Қазақ тілі сабағы Қазақ тілінің дыбыстық ЖҮйесі дыбыстардың құрамы



бет1/3
Дата13.02.2017
өлшемі425,87 Kb.
#9222
  1   2   3

www.testent.ru

Қазақ тілі сабағы
ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ДЫБЫСТЫҚ ЖҮЙЕСІ
Дыбыстардың құрамы

Қазақ тілінің белгілі дыбыстық құрамы бар. Қазақ тіліндегі 28 дыбыс дауысты және дауыссыз болып екі үлкен топқа бөлінеді. Оның ішінде дауыстысы – 9 дыбыс-фонема; дауыссызы – 19 дыбыс-фонема. Тілдегі дыбыстардың мұндай екі топқа бөлінуі олардың жасалуына үн (тон) мен салдырдың қатысына байланысты.



Үн өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырамай еркін шығуынан пайда болады.

Салдыр өкпеден шыққан ауаның сөйлеу мүшелерінің біріне соқтығып, кедергіге ұшырауынан пайда болады.

Осы үн мен салдырдың дыбысқа қатысуына қарай тілдегі дыбыстар дауысты және дауыссыз болып келеді.


ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР
Қазақ тіліне тән дауысты дыбыстар жүйесі

Айтылу кезінде ауа өкпеден кедергісіз шығып, үннен ғана тұратын дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.

Дауысты дыбыстар сөйлеу мүшелерінің бір-біріне жанаспай жатуы арқылы жасалынады. Олардың негізгі ерекшеліктері болып мыналар табылады:

- дауыстылардың жасалатын орны - тамақ тұсы;

- дауыстыларды айтқанда, фонациялық ауа сыртқа - біркелкі, баяу шығады;

- дауыстылардың ішкі сапасы - таза үннен тұрады;

- дауыстылардың үн сапасында - жаңғырық (резонация) мол болады;

- дауыстыларды жан-жақты құбылтуға болады;

- дауыстылар сөз ішінде буын жігін құрайды және дауыссыздармен тіркесе алады.

Қазақ тіліне тән дауысты дыбыстар жүйесін мына дыбыстар құрайды: а, ә, о, ө, е, ұ, ү, ы, і.

Дауыстылар құрамына қарай жалаң (монофтонг) және құранды (дифтонг) болып екіге бөлінеді.


Дауысты дыбыстардың жіктелуі

Дауысты дыбыстардың жасалуына белгілі сөйлеу мүшелерінің ерекше қатысуына қарай қазақ тіліне тән дауысты дыбыстар бірнеше топқа бөлінеді. Олар, тілдің қатысу қалпына қарай: жуан және жіңішке; жақтың ашылу қалпына қарай: ашық және қысаң; еріннің қатысу қалпына қарай еріндік және езулік дауысты дыбыстар болып табылады.


2.1. Жуан дауыстылар

Тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты дыбыстарды жуан дауыстылар дейміз. Ооларды кейде тіл арты дауысты дыбыстар деп те атайды.

Жуан дауысты дыбыстар мыналар: а, о, ұ, ы.

2.2. Жіңішке дауыстылар

Тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты дыбыстарды жіңішке дауыстылар дейміз. Оларды кейде тіл алды дауысты дыбыстар деп те атайды.

Жіңішке дауысты дыбыстар мыналар: ә, е, ө, ү, і.

2.3. Ашық дауыстылар

Жақтың кең ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды ашық дауыстылар деп атаймыз.

Ашық дауыстылар мыналар: а, ә, о, ө.

2.4. Қысаң дауыстылар

Жақтың тар ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды қысаң дауыстылар деп атаймыз.

Қысаң дауыстылар мыналар: ұ, ү, ы, і.
2.5. Еріндік дауыстылар

Еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды еріндік дауыстылар деп атаймыз.

Еріндік дауыстылар мыналар: о, ө, ұ, ү.

2.6. Езулік дауыстылар

Езудің кейін тартылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды езулік дауыстылар деп атаймыз.

Езулік дауыстылар мыналар: а, ә, е, ы, і.
Кесте 1.


Дауысты дыбыстардың жіктелуі

Тілдің қатысына қарай

жуан

а, о, ұ, ы

жіңішке

ә, е, ө, ү, і

Жақтың қатысына қарай

ашық

а, ә, о, ө

қысаң

ұ, ү, ы, і

Еріннің қатысына қарай

еріндік

о, ө, ұ, ү

езулік

а, ә, е, ы, і

Дауыстыларды талдаудың үлгісі:



а - езулік, ашық, жуан дауысты;

ә - езулік, ашық, жіңішке дауысты;

е - езулік, ашық, жіңішке дауысты;

ы - езулік, қысаң, жуан дауысты;

і - езулік, қысаң, жіңішке дауысты;

о - еріндік, ашық, жуан дауысты;

ө - еріндік, ашық, жіңішке дауысты;

ұ - еріндік, қысаң, жуан дауысты;

ү - еріндік, қысаң, жіңішке дауысты.
ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР

Қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстар жүйесі

Айтылу кезінде ауаның еркін шықпай, кедергіге ұшырап шығуынан жасалған дыбыстарды дауыссыз дыбыстар дейміз.

Дауыссыз дыбыстар сөйлеу мүшелерінің бір-бірімен жанасуы немесе толық қабысуы арқылы пайда болады. Дауыссыздардың басты ерекшеліктері:

- дауыссыздардың жасалатын орны – ауыз және көмей қуыстары;

- дауыссыз қатаңдарда мүлде үн болмаса, ұяңдарда – үннің қатысы жартылай болады да, ал үнділерде - бәсең үн болады;

- дауыссыз қатаң және ұяңдардың ішкі сапасы – таза салдырдан тұрады деуге болады ал, үнділерде сөйлеу мүшелерінің (тіл, ерін, жақ) бір-біріне жуықтауы, түрленуі, көлемін өзгертуі көмей арқылы келген ауаға пәлендей кедергі бола алмайды;

- дауыссыз қатаң және ұяңдарды - көтеруге, созуға, әуенін өзгертуге мүлде болмаса, ал үнділерді керісінше – көтеруге, созуға, әуенін өзгертуге болады;

- дауыссыздардың үн сапасында - жаңғырық болмайды;



- дауыссыздар сөз ішінде жалқы тұрып буын құрай алмайды.

Қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстар жүйесін мына дыбыстар құрайды: б, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ш.
Дауыссыз дыбыстардың жіктелуі

Қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстар дауыс қатысына және жасалуына қарай өзара бірнеше топтарға бөлініп, жүйеленеді. Олар:

- үн мен салдырдың қатысына қарай: қатаң, ұяң және үнді дауыссыз дыбыстары;

- айтылу жолына қарай: шұғыл, ызың және діріл дауыссыз дыбыстары;

- жасалу орнына қарай: ерін және тіл дауыссыз дыбыстары.

1. Қатаң дауыссыздар

Тек салдырдан жасалған дауыссыз дыбыстарды қатаң дауыссыздар деп атаймыз.

Қатаң дауыссыздарға мыналар жатады: к, қ, п, с, т, ш

2. Ұяң дауыссыздар

Үн мен салдырдың қатысы арқылы жасалған дауыссыз дыбыстарды ұяң дауыссыздар деп атаймыз. Ұяң дауыссыздарда үннен гөрі салдыры басым болады.

Ұяң дауыссыздарға мына дыбыстар жатады: б, г, ғ, д, ж, з.

3. Үнді дауыссыздар

Үн мен салдырдың қатысынан жасалып, бірақ салдырдан гөрі үн басым болатын дыбыстарды үнді дыбыстар деп атаймыз.

Үнді дауыссыздар жұмсақ таңдайдың қалпына қарай екіге бөлінеді:

- ауыз жолды: й, л, р, у;

- мұрын жолды: м, н, ң.


Сын есімнің семантикалық түрлері.

Сын есім, обозначая признак и качество предмета, отвечает на вопросы қандай, қай? (какой? какая? какое?)

В предложении сын есім выступает в качестве определения и стоит перед определяемым словом. Когда прилагательные выступают в роли сказуемого, они находятся в конце предложения. Они также могут выполнять роль обстоятельства. Например: Ол бойшаң жігіт. (Он высокий джигит) – определение. Бүгін күн ыстық. (Сегодня жаркий день) – сказуемое. Ол тапсырманы ұқыпты орындайды. – обстоятельство. (Он выполняет задание аккуратно).

Прилагательные обозначают различные признаки предметов и явлений, например:


14- кесте


1
2

3
4
5


6

7


Качество и вкус
Цвет

Объем, величина, размер


Характер, свойство
Форма
Отношение к месту

Отношение ко времени



жұмсақ (мягкий), тәтті (вкусный)

қатты (твердый), қышқыл (кислый)

ақ (белый), қызыл (красный)

үлкен (большой), ұзын (высокий),

кең (широкий)

төзімді (выносливый), ұқыпты (аккуратный), жуас (смирный)

түзу (ровный), дөңгелек (круглый)

қисық (кривой), жалпақ (плоский)

алыс (далеко), жақын(близко)

кешкі (вечерний), күзгі (осенний)


Прилагательное в казахском языке не согласуется с существительным в единственном числе, в падеже. Например: қызық ойын (интересная игра), қызық фильм (интересный фильм), қызық іс (интересное дело), қызық ойындар (интересные игры).

В казахском языке различаются три степени сравнения:

1. Жай шырай (положительная степень).

Например: қызыл көйлек (красное платье), тәтті алма (сладкое яблоко).

2.Cалыстырмалы шырай (сравнительная степень).

3. Күшейтпелі шырай (усилительная степень).
Cалыстырмалы шырай
Cалыстырмалы шырай образуется от положительной степени с помощью следующих суффиксов:
15- кесте




Если основа слова оканчивается на

окончания

примеры

твердая основа

мягкая основа

1
2

гласные
согласные, звонкие или сонорные


-рақ/-рек

-лау/-леу

-ырақ/-ірек

-дау/-деу

-тау/-теу


аласарақ

аласалау

қызылырақ

қызылдау

пысықтау


тәттірек

тәттілеу

кеңірек

кеңдеу


сергектеу

3

кроме этого: к словам, обозначаю-шим цвет присоеди-няются

-ғыл/-ғылт, -ғылтым

-шыл/-шіл; -қай, -ғыш,

-шылтым /-шілтім;

-ілдір


бозғылт
ақшыл

қоңырқай

сарғыш


көкшіл
көкшілтім көгілдір



Күшейтпелі шырай
Күшейтпелі шырай образуется следующими способами:
16- кесте




способы

примеры

1

2


путем прибавления к прилагательному усилительного слога

путем сочетания прилагательного с усилительными наречиями: (ең – самый, өте – очень, тым – весьма, чересчур, чрезвычайно, аса, тіпті, орасан, шымқай, нағыз, тіптен, тым-ақ, нақ, керемет)



сап-сары (желтый-прежелтый), қып-қызыл (очень красный), үп-үлкен (большой-пребольшой)

ең жақсы (самый хороший), өте үлкен (очень большой), тым қатаң (чересчур суровый)




Сын есімнің жасалуы
1. Отыменные прилагательные образуются с помощью следующих суффиксов:
17- кесте




окончания

примеры

твердая основа

мягкая основа

1

2
3
4


5

-лы/-лі, ды/-ді, -ты/-ті

-лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік

-лас/-лес, дас/-дес,-тас/-тес

-тай/-тей; -дай/-дей

-сыз/-сіз, -шаң/ -шең,

- шыл/ -шіл

-қы/-кі, -ғы/-гі


жаралы, ақылды, тасты

қалалық, аудандық,

облыстық

құрбылас, ауылдас, қанаттас, мұздай, суықтай

сусыз, бойшаң ,

ұйқышыл


қысқы, жазғы

көңілді, белгілі, көрікті өлкелік , күздік, көйлек-тік,

көршілес, тілектес, елдес, түйедей , сүттей

мінсіз, сөзшең,

күлкішіл,

күзгі, ішкі

2.Отглагольные прилагательные образуются с помощью следующих суффиксов:


18- кесте




окончания

примеры

твердая основа

мягкая основа

1
2
3

4


-ғыш/-гіш

-қыш/-кіш

-малы/-мелі

-палы/-пелі

-қ, -к, -ақ, -ек

-ық, -ік, -шақ/-шек

-қыр/-ғыр

-кір/-гір



жазғыш

жабысқыш

таңдамалы

ашпалы


мақтаншақ

ширақ, ақсақ

тапқыр

алғыр


білгіш

кеңескіш

келмелі

кетпелі


еріншек

сирек


өткір

білгір


Ілік септігі мен тәуелдік жалғаулары


Тәуелдік жалғау
В отличие от русского языка существует притяжательная форма, которая показывает приднадлежность данного предмета или явления какому-либо лицу (или предмету), коллективу.

І . Принадлежность одного какого-либо предмета или явления.

Притяжательная форма образуется путем прибавления к существительному следующих окончаний:


  1. кесте




число

лицо

После гласных

После согласных

тверд.

мягк.

тверд.

мягк.

единст-

венное




І менің

қала-м

іні-м

кітап/б-ым

дәптер-ім

ІІ сенің

Сіздің


қала -ң

қала -ңыз




іні -ң

іні -ңіз


кітап/б -ың

кітап/б -ыңыз



дәптер -ің

дәптер -іңіз



ІІІ оның

қала -сы

іні -сі

кітап/б -ы

дәптер -і

множест-венное


І Біздің

қала-мыз

іні-міз


кітап/б-ымыз

дәптер-іміз


ІІ Сендердің

Сіздердің



қала-ң

қала-ңыз


іні-ң

іні-ңіз


кітап/б-ың

кітап/б-ыңыз



дәптер-ің

дәптер-іңіз



ІІІ Олардың

қала-сы

ініс-і

кітап/б-ы

дәптер-і

ІІ. Принадлежность множества (нескольких) предметов и явлений. В этом случае к основе слова прибавляются сначала окончания множественного числа, затем притяжательные окончания.




  1. Кесте




число

лицо

окончания

единст-


венное

твердые

мягкие

І Менің

кітаптар-ым

дәптерлер-ім

ІІ Сенің

кітаптар-ың

дәптерлер-ің

Сіздің

кітаптар-ыңыз

дәптерлер-іңіз

ІІІ Оның

кітаптар-ы

дәптерлер-ім

множест-

венное


І Біздің

кітаптар-ымыз

дәптерлер-іміз

ІІ Сендердің

кітаптар-ың

дәптерлер-ің

Сіздердің

кітаптар-ыңыз

дәптерлер-іңіз

ІІІ Олардың

кітаптар-ы

дәптерлер-і


Запомните!

1. Значение принадлежности передается путем присоединения к основам личных местоимений окончаний родительного падежа. Например:

Мен – менің (мой) Біз – біздің (наш)

Сен – сенің (твой) Сендер – сендердің (ваш)

Сіз – Сіздің (Ваш) Сіздер – Сіздердің (Ваш)

Ол – оның (его, ее) Олар – олардың (их).

2. В казахском языке отсутсвует категория рода, поэтому одно притяжательное местоимение выражает в русском языке три местоимений.

Например: менің – мой, мое, моя и т.д.

3. В отличие от русского языка, в казахском языке личные местоимения согласуются с предметом принадлежности.

Например:

менің кітабым – моя книга

сенің кітабың – твоя книга

оның кітабы – его (ее) книга

В казахском языке притяжательная форма местоимений (также и существительных) образуется при помощи суффиксов – нікі, -дікі, -тікі. Эти суффиксы присоединяются к основе слова, независимо от твердости и мягкости слога.


11- кесте


-нікі

после конечных гласных

кітап Анянікі, оқулық Аянанікі (книга Ани, учебник Аяны)

-дікі

после конечных звонких з, ж и сонорных

қалпақ атамдікі, сөмке Ораздікі (шляпа дедушки, сумка Ораза)

-тікі

после конечных глухих и звонких б, в, г, д

машина Ивановтікі, үй Мараттікі

(машина Иванова, дом Марата)


Сөздердің байланысу тәсілдері

Сөйлемдегі сөздер бір-бірімен гармматикалық байланыста қолданылады. Кез-келген қатар тұрған сөздер бір-бірімен байланыса бермейді. Сөздердің сөйлемде байланысуының белгілі бір заңдылығы бар. Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздер жалғау арқылы, шылау арқылы, сөздердің орын тәртібі арқылы, интонация арқылы байланысады.


  1. Сөздер септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары арқылы бір-бірімен байланысқа түседі. Осы жалғаулардың қатысуымен сөздің өзара байланысынан белгілі синтаксистік қатынас, грамматикалық мағына беріп отырады.

Мысалы: Мен өз Отан+ым+ды сүйе+мін. Мұндағы (-ым) тәуелдік жалғауы, (-ды) табыс септігінің жалғауы, (-мін) жіктік жалғауы.


  1. Сөздер ретіне қарай шылаулар арқылы байланысады.

Мысалы: Қазақ елі бейбітшілік үшін ынтымағын нығайтады. Мұнда көмекші рөл атқарып тұрған үшін шылауы, ол мақсаттың мағынасын тудырып тұр.


  1. Сөздер орын тәртібі арқылы да байланысады.

Мысалы: Тас жолды ағаш күрекпен күредік деген сөйлемде тас пен жол, ағаш пен күрек сөзі қатар түруы арқылы анықтауыштың қатынаста орын тәртібі арқылы байланысқанын көрсетеді. Ал егер осы сөздердің орнын өзгертіп жіберсек, мүлде басқа мағына немесе мағынасыз сөйлем туады (тас күрек, ағаш жол). Бұл сөздер бір-бірімен тиянақты орын тәртібі арқылы байланысқа түседі.


  1. Интонация арқылы байланысу. Мұнда екі сөздегі орын тәртібі тиянақты болуымен бірге, екеуінің арасында айтылуда дауыс ырғағы сақталып, екінші сөз сәл көтеріңкі естіледі, ал жазуда ол сөздер сызықшамен ажыратылады.

Мысалы: Ол – бухгалтер.
Қазақ тіліндегі сөздердің өзара байланысу түрлерінің бес түрі бар. Олар: қиысу, матасу, меңгеру, қабысу, жанасу.


  1. Бастауыш пен баяндауыштың жіктік жалғауы арқылы бір жақта және 1-2 жақьарда жекеше, көпше түрде байланысуын қиысу дейміз. Ілияс дүкеннен жүгіріп шықты деген сөйлемде Ілияс пен шықты, бастауыш пен баяндауыш ІІІ жақта қиысып тұр.

  2. Ілік септік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздердің байланысу түрін матасу деп атайды. Менің әкем Бауыржанның батырлығын, қамқорлығын айтып отырушы еді. Осындағы менің әкем , Бауыржанның батырлығы, Бауыржанның қамқорлығы тіркестері матасып тұр.

  3. Бағыныңқы сыңар мен бағыныңқы сыңардағы сөздің атау мен іліктен басқа септік жалғауларының біреуі жалғану не шылауы арқылы байланысу түрін меңгеру деп атайды.

Игілік Қызылжардан бұл жолы да ренжіп қайтып еді. Сөйлемдегі Қызылжардан қайтып еді меңгеріле байланысып тұр.

  1. Сөздердің қатаң орын тәртібі нәтижесінде қатар тұру арқылы байланысу түрін қабысу деп атайды.

Отаным десем ойыма

Айдын шалқар көл түсер...

Осындағы айдын, шалқар көл дегендер берік орын тәртібі арқылы байланысқан, олардың орнын ауыстырсақ, байланыс бұзылады.


  1. Басыңқы сыңар мен бағыныңқы сыңардың орын таңдамай, жақын да, қашық та тұруы арқылы байланысу түрін жанасу деп атайды.

Биыл ол мектепті бітіреді. Бұл сөйлемдегі биыл (бағыныңқы) сөзі бітіреді (басыңқы) сөзімен арасына сөз салып та, ол мектепті биыл бітіреді болып қатар тұрып та байланысады.


Каталог: ld
ld -> Шпаргалка на казахском языке по истории Казахстана 100 м қашықтыққа ұшатын, орақ тәрәздә құрал-бумеранг
ld -> Қош келдіңіздер!
ld -> Қазақ әдебиет пәніне тест сұрақтары
ld -> Сабақ: ана тілі Тақырыбы: Ахмет Байтұрсынұлы «Әліпенің атасы»
ld -> Қазақстан тарихы бойынша Ұбт шпаргалкалары а а. Иманов көтерiлiс отрядтарын қаруландыру үшiн – қару-жарақ шығаруды ұйымдастырды
ld -> Ақтқбе облысы Байғанин ауданы №3 Қарауылкелді орта мектебі
ld -> Сабақтың тақырыбы: Ы. Алтынсарин "Өзен" Мұғалімі: 3 "
ld -> Әнші- ақындар шығармашылығы
ld -> Есмағамбет Ысмайлов Баласы Қожағұлдың Біржан салмын, Адамға зияным жоқ жүрген жанмын
ld -> Өмірбаяны Хронология Қорытынды пайдаланған әдебиеттер


Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет