«ЕРТЕҢІН ОЙЛАМАҒАН ЕЛ БОЛМАС!» «Қазақстан геологтары жерімізден мол минералды шикізат қорын тауыпотыр.БұларадағұламағалымҚанышИмантайұлыСәтбаевтың еңбегі ұланғайыр. Ендігі міндет – жаңа экономикалық саясатқа сай, сол мол қазынаны есепсіз оңды-солды шаша бермей, бір түйірін де шашау шығармай, орнымен жұмсап, ұқсатып, ел кәдесіне жарату. Олүшінеңалдымен технологияныбарынша жетілдіріп, қалдықсыз өндіріс дәрежесіне дейін жетуді діттеген жөн. Біз жоғарыда айтқандай, құрамында бірнеше қоспалары бар құранды шикізатқа – оны барлап тауып, қазып алып, өңдеп, халық тұтынатын дайын товар дәрежесіне жеткізгенге дейін кешенді түрде келу қажет. Біз, өкінішке орай, құранды рудадан оның құрамындағы 15-20 химиялық элементтітүгелдейажыратыпалудыәліүйренгенжоқпыз.Тіптінегізгі діттеген элементіміздің өзін жүз процент айырып ала алмаймыз. Егер республикамыздағы аса мол қара, түрлі-түсті және сирек металдар кенішінен басқа да пайдалы қазбалардан олардың құрамында жиі кездесетін литий, рубидий, цезий, берилий, стронций, тантал, галлий, кадмий,таллий,селен,теллуржәнетағыбасқа құндыэлементтерді айырып алып, кәдеге жаратсақ, онда біз қазіргі ғылыми-техникалық прогрестің алғы шебі саналатын радиоэлектроника, компьютерлі және лазерлі техника, оптика, машина және прибор жасау, роботты техника сияқты салаларды мықтап өркендеткен болар едік. Ал, бұл дегеніңіз – өндірісімізді жедел жолға қойып, халықтың әл-ауқатын шұғыл көтерудің ең сенімді жолы. Мәселен, дәл осы салаларды өркендету арқылы әлемдік цивилизацияның алдына түскен Жапония- ны алып қараңыз. Оларда табиғи ресурс жоқтың қасы ғой. Біз болсақ, ен байлықтың үстінде отырмыз.
Әлгі жоғарыда айтқан тау-тау болып үйілген қалдықтардың 4-10 процентін қайта өндіріске түсіргенде ғана 3 жыл ішінде 2,7 миллиард сом пайда тауыппыз. Ендеше шикізатты кешенді пайдаланудың қай жағынан алып қарағанда да, экономикалық жағынанболсын, экологиялықжағынанболсын,еңбастысы әлеуметтік жағынан пайдасы аса зор. Бұл дүниежүзілік тәжірибеде өзін-өзі ақтаған әдіс.
172 Шахмардан Есенов Ғылыми-техникалық прогресті жеделдетіп, республикахалқының әл-ауқатынарттыруүшінминералдыресурстардытиімдіпайдаланудың әр түрлі жолдары бар. Соның бірі – сан-салалы өндірісті шоғыр- ландырып дамыту. Республикамыздың пайдалы қазбалардың түр-түрі көптеп табылатын әрбір аймағының мұндай көп салалы экономиканы дамытуға мүмкіндігі мол. Мәселен, құрамына Жезқазған, Қарағанды, Павлодар кіретін Орталық Қазақстанды алайық. Бұл өңірді мыстың, қорғасынның, мырыштың, вольфрамның, молибденнің, никельдің, кобальттың, алтынның, темірдің, марганецтің, көмірдің қоймасы десе де болғандай. Мұндағы мыс-полиметалл кеніші болып саналатын Жезқазған-Жәйрем мен оған жақын вольфрам-молибден рудасының мол қоры бар Қайрақты мен Көктіңкөлі жақында еркін экономикалық аймақ болып жарияланды. Ал Қарсақпай бассейіні қара металлургия резерві болып табылады. Енді осыған әкеліп бұл өңірдегі мол көмір қорын қосса, көп салалы экономикасы қарыштап дамитын өзінше бір аймақ болуға әбден жарап тұр.
Екіншібірэкономикалықеркінаймақ–құрамынаМаңғыстаужәне Гурьев,АқтөбеоблыстарыкіретінБатысҚазақстан.Жаңамұнайжәне газкөздерініңтабылуына орайбұл өлке осы сала жөнінентаяудағы болашақта Батыс Сібірден кейін екінші орынға шықпақ. Аталмыш өңірде хром рудасы қорының еліміз бойынша 97 проценті, әлем бойынша 74 проценті бар екені анықталып отыр. Ал Ақтөбеден 10 миллиардтоннақорыбарасаіріфосфорбассейінітабылды.Міне,бұл дабіркөпсалалыаймақболуғадайынөңір.БатысҚазақстанмұнайын игеруқазіркөптегеншетелдікфирмалардыңқатыстырылуыменжедел қолға алынуда.
Ал құрамына Қостанай, Көкшетау, Целиноград кіретін Солтүстік Қазақстан аймағы болса – бұл республиканың алтын және сирек кездесетін металдар өндіретін өңірі. Шығыс Қазақстан мен Семей облыстары бұрыннан-ақ түсті металлургия алыбы болып танылған. Қалдықсыз технологияға көшіп, экспортқа және халық қажетіне дайын бұйымдар өндіретін, ғылымды көп қажет ететін кәсіпорындар салу – бұл өңір үшін болашақтағы негізгі міндет осы болуы керек.
Жамбыл, Шымкент, Алматы, Талдықорған облыстарын қамтитын Оңтүстік Қазақстанды фосфоритжәне қорғасын-мырыш рудасының Бүкілодақтық қоймасы десе де болғандай. Мұндағы Қаратау бассейні келе-келе еліміздің бірінші фосфорит кенішіне айналады. Қазір
Ұстазы мықты ұлы болады
173
Одақтағы товарлы фосфор шикізатының бестен бірі, сары фосфор түгелдей осы қарт Қаратау қойнауынан шығып жатыр. Ал Балқаштың оңтүстік жағалауы мен Талдықорған облысынан көмірдің ірі қоры байқалыпотыр.Алматыоблысындафторшикізатыбарекен.Оңтүстік Қазақстанның Аралмен астасқан жерінен мұнай мен газ көздерінің табылуы бұл өңірдің өсу-өркендеу перспективасын арттыра түсті.
Қаратау жотасының солтүстік-батыс сілемінде де молибден- ванадийдің ірі қоры бар. Ол игеріле қалған күнде соның негізінде ыстыққа төзімді қорытпа өндіріп, аса сапалы болат шығаруға болар еді. Міне, осылардың негізінде халық шаруашылығы үшін аса бағалы бұйымдарберетінкөпсалалықазіргізаманғыкәсіпорындаршоғырын салуға мүмкіншілік зор. Көріп отырсыздар, бірін-бірі толықтыратын, бірінің қалдығы екіншісіне шикізат болуға әбден жарайтын, сөйтіп, бірігекеле,қалдықсызтехнологияқұрайтынкөпсалалыэкономикалық аймақтар құрауға республикамыздың қай түкпірі болса да даяр. Тек қанаеркінқимылдап,батылбасуүшінэкономикалықдербестіккерек. Ол үшін Орталықтың делебені біржола босатқаны жөн.
Республикамыздыңэкономикалықдербестікалып,егемендіккеқолы жеттідегенсөз,әлбетте,жердіжәнеоныңқойнауынажанашырлықпен, иегерлікпен қарап, ондағы қазба байлықтарды бүгінгі күйі төмендеп отырған тұрғындарымыздың тұрмысын көтеруге тікелей пайдала- ну деген ұғыммен қатар жүрмек. Жылдар бойы қалыптасып қалған Орталық ведомоствоның озбырлығын тыю үшін шұғыл түрде Қазақ КСР-інің жер қойнауын пайдалану және қорғау туралы заңдар негіздерін жаңадан жасап, бекіту қажет.
