Қазақ тілі сабағы Қазақ тілінің дыбыстық ЖҮйесі дыбыстардың құрамы



бет2/3
Дата13.02.2017
өлшемі425,87 Kb.
#9222
1   2   3

СЕПТІК ЖАЛҒАУЛАР

Тілімізде 7 септік жалғау бар. Олар: атау септік, ілік септік, барыс септік, табыс септік, жатыс септік, шығыс септік, көмектес септік.

Септік жалғаулары — зат есімдердің мағыналарын түрлендіріп, оларды басқа сөздермен байланыстыратын қосымшалар. Мысалы: Абай Найманның дауына билігін айтып қойған еді. (М.Ә.) Бұл сөйлемдегі Абай деген сөзді атау септік баяндауышпен (айтып қойған еді), Найманның дегендегі ілік септік ол сөзді тәуелдік жалғаулы сөзбен (дауын) байланыстырып, дауына дегендегі барыс септік, билігін дегендегі табыс септік ол сөзді айтып қойған еді деген етістікпен байланыстырып тұр.

Сөйтіп, септік жалғаулары сөздерді бір-бірімен байланыстыру қызметін атқарады. Қазақ тіліндегі септіктің аттары, сұраулары және жалғаулары мыналар:

Атау – кім? не?

Ілік – кімнің? ненің? –ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің.

Барыс – кімге? неге? қайда? –ға, -ге, -қа, -ке.

Табыс – кімді? нені? -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті.

Жатыс – кімде? неде? қайда? –да, -де, -та, -те.

Шығыс – кімнен? неден? қайдан? –нан, -нен, -тан, -тен, -дан, -ден.

Көмектес – кіммен? немен? –мен, -бен, -пен.



ЖАЙ СЕПТЕУ MEH ТӘУЕЛДІК СЕПТЕУ

Жай септеу деп септік жалғауларының тікелей зат есімдердің және басқа есім қызметін атқаратын сөздердің тура түрлеріне жалғануын, септелуін айтсақ, ал, тәуелді септеу деп септік жалғауларының зат есім немесе зат есім қызметін атқаратын басқа сөздердің тәуелді түрлеріне жалғануын айтамыз.


Септіктер

Сұраулары



Жай септіктің сұра-улары

Тәуелдік септіктің сұраулары

1. Атау


Кім? не?

кім? кімім? кімің кіміңіз? кім? нең? нем? неңіз? несі?

2. Ілік

кімнің? ненің?

кімімнің? кіміңнің? кіміңіздің?







кімінің? немнің? неңнің?







неңіздің? Несінің?

3. Барыс

кімге? Here?

кіміме? кіміне? кіміңізге?




(қайда?)

кіміне? неме? неңе? неңізге?







несіне?

4. Табыс

кімді? нені?

кімді? кіміңді? кіміңізді? кімін?







немді? неңді? неңізді? несін?


5. Жатыс

кімде? неде?

кімімде? кіміңде? кіміңізде?







кіміңде? немде? неңде? неңізде?







несінде? (қайда)

б. Шығыс

кімнен? неден?

Кімімнен? кіміңнен? кіміңіздей?







кімнен? немнен? неңнен?







неңізден? несінен? (қайда?)

7. Көмектес

кіммен? немен?

кіміммен? кіміңнен? кіміңізбен?,




(қалай?)

Кіммен? неммен? неңмен?







неңізбен? Несінен? (қалай?)



Септік жалғауы үндестік заңына бағынып жалғанады. Сондықтан, әрбір септік жалғаудың бірнеше дыбыстық варианттары бар.

Көмектес септік жалғауы буын үндесуіне бағынбай, жуан сөзге де, жіңішке сөзге де тек жіңішке түрінде жалғанады. Мысалы: қала-мен, өлеңмен.

Орыс тілінен енген 6, в, г, д дыбыстарына аяқталатын сөздерге септік жалғаулары қатаңнан басталып жалғанады.
Бұрынғы өткен шақ.
Давнопрошедшее время образуется двумя способами:

Путем прибавления к корню глагола суффиксов деепричастия – ып, -іп, -п плюс личные окончания лица. Например: жазу – жаз + ып + пын (написал (-а) оказывается),

бару – бар +ып +пын (ходил (-а) оказывается).

Отрицательная форма образуется путем прибавления к корню отрицательных суффиксов –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе, а затем суффикса деепричастия – п (так как основа оканчивается теперь на гласные) и соответсвующих личных окончаний.

Например: жазу – писать. жаз + ба + п + пын (оказывается не написал (-а)).

келу - прийти. кел + ме + п + ті (оказывается не пришел (-а)).



Запомните: Если основа глагола оканчивается на звук п, то при образовании деепричастия положительного значения звук п переходит в звук у: жабу – закрыть. жап – жау + ып (закрой - закрыв).
Спряжение глаголов в давнопрошедшем

времени первым способом

48- кесте




Единственное число

Множественное число

Мен барыппын

Сен барыпсың

Сіз барыпсыз

Ол барыпты

Мен бармаппын

Сен бармапсың

Сіз бармапсыз

Ол бармапты



Біз барыппыз

Сендер барыпсыңдар

Сіздер барыпсыздар

Олар барыпты

Біз бармаппыз

Сендер бармапсыңдар

Сіздер бармапсыздар

Олар бармапты


2. Вторая форма давнопрошедшего времени образуется путем прибавления к корню или основе глагола суффикса причастия – қан, -кен, -ған, -ген и личных окончаний глагола. Например: көру – видеть. Мен көр +ген +мін. Я видел (-а) (когда-то), болу – быть. Сен бол + ған + сың. (Ты был (-а) (когда-то).

Отрицательная форма образуется при помощи слов жоқ, емес. При этом личные окончания глаголов присоединяются к словам жоқ, емес.

Например: ұйықтау – спать.

Біз түні бойы ұйықтаған жоқпыз. Мы всю ночь не спали.

Ол менімен ешқашан сөйлескен емес. Он со мной никогда не разговаривал.


Спряжение глаголов в давнопрошедшем

времени вторым способом
49- кесте


Единственное число

Множественное число

Мен айтқанмын

Сен айтқансың

Сіз айтқансыз

Ол айтқан

Мен айтқан емеспін

Сен айтқан емессің

Сіз айтқан емессіз

Ол айтқан емес



Біз айтқанбыз

Сендер айтқансыңдар

Сіздер айтқансыздар

Олар айтқан

Біз айтқан емеспіз

Сендер айтқан емессіңдер

Сіздер айтқан емессіздер

Олар айтқан емес



Жедел өткен шақ.


Очевидно-прошедшее время обозначает действие имевшее место в прошлом. Оно образуется путем присоединения к корню или к глаголу суффиксов –ды, -ді, -ты, -ті + личных окончаний. Например: Алу – ал + ды + м . Келу – кел + ді + ң.

Отрицательная форма очевидно-прошедшего времени образуется при помощи суффиксов –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе, после чего прибавляются суффиксы прошедшего времени –ды, -ді, -ты, -ті и личные окончания глагола.

Например: ал + ма + ды + м (не взяла), кел + ме +ді + м (не пришла), кет + пе +ді +ң (не уходила), айт + па +ды (не сказала).
Спряжение глаголов в очевидно-прошедшем времени
47- кесте


Единственнное число

Множественное число

Мен алдым

Сен алдың

Сіз алдыңыз

Ол алды


Мен алмадым

Сен алмадың

Сіз алмадыңыз

Ол алмады



Біз алдық

Сендер алдыңдар

Сіздер алдыңыздар

Олар алды

Біз алмадық

Сендер алмадыңдар

Сіздер алмадыңыздар

Олар алмады


Есімдік, оның түрлері.



Есімдік

По своим значениям и свойствам местоимения делятся на семь разрядов:

1. Жіктеу есімдіктері (личные местоимения).

2. Сілтеу есімдіктері (указательные местоимения).

3. Өздік есімдік (возвратное местоимение).

4. Жалпылау есімдіктері (определительные местоимения).

5. Болымсыздық есімдіктері (отрицательные местоимения).

6. Белгісіздік есімдіктері (неопределенные местоимения).

7. Сұрау есімдіктері (вопросительные местоимения).
Жіктеу есімдіктері

1. Жіктеу есімдіктері отвечают на вопросы кім? (кімдер?) (кто?). Они склоняются по падежам.



Запомните!

1. Жіктеу есімдіктері, кроме І лица, принимают окончания множественного числа –лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер.

Жіктеу есімдік ІІІ лица принимают притяжательные окончания. Например: -оным, - оныңыз, -онысы, -оларым, -олардың, -оларыңыз, -оларды.

Следующие жіктеу есімдіктері мен (я), сен (ты), Сіз (Вы), ол (он) вместо окончания направительно-дательного падежа –ға/-ге принимают окончание –ған. Например: маған (мне), саған (тебе), оған (ему).

В предложении они бывают подлежащими и дополнениями. Например: Мен университетте жұмыс істеймін. Әкесі оған машина сыйлады.
Жіктеу есімдіктерінің септелуі

25- кесте







падежи

местоим.


атау

ілік

барыс

табыс

жатыс

шығыс

көмектес

І

ІІ
ІІІ



Мен

Сен


Сіз

Ол




ед.

ч

и



с

л

о



мен

сен


Сіз

ол




менің

сенің


Сіздің

оның




маған

саған


Сізге

оған



мені

сені


Сізді

оны



менде

сенде


Сізде

онда



менен

сенен


Сізден

одан



менімен

сенімен


Сізбен

онымен



І
ІІ

ІІІ


Біз

Сендер
Сіздер


Олар

м

н.
ч

и

с

л



о

біз

сен-дер


Сіз-дер

олар



біздің

сендер-дің

Сіздер-дің

олар-дың



бізге

сен-дерге

Сіз-дерге

оларға



бізді

сен-


дерді

Сіз-дерді

олар-

ды


бізде

сен-


дерде

Сіз-дерде

оларда


бізден

сен-


дерден

Сіздер-ден

олар-дан


бізбен

сен-дермен

Сіздер-мен

олармен




Сілтеу есімдіктері
2. Сілтеу есімдіктері (указательные местоимения). К ним относятся: бұл, мына, мынау – этот, эта, это; осы – этот самый; сол – тот самый; ол, анау, ана – тот, та.

Указательные местоимения изменяются по числам и падежам, могут иметь окончания принадлежности.

Отвечая на вопрос қай? (какой?) в предложении бывают определением. Например: Анау менің үлкен ұлым. (Тот мой старший сын).
Сілтеу есімдіктерінің тәуелденуі

26-кесте



число

лицо


единств. число

множеств.

число


единств. число

множеств.

число


І

ІІ
ІІІ



осыным

осының


осыныңыз

осынысы


осыларымыз

осыларың


осыларыңыз

осылары


бұным

бұның


бұныңыз

бұнысы


бұларымыз

бұларың


бұларыңыз

бұлары

27-кесте Сілтеу есімдіктерінің септелуі


падеж

число


атау

ілік

барыс

табыс

жатыс

шығыс

көмектес

ед. число



мынау

анау



мынаның

ананың



мынаған

анаған



мынаны

ананы



мынада

анада



мынадан

анадан



мынамен

анамен


мн. число



мына-лар

аналар


мына-лардың

аналардың



мына-ларға

аналарға




мына-ларды

аналарды


мына-ларда

аналарда



мына-лардан

аналардан




мына-лармен

аналармен





Өздік есімдік.
3. Өздік есімдік (возвратное местоимение) өз – сам, себя изменяется по лицам и числам. Употребляется только в притяжательной форме и склоняется только в этой форме. Өздік есімдік принимает следующие суффиксы:
28- кесте

число


суффикс
лицо

-нікі, -дікі


-ше, -нше



ед.

число
мн.

число


І

ІІ

ІІІ



І

ІІ

ІІІ



өзімдікі

өзіңдікі

өзінікі

өзіміздікі

өздеріңдікі

өздерінікі



өзімше

өзіңше


өзіңізше

өзінше


өзімізше

өздеріңізше

өздерінше



Склонение возратных местоимений

29- кесте




число

падежи


единственное число

множественное число

Атау

Ілік


Барыс

Табыс


Жатыс

Шығыс


Көмектес

өзім

өзімнің


өзіме

өзімді


өзімде

өзімнен


өзіммен

өзіміз

өзіміздің

өзімізге

өзімізді

өзімізде

өзімізден

өзімізбен



Жалпылау есімдіктері
4. Жалпылау есімдіктері (определительные местоимения) дают общее представление о лице и предмете.

К определительным местоимениям относятся: бәрі, барлық, барша (все, весь), бүкіл, күллі (все), бар (бар әлем), бүтін, түгел (весь, все целиком, всякий, каждый).

Такие определительные местоимения, как бүкіл, күллі, түгел являются неизменяемыми и выполняют в предложении роль определения.

Определительные местоимения в предложении выступая в качестве определения, предшествуют определяемому слову. Например: барлық факультет (все факультеты), әрбір студент (каждый студент).

Те, которые имеют окончания принадлежности, получают собирательное значение и изменяются по падежам.

Болымсыздық есімдіктері
5. Болымсыздық есімдіктері (отрицательные местоимения) – ешкім (никто), еш нәрсе, ештеме (ничто, ничего), ешқандай (никакой), ешқашан (никогда), ешқайда? (никуда?), ешқайдан? (ниоткуда?), ешқалай? (никак). Из них употребляется в значении:

1) Существительных – ештеме, ешкім, ешқайсысы и они изменяются по падежам и числам.

2) Прилагательных –ешқандай, ешбір и они не изменяются по падежам и числам.

Они употребляется в отрицательных предложениях при наличии отрицательных слов жоқ, емес и аффиксов –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе, -сыз/-сіз.

Например: Санаттан ешқандай хабар болмады. Бүгін бастық ешқайда кеткен жоқ. Ол менімен ешқашан сөйлескен емес.
Белгісіздік есімдіктері
6. Белгісіздік есімдіктері (неопределенные местоимения) на предметы, признаки, количества указывают неопределенно. Они употребляются вместо:

1. Существительных – біреу (кто-то), кейбіреу (некоторые, кто-то), бірдеме (что-то), әркім (каждый), әрне (что-то), кімде-кім (кто-либо), әлдене (что-либо);

2. Прилагательных – бір (некий), кейбір, қайсыбір (некоторый), әр, әрбір, кейбір (каждый);

3. Числительных – бірнеше (несколько), әлденеше, біраз (несколько);

4. Наречия - әрқалай, әлдеқалай (какой-либо, как-то), әлдеқайдан (откуда-либо), әлдеқашан (давным-давно).

Запомните:

кей, қай, бір, әр, әлде употребляются в сочетании с другими местоимениями и пишутся слитно. Например: кейбір студенттер (некоторые студенты), әрбір адам (каждый человек).




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет