III. 1 Зат есім мен етістікті байланыстыра оқыту

III. 1 Зат есім мен етістікті байланыстыра оқыту.

3-сыныпта етістік тақырыбын өткенде, эуелі 2-сыныпта берілген материалдар еске түсіріледі, яғни заттің эр алуан іс-әрекетін, қимыл процесін білдіретін сөз табы етістік екені, етістіктерге қойылатын сұрақтар, етістік дара, күрделі болып бөлінетінін, етістіктің зат есіммен байланысы туралы берілген түсініктер кеңейтіле түседі.

Етістік тақырыбына байланысты ендігі міндет - оқушыларға олардың негізгі жэне туынды болып бөлінетінін білдіру. Оқушылар түбір сөзден болпға етістік деп, ал түбір сөзге жүрнақтар жалғану арқылы жасалған етістік туынды етістік деп аталатынын білуге тиіс.

Оқулықтағы 337-жаттығу осы мақсатқа орай берілген. Жаттығуда зат есіммен етістіктің байланысқан түрін де байқауға болады.

Ой — ойла

Ем - емде.

Арқан - арқанда

Үтік - үтікте

Бү_л сөдерге сүрақ қою арқылы салыстыра отырып, нэтижесінде осы етістіктердің түбірі зат есімнен жасалып түрғаын аңғартамыз. Немесе төмендегі кестені пайдаланып, негізгі етістіктер мен туынды етістіктерді салыстыру арқылы теңгереміз:

340-жаттығуда берілген зат есімдерге -ла, -ле, -да, -де, -та, -те жүрнақтарының тиістісін жалғап, туынды етістік жасап жазу.

Төр-ле, арқан-да, ем-де, ара-ла, сабын-да, бу-ла, тіс-те, тізе-ле.

3-сыныпта қазақ тілін оқыту бағдарламасындағы етістік сөз табын оқытуда оқушыларды етістіктің болымды, болымсыз түрлерінің (жаз-жазба, ойна-ойнама, бар-барма т.б.) мағыналарын салыстырып байқатқанан кейін бірден оқулықтағы ережемен таныстыруға болады. Олай дейтініміз, етістіктің бұл екі түрін жаттығулар арқылы танысқанымен, олардың болымды, болымсыз екенін оқушылар өздіктерінен айта алмайды. Соныдықтан алдымен етістіктердің болымды, болымсыз деп білетінін айтып, түсіндіріп алу қажет. Сонда

оқушылар жаттығуларды орындау барысында болымды, болымсыз етістіктерді тез эрі қателеспей орындайды.

Кейінгі 356-360-жаттығулар етістік туралы берілген жалпы ұғымдарды жинақтап, қортындылау мақсатында ұсынады.

Осыған орай сабақ жоспарын былай бөлуге болады.

3-сыныпта қазақ тілін оқыту бағдарламасындағы етістік сөз табын оқыту.

Сабақтың жоспары:

1. 
   Сабақтың тақырыбы: Етістік
   
2. 
   Сабақтың мақсаты: а) етістік туралы 2-сыныпта берілген білімді
   еске түсіру.
   

б) Етістіктің негізгі және туынды, болымды және болымсыз болып бөлінетінін түсіндіру.

3. 
   Сабақтың тэрбиелігі: эдемі, таза, сауатты жазуға дағдыландыру.
   Отан сүйгіштікке, ұйымшылдыққа тэрбиелеу.
   
4. 
   Дамытушылығы: Оқушылардың өз беттерінше шығармашылық
   ізденулерін қалыптастыру, сұраққа деп, айқын жауап беруге
   дағдыландыру.
   
5. 
   Сабақтың эдісі: сүрақ-жауап, бақылау, баяндау, тест.
   
6. 
   сабақтың түрі: сұрақ-жауап.
   
7. 
   Сабақтың барысы:
   

II. Үй тапсырмасын тексеру.

Сүрақ - жауап эдісмен өткен сабақты қортындылап өтеміз.

1. 
   Етістіктің түрлері.
   
2. 
   Суретке қарап сөйлем қүрау.
   
3. 
   Үй тапсырмасын тексеру.
   

Кей сөздер нэрсенің істейтін ісін атайды. Мэселен арт, ал, бар, кел, жүр, көр. Мүндай сөздер етістік деп аталады.

Етістік не істеді? қайтті? неғылды? не істемек? қайтпек? не қылмақ? Сұрауларын жауап береді. Яғни етістік - заттардың болған-болмаған ісьерін көрсететін сөздер.

Мысалы: Бүлт қаптады. От жанды. Бүлт қаптамады. От жанбады. Мүндағы «қаптады, жанды» деген сөздер болған істерді көрсетсе, «қаптамады, жанбады» деген сөздер болмаған істерді көрсетеді. Оқушыларға «етістік» деген пэн сөзін ең алғаш тілімізге енгізген, ережесін берген атамыз — Ахмет Байтұрсынов екенін айтып өткен дұрыс. Ахмет ата «Тіл — қүралы» деген кітабында етістікті осылай түсіндіреді.

IV. Оқулықпен жүмыс.

355-жаттығудағы жұмбақты шешіп, көшіріп жазу тапсырылған.

Ұшып - қонып тынбайды, Қанша соқсаң сынбайды. Суға салсан, батпайды. Түскен жерге жатпайды.

(Мүз)

Болымсыз етістіктердің астын сыздыру.

5. 
   Өз беттерінше жұмыс. Суретке қарап, шағын эңгіме қүрғызу.
   Етістіктерді табу.
   

5. 
   Сергіту сэті.
   

VII. Етістік тақырыбынан алған білімдерін тест эдісі бойынша

№ 1. Оқыды деген сөз қай сөз табына жатады?

1. 
   Зат есім.
   
2. 
   Сын есім
   

4. Сан есім. 5. Есімдік

№2. Жазды

1. 
   Дара етістік.
   
2. 
   Күрделі етістік.
   
3. 
   Сара етістік
   

1. 
   Дара етістік.
   
2. 
   Күрделі етістік.
   

1. 
   Болымды етістік.
   
2. 
   Болымсыз етістік.
   

IX. Бағалау.

III. 2 Зат есім мен сын есімді байланыстыра оқыту.

3-сынып оқушысының сын есім туралы бұрын алған білімі мен түсінігі кеңейтіледі. Мүнда сын есімдерді жікке бөліп таныту, сын есімдерді зат есімдермен дүрыс тіркесе білу, негізгі, туынды сын есімдер айырту талабы қойылды.

Сын есімді оқытқанда оған объекті болатын сөздері мол мэтіндерді пайдаланған жақсы нәтиже береді.

Мысалы:

Гүлдер, гүлдер, шоқ гүлдер, Қызыл, гүлдер, көк гүлдер...

Үлгі бойынша берілген сын есімдерді оқушылар зат есімге қатыстырып айтуға тиіс. Тиісті зат есімдерді оқушылардың өздері айтады. Олар нақты заттар болғаны дүрыс. Сонымен, сол сын есімдер тіркесе алатын да, тіркесе алмайтын да заттар болатынын оқушы білуге тиіс. Мысалы: семіз ешкі, семіз адам деуге болады, семіз кітап, семіз киім деуге болмайды, қалың кітап, қалың киім дейміз. Мүндай мысалдар ойшыл, сезімтал, талғампаз болуға итермелейді.

Сын есімнің мағыналық тобын сөйлем ішінде тауып, бірін екіншісінен айырып, жеке сөйлемдерді көшірту қажет. Мүндай тапсырмаларды сыныпта орындалуы керек. Ол үшңн мұғалім алдын ала жеке, сөйлемдерді балаларға оқытып:

Діңмұхаммед, бірінші сөйлемде сын есім бар ма? Болса, қайсы? Үлкен сөзі қай сөзге қатысты? Сурет қандай сөз? Оларға қандай сүрақтар қойылады? - дегендей сүрақтар қойып, сынесім мен зат есім таптарын талдап, айқындап алу керек.

Зат есімдерге қатысты болатын сын есімдерді, сын есімге қатысты зат есімдерді таптыру, оларды тіркестіре білуге үйретілетін жаттығулар жүргізу тиімді. Сондай-ақ жаттығулардын ерекшеліктерін ескере отырып, балаға сын есімдердің қызметі заттардың сындық — сапалары болу екенін білдіру керек.

3-сыныпта негізгі жэне туынды сын есім туралы алғашқы мағлұмат беріледі. Бүл жаттығу жүмыстары арқылы, яғни берілген сын есімдердің түбірі мен қосымшасын ажырату арқылы жүзеге асады. Мәселен ақылды адам, тэртіпті бала, шүрайлы жер, эдепті келін, қызық

ертегі тэрізді тіркестерді тақтаға жазып, сын есімдердің түбірі мен қосымшасын ажыратып байқату тэсілмен зат есімдерге эр түрлі жүрнақтар жалғану арқылы туынды сын есім жасалып тұрғаны түсіндіріледі. Содан соң негізгі сын есім мен туынды сынесімді салыстырып, олардың бір - бірінен өзгешелігін аңғартамыз.

Тағы бір ескертіп кететін нәрсе: сын есімнің салыстырмалы шырай жұрнақтарыменіс жүзілік түрғыда таныстыру көзделеді.

Өйткені оқушылар заттардың эр алуан қасиеттерін бір-бірінен салыстырып айту барысында аталған жүрнақтарға кездеспей түрмайды. Сол себепті жаттығулар орындау барысында салыстырмалы шырай жүрнақтарымен таныстыра беру артықтық етпейді, керісенше оқушылардың сөз байлығын молайтады, заттарды сипаттай білуге, өзара салыстырып айтуына мүмкіндік береді. Оқулықтағы 389-392 -жаттығулар осы мақсатқа берілген.

389-жаттығуда негізгі сын есімдерге -дау, -деу, -лау, -тау, -теу, -шыл, -шіл, -ғылт, -ғыш жүрнақтарын жалғап жазып, негізгі сын есімдердің мағынасында қандай өзгеріс болғанын айту.

Мысалы: Ақ-ақшыл, боз-бозғылт, жасыл-жасылдау, сары-сарылау, үлкен-үлкендеу, көк-көкшіл, үсақ-үсақтау.

3-сыныпта сын есімге арналған күңделікті сабақ жоспарының үлгісі:

1. 
   Сабақ тақырыбы: Негізгі жэне туынды сын есімдер.
   

1. 
   Сабақтын мақсаты: Негізгі және туынды сын есімдер туралы
   мағлүмат беру; олардың бір-бірінен өзгешелігін саналы түрде меңгерту.
   

4. 
   Сабақтың эдісі: эңгімелеу.
   
5. 
   Сабақтың көрнектілігі: кітап, кесте, сурет.
   
6. 
   Сабақтың барысы.
   

• 
  Оқушылардың кітап, дэптерін түгелдеу.
  
• 
  Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.
  

III. Жаңа сабақ.

1. Кіріспе. эңгімелеу.

Оқушылардың назары тақтадағы плакатқа аударылды. Одан біраз мысалдар келтірілді.

Мүғалім кестедегі мысалдарды талдаудан бастайды. Талап сөзіне сұрақ қойыңдаршы. He?

Талапты сөзіне сүрақ қойыңдар. Қандай?

Талап - түбір, -ты - жұрнақ, Таланты - сын есім. Осы арада балалар туынды сын есім тек сын есімнін; өзінен ғана емес, басқа сөз таптарынан да жасалатынын аңғарады.

Туынды сын есімдер зат есімдерден жасалады. Ол үшін -ты, -ті, -ды, -ді, -лы, -т т.б. жұрнақтар жалғанады. IV. Сергіту сэті.

Аппақ болып таң атып, Түтін тіке шығады. Қарлығаштар қанатын, Самғап биік ұшады.

2. Оқулықпен жүмыс.

373-жаттығуды орындау. Сөздерді салыстырып оқу. Қосымшалы сөздерді көшіріп жазып, олардың қай сөз табынан жататынын айыру ақылды, тәртіпті, білгіш, айнадай.

374-жаттығу Мақалмен жұмыс. Сьш есімдердің негізгі жэне туынды екенін ажырату.

Сулы жер қү_рақсыз болмас,

Таулы жер бүлақсыз болмас.

3. Ойын. «Кім тез табады?»

Жақсы деген сын есімге тіркес келетін біренеше зат есім ойлап жаз.

қыз оқушы

Жақсы <^7 " бала адам жер

Керісінше', «бір зат есімге көп сын есім» ойыны.

Инабаты-

Ажарлы

әдепті ~~ қыз

көңілді

сүлу

48

• 
  Сын есімнің қандай түрлерін өттік?
  
• 
  Туынды сын есім қалай жасалады?
  
• 
  Негізгі жэне туынды сын есімнің айырмашылығы неде?
  Мысал келтір.
  

Мысалы, сурет бойынша оқушылар мынадай сөйлемдер ойлап табуға тиісті.

Ту Қара торғай

Көгілдір Қара торғайға

Желбіреді ¥я жасадық

Машина Қоян

Бақытжан жеңіл Сүр қоян

Машинаға мінді қашты

Алма Жапырақ

Мамам қызыл Күзде жапырақ

Алма әкелді сары түске боялады.

VI. 388-жаттығуды жазып келу тапсырылды.

VII. Оқушылардың берген жауаптарына қарай бағалау.

49

III. 3 Зат есім мен сан есімді байланыстыра оқыту

3-сынып -оқушылары «Сан есім» \ туралы 2-сыныпта алған білімдерін одан әрі тереңдете, бекіте түседі. Сан есімдердің есептік жэне реттік болып бөлінетінін білсе де оларды өзара салыстыру жэне оларға сүрақ қойғызу арқылы мағыналарындағы өзгешелікті байқату жолымен үғындырылады. Сондай-ақ жинақтық сан есімдерге де назар аударылады.

3-сыныпта сан есімге арналған күнделікті сабақ жоспары:

Сабақтың тақырыбы: Есептік жэне реттік сан есімдер.

Сабақтың мақсаты: Сан есімдердің есептік және реттік болып бөлінетін білдіру, олардың мағыналарындағы өзгешелікті байқату.

4. Тэрбиелік мэні: Оқушыларды мейірімді, адал болуға,
сауаттылыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.

5. 
   Сабақтың эдісі: эңгімелеу.
   
6. 
   Сабақтың көрнектілігі: кітап, кесте, сурет.
   
7. 
   Сабақтың барысы.
   

II. Үй тапсырмасын тексеру.

III. Жаңа сабақ.

1. Кіріспе. эңгімелеу.

Оқушылардың назары тақтадағы плакатқа аударылды. Одан біраз мысалдар келтірілген.

Есептік сан есім	Реттік сан есім
Бір, екі, Үш, алты	Бірінші, екінші Үшінші, алтыншы

Мүғалім кестедегі мысалдарды талдаудан бастайды.

Бір сөзіне сұрақ қойыңдаршы.

Неше?

Бірінші сөзіне сұрақ қойыңдар.

Мүндағы бір - түбір, -інші - жү_рнақ, бір - есептік сан есім, бірінші - реттік сан есім.

Осы ретпен басқа да сөздер талданады.

Сонымен, балалар сан есім жасалу жолына қарай нешеге

бөлінеді екен?

Сан есім есептік және реттік болып екіге бөлінеді екен. Мүғалім оқушылардың жауаптарын толықтырып, қортындалайды. Қанша? неше? сүрақтарына жауап беретін сан есімдерді есептік деп,

есептік сан есімге -ыншы, -інші, -нші, -нші жұрақтары жалғану арқылы болатын сан есімді реттік сан есім деп аталады екен. IV. Сергіту сәті. Бір, екі, үш, Бойға жинап күш. Жалқаулықты тастаймыз, Жаңа сабақ бастаймыз. 2. Оқулықпен жұмыс.

409-жаттығуды орындау. Мэтінді оқып, сан есімді теріп жазу, оларға сұрақ қойып салыстыру.

VI. Өтілген жаңа сабақты тест сүрақтары арқылы бекіту.

Бір, ат, тоғыз, парта, бесінші, түйме. №2 Жеті сөзі қай сөз табына жатады?

1. 
   Зат есім.
   
2. 
   Етістік.
   
3. 
   Сан есім.
   
4. 
   Сын есім.
   

Кім? неше? нелер? қайтті? нешінші? №4 Қанша сұрағына жауап беретін сөздердің астын сыз.

Екі алма, қызыл гүл, екінші орын.

VII. Сабақты қортындалау мына сұрақтар бойынша іске

• 
  Сан есімнің дегеніміз не?
  
• 
  Сүрақтары қандай?, Мысал келтір.
  
• 
  Сан есімнің қандай түрлерімен таныстық?
  
• 
  Есептік жэне реттік сан есімдердің сүрақтарын айт?
  
• 
  Есептік жэне реттік сан есімдердің айырмашылығы неде?
  Мысал келтір.
  

IX. Үйге тапсырма: Есептік жэне реттік сан есімнің ережесін оқып,

411-жаттығуды жазып, реттік сан есімдерді сөз құрамына талдап келу тапсырылады.

Қорыта айтқанада, жас ұрпақтың рухани дүнеиесі мен ой-қиялын бірінші болып білім жарыныңымен нұрландыратын адам - бастауыш мектеп мүғалімі.

Қазіргі танда қазақ тілін оқыту эдістемесін жетілдіру мақсатында мұғалімдер алдында қалай жэне нені оқыту керек деген сүрақтар туы заңды. Білімді толығымен ендіру, бағдарламаны толық үғындыру-әрбір мүғалімнің алдында түрған мақсат. Сондықтан казіріг екзеңде қазақ тілін оқыту эдістемесінің жаңа көзқарастары шығуда, соған орай жаңаша бағдарламалар жасалып, оқытудың бағыттары беріле бастады. Сонымен бірі - бастауыш сынып оқушыларына арналған "Атамұра" баспасынан шыққан жаңа бағдарламаларға негізделген "Қазақ тілі" оқулықтары. Бұл оқулықтар жаңаша оқыту бағыттарын талап етеді.

Оқулық эдістері тек оқулықтағы берілген тапсырмалар мен жаттығуларға сэйкестеліне жасалуы қажет деген пікір қалыптасқан. Осыдан оқушы тек тапсырманы ғана орындауы қажет, басқа тапсырмалардың қажеті шамалы деген қағида шықты Бүл сабақта өту жұмысын бір тектес, бір сарынды етіп қойды. Балалардың сабаққа деген қызығушылығын төмендетіп, белсенділігін артыруға негіз-түрткі екендігі қазір барша эдіскерлерге аян. Түрткісіз сабақ шаблон секілді алдын - ала белгілі, пэнге деген қызығушылығын тудырмауы заңды.

Сондықтан, қазіргі кезеңде қазақ тілін оқыту эдістемесінің жаңа көзқарастары оған жаңаша эдіс-тэсілдерді қажет ететіні белгелі. Бү_л ретте алған қойылған бағдарламалық талаптарды бір-біріне бөле қарауға болмайды. Түпкі мақсат, тэрбиелік міндеттерге қоса, оқушылардың өз ойларын түжырымды да түшымды айтуға үйрету, сауатты да сындарлы жазып жеткізі алатын болуына қол жеткізу десек, ең алдымен олардың , сөздік қорын үнемі молайтып, тілдік түйсік-талғамын жетілдіре беруде бастауыш сынып мүғалімдірінің ететін еңбегі зор.

Мүндай нэтижеге мұғалім өзінің сабақ өту эдістерін үнемі жетілдіру, оны тиімді пайдалану арқылы қол жеткізеді. Қандай эдіспен өтсе де балаға бағдарламаға сай білімді сіңдіру түпкі мақсат. Сондықтан мұғалімдер казіргі кезеңдегі ғылым жетілдіктерін пйдалана отырып, эдіскерлердің ұсынған эдістерін саралай кел өзіне қажетін іріктеп алады. Әрбір эдіс тэжірбие түрінде сыналып, жинақталынып алынған нүсқау. Егер де мүғалім эдістерді дұрыс қолдана білсе, бүл эдістер тек оқушылардың пэнге деген қызығушылығын тудырып қана қоймай, сонымен қатар пэннің мазмүнын терең түсіріп меңгеруді, толыққанды білім мен тэрбие алуына, білім көрсеткіштерін арттыруды қамтамасыз етеді. Бірінші сынып оқулығында — қазақ тілінің дыбыстық заңдылықтары мен жүйесі жөнінде, лексика мен грамматиканың алғы шарттары ғана берілген.

Екінші сынып оқулығында - қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің заңдылықтарына жекелей тоқталып, грамматика мен емле үйретіле бастайды.Үшінші мен төртінші сынып оқулықтарында - бүкіл бастауыш мектепте үйретілуге тиіс материалдар толығымен оқытылып, жоғары сыныптардағы оқуға негіз жасалынады. Оқулықтардың осындай принциптеріне негізделе жасалуы - заман талабы. Лингводидактика -бүкіл тіл ғылымының психологиялық, педагогикалық заңдылықтарын өзіне жинақтайтын оқыту эдістері жиынтығы. Оған ең алғашқы болып, балдырғанадарға білім есігін ашып, оларды сабаққа, мектепке қүрмет сезімін оятьш, сүйіспеншілігін қалыптасытыру жауапкершілігі жүктелеген. КГшкентай шэкіріттер мүғалімінің көмегімен оқудың, жазудың, сөйлем қүраудың, ойлау дағдыларын игере бастайды. Сөйтіп олардың эрқайсысының жан-жақты үйлесімді дамуына кең жол ашылып, мүмкіндіктер жасалады. Мектеп формасында атап көрсетілгендей мүғалім балалардың ұжымымен бірге өмір сүріп, жүмыс істеу қабілетін қалыптастыруына, олардың өз күш-жігерін қоғамға пайдалы, қажетті, жақсы оқу, еңбекке эзірлену, өзін үлгілі жасау, жасы үлкендерге көмектесу секілді істерге бағыттауына барынша көмектесу керек.

Дүниежүзі педагогтары айтып та, жазып та жүргендей балалардың оқуға ықласы болмаса, үлкендердің барлық ізденісі, идеялары бос қиялға айналады. Міне, сондықтан да мектеп формасы қүрылымы біркелкі, көңілсіз, шабытсыз өтетін сабақтарды бүзып, оны шығармашылық биікке көретуді талап етеді. Бү_л үшін, ең алдымен, мүғалім шығармашылық ізденісі биігінен көрінуі тиіс, ол эдістемелік түрғыдан нені іздену, өсу жолында болуға міндетті.

Оқу еңбегі шэкірттерге, эсіресе, мектеп табалдырығын енді аттаған балдырғанадарға куаныш экелуі керек. Білім жиынтығы оларды рухани байытып, балалардың қабілетін дамытуға, кішкентай болса да өздері үшін жаңалық ашуға, қиындықтарды жеңуге жетелеу тиіс.

Бастауыш сыныптарына дэріс беру, эрине өте жауапты, күрделі де, сонымен бірге қызықты жүмыс. «Елу жылда ел жаңаң жүз жылда қазан», - деп ата-бабаларымыз айтқандай, жаңа ғасырдың алғашқы жылында өмір сүріп отырмыз. XXI ғасыр емктебін өркендетіп, сапасын артыру - біздің мақсатымыз. Келешекте біздің елеміз басқа тэуелсіщ елдеремен терезесі тең болып өмір сүруі үшін қазақ балаларынын мектеп қабырғасынан - ақ жан-жақты білімді, тэрбиелі етіп шығару жолындағы басты түлға — мұғалім. Сондықтан оқушыларға оқу-тэрбие жүмысын жүргізу барысынын басты міндеті сапалы сабақ беру.

Қазіргі жеткіншектерімізді өзге елдің емес, өз елінің мэдениеті, өнері, дәстүрі этнопедагогика элементтерін пайдалына отырып, «сегіз қырлы, бір сырлы», ары таза, өнегелі-өнерлі, сауатты етіп тэрбиелеу - эр ү_стаздың қасиетті парызы.

1. 
   Аханов К. Тіл білімінің негіздері. 1975,390-бет.
   
2. 
   Сергалиев М.Синонимия синтаксических конструкций в
   современном казахском литературном языке. Автор. Доктор
   филол. Наук. Алма-Ата, 1987.
   
3. 
   Оралбаева Н, Мадина Г, Әбілқаев А. Қазақ тілі. Алматы, 1982.
   
4. 
   Балақаев М.Б. «О комбинированном управлении прямого
   дополнения в казахском языке». Тюркологический сборник. 1951,
   № 7, 37-6.
   
5. 
   Қазақ тілінің гармматикасы. Синтаксис. II. 1967. Балақаев М.,
   Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1971.
   
6. 
   Ә.Әбілақов. меңгерудің өзіндік ерекшеліктері, қазақстан мектебі,
   1965, №6; 37-6. ^;
   
7. 
   Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1983, 37-6.
   
8. 
   Балақаев М.Б. «О комбинированном управлении прямого
   дополнения в казахском языке». Тюркологический сборник. 1951,
   № 7, стр.46.
   

мэнді жай сөйлем типтері. 1968.

12.Арғынов X. Қазақ тілі методикасы. Синтаксис, пунктуация. 1974. ІЗ.Сауранбаев Қазақтілі. Педучилищелерге арналған. 1953. Н.Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есімдіктер. 1963. 15.Сайрамбаев. Т. Есім пысықтауыш. Алматы, 1976. іб.Оралбаева Н, Мадина Г, Әбілқаев А. Қазақ тілі. (практикалық

курс). Алматы, 1964 ж. 164-6. 17.С.Аманжолов, А.Әбілқаев, И.Үйықбаев. Қазақ тілі грамматикасы.

Алматы, 1967, 7-8-6. 18.Ш.Әуелбаев, Қ.Қабиева. Қазақ тілі грамматикасы. Алматы, 1969,

66-67-6. 19.Арғынов X. Қазақ тілі методикасы. Синтаксис, пунктуация. 1974,

21-22-6. 20.С.Аманжолов, А.Әбілқаев. Қазақ тілі VII класқа арналған, 1985,

31-32-6. 21.Қабиева Қ.Е. «Сөйлемдегі сөздердің байланысу нінде» 1965, 5-14-

б. 22.Балақаев М, Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1971. 33-

35-6.

44-45-6.

25.Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. 1981,

12-13-6. 26.Қазақ тілінің грамматикасы, II том, Синтаксис, «Ғылым», 1967,

48-6. 27.Қазақ тілінің грамматикасы, «Ғылым» баспасы, II том, Синтаксис,

Алматы, 1967, 18-6.

28.Нұрмаханова Ә. Қазіргі қазақ тілі. 1982,133-6. 29.Балақаев М, Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1977, 81-6. ЗО.Асылов ¥. Даналардан шыққан сөз. - Алматы: «Мектеп», 1978 ж

356 бет. ЗІ.Асылов Ү, М.Қ.Сұлтанғазина. Қазақ тілін оқыту эдістемесі. —

Алматы: «Атамұра», 2000 ж 42 бет. 32.Асыл сөз. Қазақ балалар эдебиетінің кітапханасы - Алматы:

«Жалын», 1987 ж 24-34 бет. ЗЗ.Әлімжанов Д. Қазақ тілінде морфологияны оқыту методикасының

кейбір мэселелері - Алматы: 1972ж 59 бет. 34.Әуелбеков Ш, Қонақбекова Қазақ тілінен дидактикалық

материалдар. 2-сыныпқа арналған - Алматы: «Мектеп», 1984ж . З5.балақаев М.Қазақ тілі 2-сынып (оқулық) - Алматы: «Мектеп»,

1990. Зб.Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы:

«Мектеп», 1997 ж 42 бет. 37.Бастауыш мектеп 1997. №16, 17, 18, 19 бет. 38.Бэкірова «Қазақ тілі» оқулығына методикалық нүсқау - Алматы:

1987ж48бет. 39.Балақаев М, Әмірова Р. Қазақ тілі 3-сынып (оқулық) - Алматы:

«Мектеп», 1990 ж 57 бет. 4О.Бектаев К, Молдабеков К. Бастауыш сынып оқулықтары тесінің

сөздігі Шымкент обл. Баспаха 1990 ж. 41.Балақаев М.Б, Жұмабаев Ә.Е Қазақ тілі - Алматы: «Атамұра»,

1978 ж 356 бет.

55

Ф.4.7-007-03 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ.

М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

«Бастауыш мектепте филология пэндерін оқытудың теориясы мен әдістемесі» кафедрасы

Тақырыбы: «Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін құрастыруға дағдыландыру».

оқытушысы Нарқұлова Б. Орындаған: Жолдасбек Ж. Тобы: ПО-01-4к6.

Ф.ғ.к., доцент С. Боранбаев №20 С.Сейфуллин атындағы көп салалы орта мектеп гимназиясының директоры: Сайрамбаев О.

М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің «Бастауыш мектепте оқыту теориясы мен әдістемесі» мамандығының ПО 01 4к6 оқу тобының студенті Жолдасбек Жадыраның «Бастауыш мектеп оқушыларын мэтін құрастыруға дағдыландыру» тақырыбына жазылған дипломдық жұмысына

П I К I Р

Қазіргі қазақ тіл білімінде мэтін мэселесіне айрықша көңіл бөлінуде. Сондықтан қазіргі мэтін туралы білім негізін беру мектеп бағдарламасында қарала бастады. Бүл салада еңбек еткен профессор Б.Шалабай, Т.Қордабаев, А.Жаппаров сынды ғалымдар еңбегі айрықша атауға болады. Яғни, мэтіннің кейбір мэселелері өз шешімін тапқан сияқты.

Әйтсе де, мэтін синтаксисіндегі оның құрылымдық, мазмүндық ерекшеліктері туралы мәліметтер қазақ тіл білімінде элі де маңызды мэселе болып табылатындықтан, дипломдық жүмыс өзекті де проблемалы тақырыпқа арналған деп айта аламыз.

Дипломдық жүмыс екі тараудан түрады.

Бірінші тарау мэтіннің құрылымдық ерекшелігіне арналған, эсіресе жалпы мэтіннің ерекшеліктерін, қүрылымын, түзілу жүйесін айқындау мэселесі өз шешімін тапқан. Мэтінге беріліп жүрген өзіндік ерекшеліктер мен анықтамаларға ғылыми талдау жасалып, дұрыс түжырым жасалған.

Екінші тарауда бастауыш сыныптарда мэтінмен жү_мыс істеу эдістер жэне сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту ерекшеліктері жан - жақты талданған. Бүл мәселелер жүмыста нақты әрі толық шешімін тапқан.

Студенттің тілі жатық, жұмыс талапқа сай орындалған.

Бүгінгі күннің тілек - талабы тұрғысынан оқытудың жаңаша әдіс-тэсілдерін қолданып, мэтін туралы түсінігі мен оны құрастыра білу дағдыларын қалыптастыруда қалыптастыру барысын, теориялык практикалық қолданылымына ғылыми тұрғыдан жүйелі түрде жеткізе білген.

М.Әу^зов атындағы ОҚМУ-ң

«Қазакжілі кафедрасының»

меңгерэдпісі ф.ғ.к., доцент ,^г~>-п-^ _С.Боранбаев.

"Бастауыш мектепте оқыту теориясы мен

құрастыруға дағдыландыру" тақырыбына жазылған дипломдық жұмысына

Бүгінгі таңда баланың ойлауы мен сөйлеу эрекетін дамыту соның ішінде жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін құрастырудан басталады. Мэтін жэне оны құрастыра білу қазақ тілі білімі мен эдістемесіндегі өзекті мэселелердің бірі болып саналады. Аталмыш жұмыс осы мэселені шешуге арналған.

Диплом жұмысы кіріспеден 2 тараудан жэне қорытынды бөлімінен тұрады.

Жұмыстың кіріспе бөлімінде мэтін синтаксисінің өзекті мэселе екендігі дәлелденіп, оның зерттелу жайы ғылыми тұрғыдан сөз болды. Жұмыстың негізгі бөлімінде бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктері мен психикалық ерекшеліктерін ескере отырып, мэтін қүрастыруға дағдыландыру, оның тиімді жолдары мен эдіс-тэсілдері кең қамтылып, теориялық тұрғыдан дэлелденді.

Қорытынды бөлімінде негізгі ой дипломат тарапынан жүйелі тұжырымдалып, өзіндік ғылыми көзқарастары топшыланды. Көптеген әдебиеттерді қарастырды. Мемлекеттердегі озық тэжірибелерді қарастырып, толық мағлұмат алды.

Жолдасбек Жадыраның "Бастауыш сыныпта мэтін құрастыруға дағдыландыру" тақырыбындағы диплом жұмысы толық қорғауға лайық жұмыс деп есептеймін

Сайрам ауданы Ақсукент Ауылы № 20 С. Сейфуллин атындағы көп салалы орта мектеп - гимназиясында 6.09. - 23 10.2004 жылы іс - тәжірибеден өтті.

1. 
   ТүрбековаА.
   
2. 
   Тоқмырзаева К
   
3. 
   Кенжеғараева Г : ,
   

Біз Ж.С. Жолдасбектен болашақта білгір де, білімді ұстаз шығатынына сен^міз.

№ 20 С. Сейфуллин атындағы көп салалы орта мектеп гимназиясьіиьін директоры:

Пед кеңесінін хатшысы:

Сайрамбаева О

Абдуллаева А.