі», «көк тәңірісі», «аспан перісі», «қанаттылар ханы» деп құрмет тұтады. Бүркіт – жыртқыш құстардың ең күштісі. Халық арасында бүркітке табынудан туындаған сенімдер бар. Олардың кейбірі емдеу-домдауға қатысты. Етін жемесе де қанатын, құйрығын, қауырсынын, тұяғын «денсаулыққа пайдасы тиеді» деп ырымдайды. Ел арасында шошынып ауырған адамға бүркіт көрсету, басы ауырған адамның басына бүркіт қондыру, жүрегі талқысыған кісіні бүркіттің қанат-құйрығымен желпу, жүнін бас ауырғаннан сақтайды деп жастыққа салу, тұяғын бала шошып жылағанда бесікке ілу, толғақ жилетуге, жеңіл босануға ықпалы бар деп тұяғын әйелдің беліне ілу, немесе босанатын әйелдің қасына қою әдеті, бүркіт әкеліп көрсету арқылы ем-дом жасау ырымдары әлі күнге дейін бар. Түрікмен тіліндегі: «Гулатының саясында боландан, Бүргүтпен жесинде ятан ягшыдыр» – «Ителгінің саясында болғаннан, Бүркіттің тырнағында жатқан жақсы» деген мақал-мәтел ойымызды дәлелдей түскендей. Оның бәрі бабаларымыздың бүркітті «көк Тәңірі» деп табынуынан шыққан.

Бүркіттерді көк тәңірі деп табыну қазақтан өзге түркі халықтарында ортақ болған. Мысалы, сахалардың ұғымы бойынша, күшті бақсылардың «ие» қылары айғыр, бұғы, аю, қарақұс, бүркіт және бұқа кейпінде, ал қаражаяу бақсылардың ие қылары, «ит тұқымдас хайуандардың кейпінде болады» /5;151/ деген түсінік бар. Ал, қырғыздардың арасындағы бүркітпен байланысты тотемдік наным аналық қауымдық құрылыс кезеңіндегі кішінің үлкенді құрметтеуінен алынған, сондықтан ол VІІІ ғасырдан бастап қырғыздармен генологиялық байланыста көрініп келеді деген Рашид ад-Диннің пікіріне сүйенген, Ю.А.Зуев: «Бұл алғашқы қауымдық құрылыс ыдыраған кезеңдегі ру басыларының бірінің культі болса керек», – деген пікіріне тоқталады. Бүркіт (Күн-әкенің) жер бетіне билік жүргізіп жүрген рухы деген нанымнан шыққан. Екіншіден бүркіттің айбатымен төңірегін ықтыруы, інінің аға алдында кішірейіп, ілтипат көрсетіп, ақылын тыңдайтындығын білдіреді /6;31/.

Бүркіт – құс патшасы, арыстан – аң патшасы, бөрі – дала иесі, қазақ жеріндегі бақсылардың ұрпақтарының мүлде құрып кетпей сақталып келе жатуы да осыған байланысты. Ш.Уәлиханов: «Олар бақсылық құрумен бірге құмалақ тартып, адам емдеген» /3;175/, – десе, қазақтың өткені мен бүгінгісін зерттеуші ғалымдар: «Бақсылық – тұқым қуалайтын қасиет, бақсылар рухтарымен сөйлесу арқылы ауруларды емдеп, жоғалған зат пен малды табуға көмектеседі», – дейді.

Үкі тотемі. Қазақтар қастерлейтін қасиетті құстың бірі – үкі. Үкіні халық киелі құс дейді. Үкінің қауырсынындағы қара жолақ сызықтарда «Құран сөзі» бар деген наным бар. Үкінің ұлпа мамығы, қауырсынынан үкі жасап алады. Үкіні әр түрлі тәсілдермен ұстайды. Үкіні ұстап алса, үкісін жүндеп алған соң бір тойдырып, босатып жібереді.

Жалпы үкі туралы тотемдік таным түркілерде өте ерте кездің өзінде болған, Лев Гумилев түркі ру-тайпаларының діни наным-сенімдері туралы айта келіп: «Бірақ VІ ғасырдың аяғы мен VІІ ғасырдың бас кезінде ата-бабаларға тотемдік табыну таза күйінде байқалмайды. Ашиннің келгіндері мен таулы Алтай тұрғындарының арасындағы тығыз байланыс синкреттік-бірлескен діни сенімнің пайда болуына бастайды. Бұған әлі күнге дейін шешілмейтін жұмбақ тәрізді көрінетін түркі хандарының есімдері дәлел бола алады. Бұл есімдер қытай, парсы мен грек жазбаларында сақталып қалған және оларды әр түрлі салыстырып оқу арқылы талдауға болады. Тобо ханның өз аты Арсила (грекше) ол түрік-монғол сөзімен «Арыслан» деп аударылады. Қытайша «Були», түрікше «Бөрі» деген сөз. Тағы бұл аттың монғолша «Шэни-Шоно» түрі де бар, Батыс хандарының аттары да жиі кездеседі: «Иби» – «Ибрис» (барыс), ал «Юйгу» – «Юкук» (үкі) болып аударылады», – дейді /7;80/. Ертеде түркі хандарының есімдерінде үкі тотемі қолданған.