Республикамызда Геология министрлігінің жабылып қалғаны бел- гілі. Сондықтанда бұл істі бетімен жібермей, якитек Одаққа ғана тәуелді болып қалмай, республиканың өз өндірістік геологиялық барлауқызметініңұйымдыққұрылымыншұғылжолғақойғанжөн.Бұл орайда бұрынғы Геология министрлігі қайта құрыла ма, әлде Респуб- ликаЖоғарғыСоветіжанынанГеологияжөніндегікомитетқұрыла ма,әйтеуір,осыістіңтізгінінжітібақылап,бағдарберіпотыратын бір қолға берген дұрыс-ау деп ойлаймыз. Ал жергілікті жерлерде облыстық атқару комиттетері жанынан кең өкілеттілігі бар табиғатты пайдалануөніндегідепутаттаркомиссиясықұрылса.Сондажергілікті жер табиғатын ұқыпты пайдалануға және қорғауға Советтердің де рөліартатүсереді.Бұлкомиссия,біздіңойымызша,тұрғындардың
174 Шахмардан Есенов өмірлік қажеттіліктерін неғұрлым қанағаттандыру, табиғатты ұқыпты да тиімді пайдалану, экологиялық проблемаларды шешу т.с.с. үшін облыстың экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымын кешенді дамытудың бес жылдық жәнеперспективалық жоспарларын жасауға міндетті түрде қатыстырылып отыруға тиіс.
Осыорайда,сөздіңретікеліптұрғандамынабіржайттыайтакетейік. Биылғы жылғы «Разведка и охрана недр» журналының 6-шы санына А.Н. Еремеевтің, Ю.А. Соколовскийдің және В.В. Кочеткованың мақаласы шықты. Онда олар әр республикадағы жер қойнауындағы байлықтар жалпыодақтық меншік болуға тиіс деген сыңаржақ пікір айтты.Өзбасымбұғанүзілді-кесілдіқарсымын.Бұлдербестіккебағдар алған қазіргі экономикалық саясатқа, жалпы саяси-әлеуметтік бағытқа мүлдем кереғар пікір. Әжептәуір атағы бар ғалымдардың бұрынғы ойлау машығынан арыла алмай, арқандаулы аттай өз қазығына өзі оралып,айналшықтапқалғаныөкінішті-ақ.
Үстіміздегі жылы КСРО Геология министрлігі барлық Одақтас республикаларға жаңа жағдайдағы кешенді халық шаруашылығы міндеттерін шешуге бағытталған жер қойнауын геологиялық зерттеудің жаңа концепциясын ұсынды. Мұнда әр республикада территорияның әмбебап геологиялық негізгі түріне жан-жақты ақпар беретінматериалдарқорынжасаубастыміндетретіндекөтерілген.Бұл халық шаруашылығына қолдануға әрі ұғынықты, әрі жарамды болуға тиіс. Жаңа кеніш көздерін, тіпті олар геологиялық-экономикалық, технологиялық және техникалық жағынан таяудағы болашақта игерілмейтін болса да, іздестіруге және барлау жасауғабайланысты жұмыстарды қаржыландырудың тоқтатылмайтын болып шешілуінің зор стратегиялық маңызы бар. Расында да, жаңа кен көздеріне жасалған барлау – болашағымызға, ертеңімізге жасалған барлау ғой. Ал, ертеңін ойламаған ел бола ма?
Сол сияқты қазіргі жұмыс істеп тұрған кеніштердің терең қабаттарында,жер-жерастындажүлге-жүлгеболыптарапжататынкен өрімдеріндекейдерудақалыпқояды.Бұлдатуғанжердіңтопырағына деген жанашырлық емес. Сондықтан геологиядағы тағы бір қолға алыныпжатқанбағыт–осыжұмысістептұрғанкенішмаңайынәлі дебарлайтүсу.Сөйтіп,олжердіңқазбабайлығынжұмысістептұрған әзір техникамен түгін қалдырмай қырнап әкету. Бұл үшін кеніштің геологиялыққұрылымын,топыраққыртыстарынжетезерттеп,сол
Ұстазы мықты ұлы болады
175
учаскенің терең қойнауының үлгісін жасап алу қажет болды. Бұл айтуға ғана жеңіл. Әйтпесе, түрлі аспаптарды, аппаратураларды қажет ететін күйбеңі көп күрделі жұмыс. Осыған байланысты жеке- леген кен көздерінің аймақтық геологиялық жағдайын коммерциялық негізінде шетелдік фирмалармен қосыла жүргізу көзделуде. Және де осы тәсілмен жасалған геологиялық құжатты кейін республикамыз бірлескен кәсіпорын құруға келісімге отырған шетелдік фирмаларға валютаға сататын болды.
Мұнай барлаудың тағы бір пайдасы – кеннің негізгі түрімен қатар оның маңайында жиі кездесетін басқа да минерал шикізат қорларын даанықтапалуғаболады.Мәселен,бізжоғарыдаайтқанымыздай, ірі кен көздері маңайынан туристер, шетелдік және тұрғын халықтар үшін табиғи және асыл тас бұйымдарын, түрлі әшекей заттар шығаратын шағын-шағын кәсіпорындарсалуға болады.Кейін мұндай кәсіпорындардыкөбейтекеле,қадау-қадаукөмбесекілдібұғыпжатқан алтын,күміс,мыс,қорғасын,мырыш,баритсияқтышағынкеніштерді қалдықсыз технология арқылы түгелдей игеріп алуға болар еді.
Жалпы Республиканың салалық және академиялық ғылымы алдында минералды шикізаттарды өндіру және байыту, оның тау-тау болып үйіліп жатқан өндіріс қалдықтарын пайдалану, пайдалы қазбаларды жер асты скважиналары арқылы ұқсату жөнінде көптеген келелі міндеттер тұр. Қазір де біз Қазақстанның шикізат қорының жартысына жуығынан қазып алу, тасымалдау, байыту және балқыту кезінде айрылып қалып отырмыз. Бұл дегеніңіз табиғатқа, келер ұрпаққа жасалынып отырған үлкен қиянат. Есепсіз дүние жоқ. Судың да сұрауы бар.
Қазып алынатын шикізатта, әдетте, негізгі құрамнан басқа
10-25 проценттей басқа да элементтер кездеседі. Бүгінгі заманғы жетілдірілген технологияның жоқтығынан, оларды кәдеге жарата алмай отырмыз. Ал ондай озық техника мен технологияны сатып алу үшін валюта керек. Егер біз қысқа мерзімде халықтың әл-ауқатын көтеруге барынша ұмтылып отырғанымыз рас болса, онда міндетті түрдеосывалютамәселесіншешіпалуымызкерек.Онсызісбітпейді. Бұлорайдареспубликаныңбасты фирмаларынатау-тауболыпүйіліп жатқанқалдықтардысол жерде-ақұқсатудыұсынып,сыртқырынокке батыл қадам жасағаны жөн. Ал одан түскен капиталға әлгіндей озық технология, түрлі машиналар мен құрал-жабдықтар сатып алар едік.
176 Шахмардан Есенов Алайда,бұлжерде мықтапескеретін бір жайтбар. Бізқызды- қыздымен шетелдіктердің негізгі шикізатымызға қол салуына әсте жол бермеуіміз керек. Оларға тек ерекше өңдеуді, қалдықсыз жоғары технологияны байытуды және металлургиялық өңдеуді қажет ететін қалдықтардыякитөменгісорттышикізаттарымыздығанаұсынуымыз керек. Онда да олардың сол шикізаттан халық тұтынатын товар шығарып беруі жағын қарастырған жөн».
(«Қазақстан коммунисі», 1990 жыл, №10) Міне, Ш. Есенов соқырға таяқ ұстатқандай етіп бәрі-бәрінің жолын да көрсетті, амалын да айтты. Егер ол айтқан жолмен жүріп, айтқандарын іске асырған болсақ, біз бүгін шын мәнінде өзіміз айтып жүрген«50мемлекеттің»қатарынақосылып-аққаларедік.Әзірге олелуелдіңқарасыдакөрінбейді.Соғанқарағанда,Есеновайтқан кен байлығын ел игілігіне айналдыру әдістері, іс-шаралары еске алынбаған болып тұр-ау.
Ш. Есенов Қазақстанның кен байлықтарына байланысты 13 мо- нография жазды. Бұл монографиялар Одақ көлемінде үздік атанып, кеңінентаралғанеңбектер болды. ОлҚазақстанныңжәне Одақтық ҒылымАкадемияларымен тығызқарым-қатынастаболды,түрлі ғылыми конференцияларға қатысты, сөз сөйледі, пікір алмасты. Белгілі жазушы Әзілхан Нұршайықов: «Шахмардан Қазақстан өңіріндегіқазба байлықтарыжайындабаяндаған кездетура«Мыңбір түннің» әңгімесін айтып тұрғандай, қызықты суреттейтін. Әр тастың сыныменсипатын,түсіменқасиетінкелістіре,теңеулерменәдеміетіп жеткізетін...» дейді.