Тақырыбы: Абайдың діни философиялық көзқарастары

БӨЖ

Абай Құнанбаевтың дін философиясы

Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы (10 тамыз 1845 жыл – 6 шілде 1904 жыл) — ұстаз, ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы , философ , сазгер , аудармашы , саяси қайраткер , либералды көзқарасын исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен. Абай Шығыс пен Батыс мәдениетін жетік білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық трактаттар стилінде жазылған «Қара сөздері» – тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси - әлеуметтік салмақтылығымен құнды. Абай –ұлы ақын әрі ойшыл. Абай өзінің өлеңдерін бала кезінен жаза бастады. Бірақ ол ақын ретінде алғаш рет XIX ғасырдың 80 – жылдарының орта кезінен бастап таныла бастады. Бұл кезде Абай өз атынан «Жаз» («Жаздыкүн шілде болғанда …») деген өлеңін жариялаған болатын. Абай - « Ескендір », « Масғүд », « Әзім әңгімесі » поэмалары мен этикалық – философиялық еңбегі « Қара сөздерді » жазды. Ақынның 1890 – 1898 жылдар аралығында жазылған « Қара сөздерінде » XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының болмысы зерделенді. Ақынды қатты алаңдатқан жағдайлар қазақтардың жаппай кедейленген , қайыршылық халге түсе бастауы, патша үкіметі шенеуніктерінің шектен шыққан озбырлығы, жергілікті болыстардың парақорлығы мен қанағатсыз пайдакүнемдігі болды. Ол өзінің өлеңдерінде жақын туыстарына көмек қолын созбайтын сараң байларды өлтіре сынады.Абай қазақ қоғамын ерінбей еңбек етуге шақырды. Өзінің кейбір замандастарының бойындағы жаманшылық мінездерді — жалқаулықты, еңбексіздікті, көрсеқызарлықты, алтыбақан алауыздықты, надандықты жеріне жеткізе әшкереледі.

Кедейшіліктен құтылудың бір тәсілі егіншілікпенайналысу, қолөнер кәсібін және сауда – саттық жасауды үйрену екенін айтты. Ол былай деп жазды:

Егіннің ебін,

Оның басқаша ойлау мүмкін де емес еді. Қазақ даласында жиі болып тұратын жұт қарапайым халықты ауыр қайғы – қасіретке душар ететін. Ондай кезде жылдар бойы жинаған малдан бір – ақ күнде айырылып, жұтап қалуға болатын еді. Абай 1880 жылғы алапат ауыр жұтты өз көзімен көрді. Сол жылы оның сан мыңдаған жерлестері қайыршылық халге душар болған еді . Семей облысында кедей жатақтардың саны бұрын – соңды болып көрмеген жоғары көрсеткішке жетті. Олар казак станицалары мен орыс шаруаларының деревняларына жаппай ағылып, болар-болмас тиын-тебенге жалданды, үй қызметшілері, қолбала, бақташылар болды. Қайыр сұрап, ел кезіп кеткендер де көп еді. Абай қазақтарды мал өсірумен қоса сауда жасауды, белгілі бір кәсіп түрімен шұғылдануды үйрену қажеттігіне баса назар аударды. Орта Азия тұрғындарының кәсіп түрлеріне үлкен ілтипатпен қызыға қарады. Ол былай деп жазды: «Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, саудагердің жүрмеген жері жоқ, қылмаган шеберлігі жоқ. Өзіменен өзі әуре болып, біріменен бірі ешбір шаһари (яғни қала адамдары болып жауласпайды) . Орысқа қарамай тұрганда қазақтың өлісінің ахыреттігін тірісінің киімін сол жеткізіп тұрды».Абай халыққа жаны ашымайтындарды жек көрді, байлардың қарапайым халыққа менсінбей қарауы оның ашу-ызасын келтірді . Қоғамды прогресшіл түрде дамыту жолдарын үнемі іздестіріп отырды. Абай ел басқаруға халық үшін қызмет ететін, адал адамдар сайлануы тиіс деп есептеді. Ол өз төңірегіндегі адамдардың, жақындары мен шәкірттерінің бойындағы өз халқына риясыз берілгендікті, оның мүдделерін қорғау қасиеттерін қолдап отырды.

Абай дүниетанымын айқындауда оның поэзиясы ерекше орын алды.Ойшыл табиғатпен адам сезімдерінің үндестігін заңдылық ретінде ашып,қоршаған дүние суретін адамның ішкі жан дүниесімен жандандыра білді. Ол өз қоғамының қыры мен сырын, табиғат болмысын, ұлт табиғатын қоғам мүшелерінің мінез-құлығын ментальдық қасиеттері арқылы ашты.Абайдың гуманистігі мен ойлауының экцизтенциалдық ерекшелігі жеке тұлға өмірін қайталанбайтын,қайтып келмейтін, баға жетпес құндылық ретінде қабылдауы болып табылады. Абай шығармашылығында оның Қара сөздері ойшылдың өзіндік санасының қайталанбас айғағы. Өсиетнама түрінде жазылған бұл туынды әлем философия тарихында сирек кездесетін құбылыс.Мұндағы басты мәселе – толық адамды тәрбиелеу жолы.Толық адам- Абай түсінігінде жоғары құлықты,рухани бай,дүниедегі парызы мен Алла алдындағы қарызын түсінетін, адамилық қасетке ұмтылған кісі.Алланы сүйетін, адамзатты сүйетін,әділеттілікті сүйетін,халық жолында тұрған азамат.Абай Қара сөздері хакімді экцезтенциалдық сипаттағы ойшыл деп тануғада басты негіз.Әлемдік философия тарихы дегеніміз –толассыз ұдайы жүріп жатқан ой алмасулары. Осы процесте бір – біріне ұқсайтын да,ұқсамайтын да ойлар қалыптасады.

Ақын мұрасында бір жүйеге түсірілген көзқарасын тұжырымдайтын арнайы филос. Шығармасы жоқ. Дегенмен, Абайдың кептеген өлеңдері мен прозалық шығармаларында «… адам мен адамгершілік, ұждан, мораль философиясына төтелей қатынасы бар, толып жатқан бөлек – бөлек бір келемді, әрі сапалы ойшылдық пікірлері бар екені даусыз» (Әуезов М. Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер). Абай шығармаларын зерттеуге арналған еңбектер жеткілікті болғанымен, оның философияның негізгі мәселелеріне байланысты көзқарастары жөнінде әлі күнге дейін тиянақты пікір тұжырымдалған жоқ. Ойшыл ақынның терең ойы мен дүниетанымының ішкі мазмұны ақырына дейін ашылып, түсіндірілмей келеді. Бұған қоғамдық болмыстың өзекті мәселелері жөніндегі оның көзқарасының күрделілігі, жүйесіздігі, тіпті, кейде қарама – қайшылықтары белгілі дәрежеде қиындық туғызды. Абай шығармашылығын зерттеудің алғашқы кезеңінде, 20-30 жылдарда ақынның идеялық мұрасы қызу айтыстар тақырыбына айналды, «Абай философиясын» діншілдігі басым әдеттегі бурж. Идеалистік философияның жаман – жасқаған бір түрі деп дәлелдемек болушылар да табылды (Қабылов I. Қазақ ақыны Абайдың философиясы және оған сын. «Советская степь», 1928, 2ші тамыз). Көрнекті мәдениет қайраткерлері мен жазушылар: М. О. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұбанов, С. Садуақасов, С. Қожанов, I.Жансүгіровты т.б Абайдың ақындық мұрасын арнайы- социологиялық шабуылдан қорғап, мақалалар жазды. «Көзқарасының қарама-қайшылықтарына қарамастан, -деп жазды Мұқанов, - Абай бұл сөздің ұнамды мәнінде ең озық реалист-суреткер болды және сонысы үшін де біз оны құрмет тұтамыз, сондықтан да оның әдеби мұрасы біз үшін баға жетпес байлық болып табылады, тап солай болғандықтан да қазақ халқы Абайды өзінің аса ірі ұлттық ақыны деп біледі» («Казахстанская правда», 1934, ЗО көкек). Өз заманының ғұламасы болған Абай кептеген орыс жазушылары мен философтарының, әсіресе, А. С. Пушкиннің, М. Ю. Лермонтовтың, И. А. Крыповтың, В. Г. Белинскийдің, А. И. Герценнің, Г.Чернышевскийдің, Н. А. Добролюбовтың шығармаларын оқып, зерттеді, орыс революция демократтарының озық ойы оның дүниетанымының қалыптасуына үлкен ықпал етті. Ойшыл – ақын ежелгі заман философтары Сократ, Платон, Аристотель, сондай – ақ, Шытыстың ұлы ойшылы әл-Фараби мұраларымен де жақсы таныс болды; Батыс Еуропа философиясын, дәлірек айтқанда Р. Декарт, Б. Спиноза, Г. Спенсер, Л. Фейербах еңбектерін оқыды.

«Абайдың діни көзқарасы» дегеннен «Абайдың дінге деген көзқарасы»,- деп айтқан дұрысырақ секілді. Себебі, дін заңдары мен қағидаларын өмір сүру ережесіне айналдырған адамдарда ғана «діни көзқарас болады». Ал, Абай өмірде де, өнерде де дін жолын қағида етіп ұстанған жоқ. Біздің ойымызша, Абай дінге ешкімге ұқсамайтын соны, тіптен басқаша, өзіндік көзқараспен қарады. Ең бірінші айтпағымыз, Абай – кәміл, жан – жақты үйлесімді жетілген толық мұсылман. Десек те, Абайдың дінге деген көзқарасы өте күрделі . Оны жүрдім – бардым бір – екі ауыз сөзбен түйіндеп өту мүмкін емес. Мұсылманның бес парызының ең бастысы – жаратушы бір Алланың бар екендігіне, оның бірлігі мен ақиқатына сену болса: