Қазақ тілі сабағы Қазақ тілінің дыбыстық ЖҮйесі дыбыстардың құрамы

Қазақ тілінің белгілі дыбыстық құрамы бар. Қазақ тіліндегі 28 дыбыс дауысты және дауыссыз болып екі үлкен топқа бөлінеді. Оның ішінде дауыстысы – 9 дыбыс-фонема; дауыссызы – 19 дыбыс-фонема. Тілдегі дыбыстардың мұндай екі топқа бөлінуі олардың жасалуына үн (тон) мен салдырдың қатысына байланысты.

Осы үн мен салдырдың дыбысқа қатысуына қарай тілдегі дыбыстар дауысты және дауыссыз болып келеді.

Айтылу кезінде ауа өкпеден кедергісіз шығып, үннен ғана тұратын дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.

Дауысты дыбыстар сөйлеу мүшелерінің бір-біріне жанаспай жатуы арқылы жасалынады. Олардың негізгі ерекшеліктері болып мыналар табылады:

- дауыстылардың жасалатын орны - тамақ тұсы;

- дауыстыларды айтқанда, фонациялық ауа сыртқа - біркелкі, баяу шығады;

- дауыстылардың ішкі сапасы - таза үннен тұрады;

- дауыстылардың үн сапасында - жаңғырық (резонация) мол болады;

- дауыстыларды жан-жақты құбылтуға болады;

- дауыстылар сөз ішінде буын жігін құрайды және дауыссыздармен тіркесе алады.

Қазақ тіліне тән дауысты дыбыстар жүйесін мына дыбыстар құрайды: а, ә, о, ө, е, ұ, ү, ы, і.

Дауыстылар құрамына қарай жалаң (монофтонг) және құранды (дифтонг) болып екіге бөлінеді.

Дауысты дыбыстардың жасалуына белгілі сөйлеу мүшелерінің ерекше қатысуына қарай қазақ тіліне тән дауысты дыбыстар бірнеше топқа бөлінеді. Олар, тілдің қатысу қалпына қарай: жуан және жіңішке; жақтың ашылу қалпына қарай: ашық және қысаң; еріннің қатысу қалпына қарай еріндік және езулік дауысты дыбыстар болып табылады.

Тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты дыбыстарды жуан дауыстылар дейміз. Ооларды кейде тіл арты дауысты дыбыстар деп те атайды.

Жуан дауысты дыбыстар мыналар: а, о, ұ, ы.

2.2. Жіңішке дауыстылар

Тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты дыбыстарды жіңішке дауыстылар дейміз. Оларды кейде тіл алды дауысты дыбыстар деп те атайды.

Жіңішке дауысты дыбыстар мыналар: ә, е, ө, ү, і.

2.3. Ашық дауыстылар

Жақтың кең ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды ашық дауыстылар деп атаймыз.

Ашық дауыстылар мыналар: а, ә, о, ө.

2.4. Қысаң дауыстылар

Жақтың тар ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды қысаң дауыстылар деп атаймыз.

Қысаң дауыстылар мыналар: ұ, ү, ы, і.
2.5. Еріндік дауыстылар

Еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды еріндік дауыстылар деп атаймыз.

Еріндік дауыстылар мыналар: о, ө, ұ, ү.

2.6. Езулік дауыстылар

Езудің кейін тартылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды езулік дауыстылар деп атаймыз.

Езулік дауыстылар мыналар: а, ә, е, ы, і.
Кесте 1.

Дауыстыларды талдаудың үлгісі:

Айтылу кезінде ауаның еркін шықпай, кедергіге ұшырап шығуынан жасалған дыбыстарды дауыссыз дыбыстар дейміз.

Дауыссыз дыбыстар сөйлеу мүшелерінің бір-бірімен жанасуы немесе толық қабысуы арқылы пайда болады. Дауыссыздардың басты ерекшеліктері:

- дауыссыздардың жасалатын орны – ауыз және көмей қуыстары;

- дауыссыз қатаңдарда мүлде үн болмаса, ұяңдарда – үннің қатысы жартылай болады да, ал үнділерде - бәсең үн болады;

- дауыссыз қатаң және ұяңдардың ішкі сапасы – таза салдырдан тұрады деуге болады ал, үнділерде сөйлеу мүшелерінің (тіл, ерін, жақ) бір-біріне жуықтауы, түрленуі, көлемін өзгертуі көмей арқылы келген ауаға пәлендей кедергі бола алмайды;

- дауыссыз қатаң және ұяңдарды - көтеруге, созуға, әуенін өзгертуге мүлде болмаса, ал үнділерді керісінше – көтеруге, созуға, әуенін өзгертуге болады;

- дауыссыздардың үн сапасында - жаңғырық болмайды;

Қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстар дауыс қатысына және жасалуына қарай өзара бірнеше топтарға бөлініп, жүйеленеді. Олар:

- үн мен салдырдың қатысына қарай: қатаң, ұяң және үнді дауыссыз дыбыстары;

- айтылу жолына қарай: шұғыл, ызың және діріл дауыссыз дыбыстары;

- жасалу орнына қарай: ерін және тіл дауыссыз дыбыстары.

1. Қатаң дауыссыздар

Тек салдырдан жасалған дауыссыз дыбыстарды қатаң дауыссыздар деп атаймыз.

Қатаң дауыссыздарға мыналар жатады: к, қ, п, с, т, ш

2. Ұяң дауыссыздар

Үн мен салдырдың қатысы арқылы жасалған дауыссыз дыбыстарды ұяң дауыссыздар деп атаймыз. Ұяң дауыссыздарда үннен гөрі салдыры басым болады.

Ұяң дауыссыздарға мына дыбыстар жатады: б, г, ғ, д, ж, з.

3. Үнді дауыссыздар

Үн мен салдырдың қатысынан жасалып, бірақ салдырдан гөрі үн басым болатын дыбыстарды үнді дыбыстар деп атаймыз.

Үнді дауыссыздар жұмсақ таңдайдың қалпына қарай екіге бөлінеді:

- ауыз жолды: й, л, р, у;

- мұрын жолды: м, н, ң.


Сын есімнің семантикалық түрлері.

Сын есім, обозначая признак и качество предмета, отвечает на вопросы қандай, қай? (какой? какая? какое?)

В предложении сын есім выступает в качестве определения и стоит перед определяемым словом. Когда прилагательные выступают в роли сказуемого, они находятся в конце предложения. Они также могут выполнять роль обстоятельства. Например: Ол бойшаң жігіт. (Он высокий джигит) – определение. Бүгін күн ыстық. (Сегодня жаркий день) – сказуемое. Ол тапсырманы ұқыпты орындайды. – обстоятельство. (Он выполняет задание аккуратно).

Прилагательные обозначают различные признаки предметов и явлений, например:

Прилагательное в казахском языке не согласуется с существительным в единственном числе, в падеже. Например: қызық ойын (интересная игра), қызық фильм (интересный фильм), қызық іс (интересное дело), қызық ойындар (интересные игры).

В казахском языке различаются три степени сравнения:

1. Жай шырай (положительная степень).

Например: қызыл көйлек (красное платье), тәтті алма (сладкое яблоко).

2.Cалыстырмалы шырай (сравнительная степень).

3. Күшейтпелі шырай (усилительная степень).
Cалыстырмалы шырай
Cалыстырмалы шырай образуется от положительной степени с помощью следующих суффиксов:
15- кесте

№	Если основа слова оканчивается на	окончания	примеры
			твердая основа	мягкая основа
1 2	гласные согласные, звонкие или сонорные	-рақ/-рек -лау/-леу -ырақ/-ірек -дау/-деу -тау/-теу	аласарақ аласалау қызылырақ қызылдау пысықтау	тәттірек тәттілеу кеңірек кеңдеу сергектеу
3	кроме этого: к словам, обозначаю-шим цвет присоеди-няются	-ғыл/-ғылт, -ғылтым -шыл/-шіл; -қай, -ғыш, -шылтым /-шілтім; -ілдір	бозғылт ақшыл қоңырқай сарғыш	көкшіл көкшілтім көгілдір

Күшейтпелі шырай
Күшейтпелі шырай образуется следующими способами:
16- кесте

№	способы	примеры
1 2	путем прибавления к прилагательному усилительного слога путем сочетания прилагательного с усилительными наречиями: (ең – самый, өте – очень, тым – весьма, чересчур, чрезвычайно, аса, тіпті, орасан, шымқай, нағыз, тіптен, тым-ақ, нақ, керемет)	сап-сары (желтый-прежелтый), қып-қызыл (очень красный), үп-үлкен (большой-пребольшой) ең жақсы (самый хороший), өте үлкен (очень большой), тым қатаң (чересчур суровый)

Сын есімнің жасалуы
1. Отыменные прилагательные образуются с помощью следующих суффиксов:
17- кесте

№	окончания	примеры
		твердая основа	мягкая основа
1 2 3 4 5	-лы/-лі, ды/-ді, -ты/-ті -лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік -лас/-лес, дас/-дес,-тас/-тес -тай/-тей; -дай/-дей -сыз/-сіз, -шаң/ -шең, - шыл/ -шіл -қы/-кі, -ғы/-гі	жаралы, ақылды, тасты қалалық, аудандық, облыстық құрбылас, ауылдас, қанаттас, мұздай, суықтай сусыз, бойшаң , ұйқышыл қысқы, жазғы	көңілді, белгілі, көрікті өлкелік , күздік, көйлек-тік, көршілес, тілектес, елдес, түйедей , сүттей мінсіз, сөзшең, күлкішіл, күзгі, ішкі

2.Отглагольные прилагательные образуются с помощью следующих суффиксов:

Ілік септігі мен тәуелдік жалғаулары

І . Принадлежность одного какого-либо предмета или явления.

Притяжательная форма образуется путем прибавления к существительному следующих окончаний:

3. 
   кесте
   

ІІ. Принадлежность множества (нескольких) предметов и явлений. В этом случае к основе слова прибавляются сначала окончания множественного числа, затем притяжательные окончания.

3. 
   Кесте
   

1. Значение принадлежности передается путем присоединения к основам личных местоимений окончаний родительного падежа. Например:

Мен – менің (мой) Біз – біздің (наш)

Сен – сенің (твой) Сендер – сендердің (ваш)

Сіз – Сіздің (Ваш) Сіздер – Сіздердің (Ваш)

Ол – оның (его, ее) Олар – олардың (их).

2. В казахском языке отсутсвует категория рода, поэтому одно притяжательное местоимение выражает в русском языке три местоимений.

Например: менің – мой, мое, моя и т.д.

3. В отличие от русского языка, в казахском языке личные местоимения согласуются с предметом принадлежности.

Например:

менің кітабым – моя книга

сенің кітабың – твоя книга

оның кітабы – его (ее) книга

В казахском языке притяжательная форма местоимений (также и существительных) образуется при помощи суффиксов – нікі, -дікі, -тікі. Эти суффиксы присоединяются к основе слова, независимо от твердости и мягкости слога.

Сөздердің байланысу тәсілдері

Сөйлемдегі сөздер бір-бірімен гармматикалық байланыста қолданылады. Кез-келген қатар тұрған сөздер бір-бірімен байланыса бермейді. Сөздердің сөйлемде байланысуының белгілі бір заңдылығы бар. Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздер жалғау арқылы, шылау арқылы, сөздердің орын тәртібі арқылы, интонация арқылы байланысады.

1. 
   Сөздер септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары арқылы бір-бірімен байланысқа түседі. Осы жалғаулардың қатысуымен сөздің өзара байланысынан белгілі синтаксистік қатынас, грамматикалық мағына беріп отырады.
   

2. 
   Сөздер ретіне қарай шылаулар арқылы байланысады.
   

3. 
   Сөздер орын тәртібі арқылы да байланысады.
   

4. 
   Интонация арқылы байланысу. Мұнда екі сөздегі орын тәртібі тиянақты болуымен бірге, екеуінің арасында айтылуда дауыс ырғағы сақталып, екінші сөз сәл көтеріңкі естіледі, ал жазуда ол сөздер сызықшамен ажыратылады.
   

1. 
   Бастауыш пен баяндауыштың жіктік жалғауы арқылы бір жақта және 1-2 жақьарда жекеше, көпше түрде байланысуын қиысу дейміз. Ілияс дүкеннен жүгіріп шықты деген сөйлемде Ілияс пен шықты, бастауыш пен баяндауыш ІІІ жақта қиысып тұр.
   
2. 
   Ілік септік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздердің байланысу түрін матасу деп атайды. Менің әкем Бауыржанның батырлығын, қамқорлығын айтып отырушы еді. Осындағы менің әкем , Бауыржанның батырлығы, Бауыржанның қамқорлығы тіркестері матасып тұр.
   
3. 
   Бағыныңқы сыңар мен бағыныңқы сыңардағы сөздің атау мен іліктен басқа септік жалғауларының біреуі жалғану не шылауы арқылы байланысу түрін меңгеру деп атайды.
   

4. 
   Сөздердің қатаң орын тәртібі нәтижесінде қатар тұру арқылы байланысу түрін қабысу деп атайды.
   

Айдын шалқар көл түсер...

Осындағы айдын, шалқар көл дегендер берік орын тәртібі арқылы байланысқан, олардың орнын ауыстырсақ, байланыс бұзылады.

5. 
   Басыңқы сыңар мен бағыныңқы сыңардың орын таңдамай, жақын да, қашық та тұруы арқылы байланысу түрін жанасу деп атайды.