Қазақ мемлекеттік

2-кестеде келтірілген қолқа және басқа да тіркестік атаулар құрамындағы көкет, шажырқай, шарбы, құйымшақ, ұйқы безі, ұма, толарсақ, топшы, ауызомыртқа, шап, көмей, жұтқыншақ, ұршық сияқты т.б. сөздер мен сөз тіркестері арнайы қолданыстық халықтық атаулар болып табылады әрі мұндағы көкет, ауызомыртқа енді ғана біріккен, бірігіп жатқан күрделі сөзге, ал ұйқы безі сөз тіркесіне жатса, құйымшақ, жұтқыншақ, топшы, ұршық атауларын туынды сөзге жатқызуға болады және дене мүшесі ретіндегі ұршық атауы жіп иретін тұрмыс құралы атауын ауыстыру арқылы алынса керек.

Сондай-ақ ортаңғы самай венасы, қабақ веналары, білезіктің алақандық тармағы, шүйде артериясы, кіші таңдай артериялары, бақайлардың жалпы табандық артериялары, тақым артериясы, ішкі жыныс артериясы, жоғарғы бөксе артериясы тіркестік атаулары құрамындағы самай, қабақ, білезік, шүйде, таңдай, бақай, тақым, жыныс, бөксе сөздері аздап та болса, ауызекі қолданыста кездесіп тұратынымен, барлық жұртқа бірдей таныс емес, яғни аталған ауызекі қолданыс пен арнайы қолданыс арасында жатқан арақолданыстық сөздер тобын құрайды десек болады.

3-кестеде келтірілген тіркестік атаулар құрамындағы орысша околоушной, спиномозговые, промежностная, икроножные, пищеводные, подколенные, пальцевые, кисти большого пальца, лучевая, предплюсневая түрінде сипаттай аталған, жаңадан жасалған атаулардың қазақша баламалары толық есімделген, сөйлеу тілінде бұрыннан бар шықшыт, жұлын, шат, балтыр, өңеш, тақым, бақай, басбармақ, кәріжілік, тілерсек сияқты атау сөздермен берілсе, 4-кестеде дәл осындай тощекишечные, большеберцовая, указательный палец, плечевая кость, бедренная кость, малоберцевоая кость сияқты басқа да сипаттамалық атаулардың қазақша баламалары тағы да аш ішек, асықты жілік, сұқ саусақ, тоқпан жілік, ортан жілік, кіші жіліншік сияқты толық есімделеген және дайын, қалыптасқан атаулық тіркестермен берілген.

Бұлардан басқа, аса атап айтар бір жайт – соңғы кездердегі терминдік ізденіс барысында адамның дене мүшесіне қатысты қынап, шәует, қасаға сияқты бірқатар жаңа атау сөздер табылып, олар, мысалы, қынап артериясы (артерия влагалищная), шәует шығаратын түтiк артериясы (артерия семявыносящего протока), қасағалық тармақ (ветвь лобковая) терминдік тіркестері құрамында влагалища, семья, лобок атауларының ұлттық, халықтық нұсқасы ретінде қолданылған. Тек, қазақ тілі сөздігіне енгізілмей қалғаны және лобок сөзінің шат деп қате берілгені болмаса, бұл атау сөздердің халықтың ауызекі сөйлеу тілінде, сөз зергерлері жадында бар екеніне әрі осы күнгі терминдік мағыналарында қолданылып келгеніне күмән болмаса керек.

Сонымен, атаулық балау тілде әуелден болған, көпшілік қолданысты, мазмұн-мағынасы ғылыми түсінікке толық сәйкес келетін әрі оған тәуелсіз өз бетінше пайда болған, толық есімделген, жай, туынды, күрделі сөздер мен сөз тіркестерінен тұратын халықтық атаулар арқылы жасалады және ауызекі қолданыстық, арнайы қолданыстық түрлерге бөлінеді. Атаулық балау негізінде халықтық атаулар ғылым атауына айналады және бұл халықтың ғылымға тікелей бергені, қосқаны болады.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Большой иллюстирированный словарь иностранных слов, М., 2003, 957 с.
   
2. 
   Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 1–10-т., А., 1974–86-ж.
   
3. 
   Русско-казахский словарь, М., 1954, 935 б.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада термин түзудің ұлттық төл ұғымдарға негізделген жаңа әдісі қарастырылады.
РЕЗЮМЕ

В статье представлен новый способ терминооброзования в казахском языке, связанный с использованием исконно национальных понятий.

Ғабдуллина Г.Қ.-оқытушы (Қарағанды қ., ҚарММУ)

1-кестедегі тіркестік атаулар құрамындағы борозда, проток, бифуркация, капсула, синус, блок, пазуха, ствол, перешейка, гломус, канал, коллатеральная, вортикозный, фиброзный сияқты, т.б. атау сөздер жүлге, түтік, айырық, қапшық, қойнау, шығыршық, қойнау, сабау, қылта, шумақ, өзек, жанама, сілемделген, талшықты сияқты, бұрын мұндай мағынада қолданылмаған, олардың мәнін беруі мүмкіндігі бар қазақ тіліндегі атау сөздермен аталған. Енді ғана өзара баламаланып отырған бұл орысша-қазақша атау сөздер бір-біріне басыбайлы байланған тіларалық пара-парға жатпайды. Олардың басқа терминдік жүйеде немесе басқаша мәтінмән (контекст) жағдайында басқа сөзбен берілу немесе басқа сөз балмасы ретінде қолданылу мүмкіндігі бар. Мысалы, мұндағы синус, пазуха сөздері осы жүйенің өзінде-ақ мағыналық сәйкестігі бойынша қазақша қойнау деген бір ғана сөзбен беріліп отыр. Ал борозда – қарық, жүйек; проток – ағын, блок – бөлік, кесік; бифуркация – бөліну, бұтақталу; ствол – өзек, сабақ, баған болып берілуі және керісінше, түтік – трубка, қаптың жұқа матадан жасалған түрінің атауы болып табылатын қапшық – қандай да жұқа қаптауыш атау ретінде қолданылуы мүмкін. Дегенмен, бір сөздің әр түрлі тілдік, терминдік жүйелерде толық бірдей емес түсініктердің атауы болу жайы кең тараған құбылыс. Терминдік жүйені түзудегі басты мақсат – сол сала түсініктерін мейлінше дұрыс ой елесін туғыза атап шығу болатындықтан, кей жағдайда «бір сөз – бір мағына», «әр сөзге – әр мағына» ережелері сақтала бермейді.

2-кестеде де мағыналық балау арқылы жасалған атаулар берілген. Тек мұнда ғылыми түсінік атауы ретінде алынған қазақша балама орысша нұсқасына қарағанда тым қарапайым сөз болып табылады. Мысалы, висцеральная, дорсальная, кавальные, пилорические, париетальная, луночки, оболочка, овальная сияқты соны тұлғалы әрі аса күрделі түсініктей көрінетін атаулар оларға мүлде керісінше ішкі, сыртқы, артқы, қуыс, қақпа, қабырға, шұңқырша, қабық, сопақ деген өте-мөте қарапайым, жай сөздермен аталған. Әрине, мұнда түсінік атауының әдемілігінен гөрі мағыналық сәйкестігі, мағынаның қарапайым табиғаты ескеріліп, сол негізге алынғандықтан, оны сол қарпайым мазмұнына сай жай сөзбен атау мүмкіндігі мен жайы орын алған. Орысша нұсқасында шеттілдік сөз арқылы аспандатыла, айрықшалана аталып, көрсетіліп тұрған түсініктің шын мәнінде қатардағы түсінік екені көрініп тұр.

Мағыналық балау тәсілінің атаулық балау тәсілімен бірлігі – бұл кезде де ұлттың өз қазанынан шыққан, басқа тілде тіларалық дәл баламасы, яғни пара-пары (эквиваленті) жоқ, ұлттық атау алынады. Бұл да қазақ тілі сөздерінің арнайы, терминдік мәнде жұмсалуы болып табылады.

Ал одан айырмасы – бұл сөздер бұрын дәл осы мағынада, атау ретінде қолданылмаған. Бірақ, ұғымдық белгілері бойынша осы салалық түсінік атауы бола алатын сөздерге жаңа мағына (анықтама) үстеп пайдалану жайын білдіреді. Мысалы, “мұрын”, “қол”, “бас” атаулары сол мағынасында бұрыннан қолданылып келсе, “айдаршық”, “дәнекер”, “жарма” сөздерiнің дәл осындай мәні де, анықтамасы да болмаған, яғни атаулық балауда әуелгі, тiлдiк және терминдiк мағына өзара сәйкес келедi де, мағыналық балауда бұлар ендi ғана сәйкестендiрiлiп, ол сөздердiң осы терминдiк мағынаны бiлдiретiн ұғымдық белгiлерi пайдаланылады. Мағыналық балау тәсілінде қазақ тілі сөзінің ұғымдық белгілері мен түсіндірмесі тікелей ғылыми түсінік мазмұнымен салыстырыла отырып, алғаш рет сөз бен түсінік өзара сәйкестендіріледі, бір-біріне телінеді. Әрі бұл іс өзге тілдің де, ондағы термин түзу жұмыстарының да қатысынсыз орындалып, жүзеге асады. Сондай-ақ бұл кезде сөздердің ауыспалы мағынасын қолдану, ауыспалы мағына жасау және сөз мағынасын нақтылау арқылы оған терминдік мағына беру жұмыстары жүргізіледі. Ал алдыңғы атаулық балау тәсілінде мұндай салыстыру, ұғымдық (семалық), мазмұндық талдау жұмыстарының бірі де жүргізілмейді. Бір сөзге екінші сөз баспа-бас теңеле береді. Осы себепті мағыналық балауды нағыз семантикалық тәсіл дейміз.

Сонымен, мағыналық балау ұлттық тілдегі жай және атау сөздер мен ғылыми түсінікті мазмұндық, ұғымдық бірлігі, ұқсастығы бойынша бір-біріне телу арқылы жасалады және сөз бен түсінікті өзара салыстыру, салғастыру мен екіншілік атаудың нағыз үлгісі болып табылады.

6-кестеде келтірілген тіркестік атаулар құрамындағы связка, венок, завиток, узел, миндальина, стремена, дуга, гребенчатые, сеть, сосок, створка, мыс, полость, складка, луковица, ободочная, корковые, коленчатый, клапан, база сияқты арнайы қолданыстық атау сөздермен аталған түсініктердің қазақша баламалары байлам, тәж, шиыршық, бадамша, түйін, үзеңгі, доға, қырлы, тор, емізік, жарма, мүйіс, қатпар, буылтық, жиек, қыртыс, иін, қуыс, қақпақ сияқты дәл солардай арнайы қолданыстық сипатты сөздермен берілген. Әрі бұл орысша-қазақша нұсқалар өзара тіларалық пара-паралық та сипатта, яғни бір-бірінің аудармасы дерлік. Алдыңғы, 4-кестеде келтірілген тіларалық пара-парлармен бірлігі – бұлар да орысша нұсқасы негізінде, соның қазақшасы, аудармасы түрінде пайда болған. Ал айырмасы – бұлар біршама арнайы қолданыстық және зат есімдік атау сөздерге жатады. Тек түйін, үзеңгі, доға, тор, сүйел, қуыс, қақпақ сөздері ауызекі тілде де жиірек қолданылып тұрады.

Тіларалық пара-парға тілдегі жай, көбінесе сын есім, анықтауыш сөздер ғана емес, барлық зат есімдік атау сөздер де, соның ішінде біз ұлттық, халықтық тән атаулары деп, бөлектеп отырған көз, құлақ, мұрын, ерін, қол, аяқ сияқты, ауызекі қолданыстық дене мүшелерінің аттары да жатады. Алайда, олар әуелден сол, терминдік мәнде, анықтамада болғандығы себепті, атаулық балама тобына кіргізіліп отыр. Атаулық балама мен аудармалық баламаның тағы бір айырмасы – алдыңғысы ұлттық ерекшелікті, көзқарасты білдірсе, соңғысынан ондай сипатты көре алмаймыз. Мысалы, земля-жер, вода-су – қандай да ұлттық ерекшелік көрінбейтін тіларалық пара-пар сөздер. Ал ұйқы без, ұлтабар, аш ішек, тоқ ішек сияқтылар – қазақ халқының өзі жасаған, мұндағы күрделі сөз немесе тіркес құрылымын жасауда да, оларды құраушы сөздерді таңдауда да оның өзіндік «қолтаңбасы» көрінетін атаулар. Екіншіден, өкпе, бауыр, жүрек сөздерінің басқа да мағыналары бар әрі олардың қайсысының біріншілік, қайсысының екіншілік екенін анықтай қою қиын. Мысалы, бауыр сөзі әуелі ішкі ағза атауы болғанын немесе бір әке-шешеден туған туыс атауы болғанын, дәл сол сияқты, өкпе сөзінің де әуелі ағза әлде адам арасындағы реніш, наз атауы болғанын анық білмейміз. Осы екі жай да бұл сөздерді таза ұлттық ерекшелікті білдіретін атаулар тобына кіргізеді.

Мағыналық балау тәсілімен бірлігі – ғылыми түсінік атауы ретінде алынатын тіларалық пара-пар сөз де бұрын дәл осындай мағынада қолданылмаған, енді ғана терминдік мәнге ие болып отырған сөз болып табылады. Ал айырмасы – мағыналық балау тәсілінде ғылыми түсінік пен оған атау ретінде алынатын сөздің ұғымдық бірліктері салыстырылып, олардың өзара сәйкестігі немесе ұқсастығы жақындығы негізінде ғана бір-біріне телінетін болса, аудармалық балау жағдайында бұл әрекет бұған дейін басқа, яғни орыс тілінде жасалып қойған болады. Бар терминдік, термин түзулік жұмыс сол сөздің сәйкес қазақша баламасын табуда ғана болады. Екіншіден, аудармалық балау тіларалық пара-пар арқылы, мағыналық балау – пара-пар емес, басқа сөздер арқылы жасалады.

Сонымен, аудармалық балау ғылыми түсінік атауы болып тұрған басқа тіл сөзінің ұлттық тілдегі пара-пары болатын жай сөздер, олардың синонимдері, сондай-ақ арнайы қолданыстық атау сөздер және бір тіл сөзін екінші тілге сөзбе-сөз аудару арқылы жасалады.

Мақалада семантикалық сөзжасам тәсілінің бір түрілік ерекшелігі болып табылатын жаңа терминжасам тәсілдері қарастырылады.

РЕЗЮМЕ

В статье представлены новые способы терминообразования, являющегося разновидностью семантического способа словообразования.