Сондай-ақ, қазақ халқы үкіні киелі, қасиетті деп, қадір тұтады. Халқымызда «үкі иесі бар құс, одан жын-шайтан қорқады» деген түсінік бар. Тіл-көз тиюдан сақтануға ырым қылып, балаларға оның тұмсығын, тұяғын тұмар орнына тағады. Үкінің қауырсындарын әртүрлі бәлекеттерден сақтайды деп жорыған. Үкінің қара қасқасын ерлер, балақ жүнінің ұлпасын әйелдер қолданған. Қауырсынын жас баланың бас киіміне, бесігіне іліп қояды және жастардың киімдеріне, түскиіз, домбыраға тағады. Ежелгі бақсылар, сал-серілер, батырлар үкі тағып жүрген. Демек, сәндік үшін де қолданылады. «Үкідей ұшу», «үкідей көзі жарқылдау», «үкідей желкілдеу», «үкідей бұлғаңдау» деген фразеологизмдер мен теңеулер қалыптасқан. Үкідей желкілдеп, гүлдей құлпырып келе жатқан Ботакөзге Асқардың көз қадамуы Айбалаға тамаша көрінеді /С.Мұқанов/.

Түркі тілдес халықтарда жан-жануарлар тотеміне жататындар: қасқыр (бөрі), аю, бұғы, арқар, ит сияқты жануарлар. Оларға байланысты наным-сенім, әдет-ғұрып, салт-саналар бүгінгі күнге дейін жалғасуда.

Біздің ежелде өмір сүрген ата-бабаларымыз бұғының, арқардың мүйізін, маралды қасиетті, киелі санаған. Себебі «Бұғы тау тағысы орман еркесі, өлкенің сәні» деп ырымдайды. Буаз бұғы атып, азаппен өлген аңшылар бар болған. Сондықтан бұғы киесінен аулақ болуды аңшылар берік ұстайды. «Қозы-Көрпеш – Баян Сұлу» эпопеясындағы Сарыбайдың буаз маралды атуы, соның киесінен өлуі осының дәлелі.

Түркі халықтары «бұғы» мен «бұланды» тура атамай, эвфемистік жанама атаулармен атайды. Алтай шорлары бұғыны «алаш» (тоқылдақ) деген жанама атаумен атаса, карагастар оны «ак аң» деп түсімен атайды. Алтай түріктері бұланды «пулан» деп өз атымен атамай, «узун азак ак тізек» (ұзын аяқ ақ тізе) деген эвфемизмді қолданса, якуттар да өз тіліндегі бұланның «таjах» деген тура атауының орнына «кыл» (аң) немесе «улу кыл» (үлкен аң) деген эвфемистік жанама атауларды пайдаланады /9;92-93/. Тувалар, алтайлар, монғолдар бұғы шақырғышты көп қолданады. Оны тувалар «амыраға», ал монғолдар «уран» десе, қазақтар «бұғышақ» дейді. Бөрі, марал түркі халықтарында ғана емес, монғолдарда да киелі саналып, тотем тұтылады.

Бұғының терісі, мүйізі, еті дертке дауа, сырқатқа шипа. Арқар мүйізін қасиетті санап іліп қою немесе халықтың қол өнерінде сақталып келе жатқан «қошқар мүйіз» деп аталатын оюдың шығуы да сол киеге байланысты. «Ақ маралдай», «керілген кер маралдай», «маң-маң басқан маралдай», «арқардың құлжасының басындай», «жусап жатқан арқардай», «арқардай ұйықтау» деген теңеулер мен фразеологизмдер көркем әдебиетте кездеседі. Мысалы, Керілген кер маралдай кербез сұлу, Қиын ғой сұлулықтың сырын білу /И.Байзақов/. Жағада жапырласқан бозша тастар, Арқаның жусап жатқан арқарындай /С.Мәуленов/.

Бұғы, марал, елік, арқар, текелерді киелі санап, оларды атпаған, олардың бейнелерін күншығысқа қаратып жартастарға салған. Ондай жартастардағы бейнеленген бұғылардың суреттері түркі халықтарына ортақ болған. Оның дәлелі Әлкей Марғұланның: «Оғыз дәуірінде (VІІІ-ІХ ғ.) Теке тайпасы, теке руы болған, теке руы бүгінде түрікмендерде әлі бар», – деген бұғы мен маралға байланысты тотемдік сенімдер. Күннің, яғни Күн құдайының бейнесін үңгірлер мен жартас беттеріне бедерлеп салған кезде олардың қастарына ай мүйізді тау текелері мен тау ешкілерінің және мүйіздері тарам-тарам болып иірілген бұғы, марал, арқарлардың салынған бейнесі Қазақстан жартастарының бәрінде, оның ішінде Шығыс Қазақстанда өте көп. Бұл тау текелердің тотемдігін ғана емес, ұрпақ таратушы қасиетінде сипаттаған. Ол туралы Ш.Уәлиханов: «Қырғыздар туралы жазбаларында» қырғыздардың тұтас бір руы бұғы анадан, мүйізді бәйбішеден таралған», – деген мифті жазып қалдырады. Қырғыздардың тағы бір тотемдік мифтерінде қырғыздардың ата тегі арқар мен көк бөрілерден таралды деуі, олармен тарихи тамырластығымыз, мәдени байланыстарымыздың ортақтығын білдіреді /3;216/.

Бүкіл «Оғыз қағанға» қатысты аңыздардың бастауы өгіз тотемінде екенін кезінде Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев айтқан. Авеста бойынша алғашқы адам Йиманың кезінде өгіздің, сиырдың етін жемеген, қасиетті деп есептелінген. Өйткені жер бетіндегі бірінші қолға үйретілген аң – өгіз. Бұдан өгіздің Авеста заманынан бұрын да тотем екенін көреміз. Авестада көптеген киелі жануарлар туралы айтылады. Солардың ішінде ірі қара малы ерекше әндердің бірі «Өгіз мұңы» деп аталады. Онда жануарлардың құдайға шағымдануы баяндалып, табын мен тайпа туыстас жандар ретінде суреттелді. Бұл осы эпикалық әндерді шығарған тайпа үшін ірі қара тотем – қасиетті-киелі жануар болғандығын аңғартады.

Ғұндарға ұлы тотем болғандар – Көк бұқа, бөрі, марал. Рим жазушыларының ғұндардан жазып алған бір аңызы бойынша – «оларға елес беріп, жол көрсетіп отыратын сұлу – Ақ Марал» болған. Мэотіс батпағында аң аулап жүрген бір топ ғұндар батпақтан шыға алмай көп қиындықтар көреді. Сол кезде кенеттен бір сұлу марал кездесіп, батпақты кесіп өтіп, көлдің ар жағына шығып тұрады. Оған таң қалған аңшылар Маралдың ізімен бірге өтеді. Олар шыққан кезде Ақ Марал көзден тайып жоқ болады. Бұл аңыз Рим жазушыларына үлкен әсер етіп, олар кейбір сюжеттерде еске түсіріп отырады. Бұл аңыз қазақтарда найман елінде сақталған /2;55/. Ғасырлар бойы ғұндарға таңсық болған «Көк бұқаның бейнесі» Ертіс бойында, Алтай тауының жартастарында мүйізімен Күн көтеріп тұрған алып «Көк бұқаның (өгіздің)» суреттері салынған. Көк бұқа, көк өгіз деп те айтылады. Қытайдың хань дәуіріндегі ескі жазулары бойынша ғұндар баласының атын «Окр» деп қоятын болған, бұл өгіз сөзінің бір түрі. Окр, Өкреш наймандардың ескі дәуірдегі бір тайпасының аты болған. Қазіргі күндері де адам есімдерінде Өкреш, Өгізбай, Танакөз кездеседі.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Токарев С.А. Ранние формы религии. –М.: Политиздат, 1990. -622 с.
   
2. 
   Марғұлан Ә. Ежелгі жыр аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. -368 б.
   
3. 
   Уәлиханов Ш. Таңдамалы. 2-бас. – Алматы: Жазушы,1985. -560 б.
   
4. 
   Алексеев Н.А. Ранние формы религий тюркоязычных народов Сибири. – Новосибирск: Наука. Сибирское отделение, 1980. -317 с.
   
5. 
   Тұрсынов Е. Возникновение баксы, акынов, сэри и жырау. – Астана. ИКФ., Фолиант, 1999. -151 с.
   
6. 
   Қанарбаева Б. Қазақтың наным-сенімдерінің фольклордағы көрінісі. –
   

7. 
   Гумилев Л. Көне түріктер. –Алматы: Білім, 1994. -480 б.
   
8. 
   Никольская Н. Происхождение религий и ее первобытные формы. Изд. БГК. Ленина. – Минск, 1968. С.30-31.
   
9. 
   Зеленин Д.К. Табу слов у народов Восточной Европы и Северной Азии. Часть І. Запреты на охоте и иных промыслах. –Л.: Изд-во Академии наук СССР, 1929. С.92-93.
   

РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются этнолингвистические аспекты фразеологизмов, связанных с тотемом птиц и животных.