Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис


§ 109. Дара баяндауыш болатын сөз таптары



Pdf көрінісі
бет284/406
Дата13.06.2022
өлшемі3,22 Mb.
#146458
түріОқулық
1   ...   280   281   282   283   284   285   286   287   ...   406
Байланысты:
Қазақ тілі окулық Абуханов-лексика

§ 109. Дара баяндауыш болатын сөз таптары 
 
Дара баяндауыштар, көбінесе, етістіктердің ашық рай, бұйрық рай, қалау рай 
тұлғаларынан болып келеді. Сонымен қатар зат есім, сын есім, сан 
есім,есімдіктер мен үстеулер де дара байндауыш қызметінде келе 
береді.Етістіктердің баяндауыш болуы мен есім сөздердің баяңдауыш 
болуының арасында белгілі ерекшеліктер болады. Осымен байланысты 
баяндауыштар екі түрлі болады: 1) етістік баяндауыштар, 2) есім баяндауыш-
тар. 
1. Етістік дара баяндауыштар төмендегі тұлғаларда келеді: 
а) ашық райлы етістіктен болған баяндауыштар: 1)
 
Мен қатты 
қуандым. 
(Ғ. Мүсір.)
ә) Бүйрық райлы етістіктен де дара баяндауыш болады. 1)
Шыныңды 
айт.
(М. Ә.) 
2)
Тоқта 
түге. Қырыламысың? (М. Ә.)
3) 
Жырла, 
тілім, 
Жырла 
бүгін, 
Жырла, сайра. Тақылда.
(Қ. А.) I'
4. 
Жігіттің түсін
айтпа, 
ісін 
айт. 
(«М. М.»)
б) Тұйық райлы етістіктің атау түрі мен жатыс жалғаулы түрі де дара 
баяндауыш болады. 1)
Егіннен мол өнім алудың басты шартының бірі 
— 
тұқым-ды мезгілінде
себу.
2)
Абай әлі де кітап бетіне 
үңілуде.
 (М. Ә.)
3)
Оқу түбі — 
тоқу.
(«М. М.»)
 
в) Есімшелер де дара баяндауыш қызметінде қолданылады. 1. 
Берекелі 
жерден мереке 
кетпес. 
2. Еңбек ерлікке
 жеткізер, 
ерлік елдікке
 жеткізер 
 
( М.М.). 
 


267 
152-жаттығу. 
Мәтіннен етістік дара баяндауыштары бар сөйлемдерді теріп жазыңдар да, 
баяндауыштардың астын сызып, олардың етістіктің қандай тұлғаларынавн жасалғанын 
айтып беріңдер. 
І. 1) Бәрі де мектеп салатын жерге үйірілді. 2) Күтеміз деп қалды. 3) 
Қайрекең жүре берсе де болар еді. 4) Жаңа тез оралам деп кетіп еді ғой. 5) 
Қайда екен өзі? 6) Тасқа тапсырыс берген артельге барып қайту керек еді ( 
Ғ. Сл.). 
ІІ. 1) Бүркітбайды Асқар көптен таниды. Асқар да, Бүркітбай да Андреймен 
қол ұстасып амандасты. 3) Бүркітбай келе жатқан жұмысын Асқарға айтқан 
жоқ еді, ол енді ғана білді. 4) Шай ішпей Болатбектікіне кетуге Асқар 
Бүркітбайдан ұялды. ( С. М.) .
3.
Е с і м б а я н д а у ы ш т а р т ө м е н д е г і т ү р д е к е л е д і : 
 
а) Зат есім негізгі тұлғада тұрып та, көптік, жіктік және жатыс септік 
жалғауларында тұрып та дара баяндауыш болады: 
1) Отанымыз – 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   280   281   282   283   284   285   286   287   ...   406




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет