Қазақ тіліндегі эмоционалды

139 
қойған құбылыс емес. Ол белгілі қалыптасқан тәртіп бойынша құра
-
лады. Және бұл қайталауға жүктелген арнаулы қызмет бар. Сондықтан 
да қайталауды арнаулы тәсіл деп санаймыз» [8
1, 184].
 
Сұрау есімдіктерінің ішіндегі 
қандай? қалай? қайда?
деген түрлері
сөйлеу жағдаятына қарай кейде эмоцияның күштілігін, таңданысты, 
тамсануды, таң қалуды, арман, тілекті білдіру үшін де қолданылады. 
Мысалы, 
Енді бес
-
алты күннен соң келеді деп отырған Шәрипа 
қандай
 
қуанар екен (М. Мағауин). 
 
Қараңғы түнде елден адасқан адам алыстан жылт еткен от 
ұшқынын көзі шалғанда 
қандай 
қуанады; Қартқожаға да бүгін 
қараңғы елдің ішінде «оқу» деген нәрсенің жарық сәулесі жылт 
еткендей болды. Қуантты. (Ж. Аймауытов)
. 
Ол бір стражнікпен орысшаласып
-
орысшаласып, жеңіп кеткені 
қайда!
 
(Ж. Аймауытов)
. 
Қазақ тіл білімінде есімдіктердің құрылымдық сипатына қатысты 
ғылыми еңбектердің жарыққа шыққандығына қарамастан, бұл сөз табы 
әлі де арнайы зерттеуді қажет етеді. Себебі, есімдіктердің, оның ішінде 
сұрау есімдіктерінің жұмсалу өрісі өте кең. Жұмсалу аясының, қолда
-
нылу ерекшелігінің көрінетін бір саласы тілдегі эмоционалдылыққа 
байланысты. Сұрақтың қойылу мақсаты, грамматикалық және логика
-
лық сұрақ, сұрау есімдіктерінің лексика
-
грамматикалық сипаты мәсе
-
лелері қазақ тіл білімінде өз деңгейінде ашылымаған тақырыптардың 
біріне жатады. Бұл бағытта жүргізілетін зерттеу жұмыстары тіліміздегі 
сұрау есімдіктерінің ғана емес жалпы есмідіктер табиғатын терең 
тануға мүмкіндік берер еді. Сұрау категориясының құрамдас бөліктері 
–
сұрау есімдіктерінің, сұраулық шылаулардың, сұрау интонация
-
сының эмоция білдірушілік қызметі де зор. Сұрау категориясы, оның 
ішінде сұрау есімдіктері де эмоция білдіруші қызмет атқаратын тілдік 
құралдардың бірі. 
Кем дегенде екі заттың немесе одан да көп біртекті/әрқилы заттар 
мен құбылыстардың жиынтығын жалпылай көрсете алатын сөздер 
жалпылау есімдіктерін құрайды. Қуаныш, қайғы т.б. да эмоция түрлері 
адамдардың барлығына ортақ болған кезде ол құбылыс жалпылау 
есімдіктері арқылы білдіріледі. Мысалы,
Тегінде бүгінгі көңілді өткен күнге сауыншы қыздар 
тегіс
 
қуанышты еді (С. Мұратбеков).
 
Нар үстіндегі кемпір, бала
-
шағалар, көш жетектеген атты 
келіншектер, қапталдаса жортықан топ атты бозбала, бойжет
-
кендер –
 
түгел 
көңілді (С. Елубаев).

140 
Сілтеу, нұсқау, көрсету мағынасын білдіретін сілтеу есімдіктерінің 
негізгі қызметі аралық қатынасты көрсету болып табылады. «Қазақ 
грамматикасында» сілтеу есімдіктерінің аралық қатынасты білдіру 
ерекшеліктері жайында: «Сілтеу есімдіктерінің аралық қатынастарды 
білдіру жағынан ішінара жақын
-
алысырақ, алыс
-
жақынырақ сияқты 
қарама
-
қарсы мағыналарда қолданылатын сөздер болып бірнеше жікке 
бөлінеді. Сілтеу есімдіктерінің бұл аралық қатынастарды білдірудегі 
мағыналық жіктері әрқашан бір есімдік пен екінші бір есімдікті салыс
-
тыра қолданылуда, қарама
-
қарсы ұғымдардағы сөздердің мағыналық 
айырымдарын салыстыра көрсету амалы арқылы ғана айқын көріне 
алады», –
деп түйінделеді [9, 484].
Бұл амал әсіресе 
анау 
мен 
мынау
, 
әне
 
мен 
міне
, 
сол 
мен 
бұл 
сияқты есімдіктердің арасында айқын 
көрінеді. Сілтеу есімдіктерінің қарама
-
қарсы салыстыру амалы сөйлеу
-
дің эмоционалдылығын күшейту мақсатында жиі қолданылады. 
Мысалы, 
Келер әлі 
бұның
 
заманы да қайта айналып. Әңгір таяқты ойна
-
тар сонда «өкіметпін» деп шелтеңдеген Шәріптің төбесіне. 
Сол 
 
Шәріптің азу тісі біліне бастаған әнебір Шеге деген «күшігінің де» 
жон арқасынан тіліп алар таспаны (С. Елубаев).

жүктеу/скачать 57,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: