Қазақ тіліндегі эмоционалды

151 
–
 
Айтпақшы «құдай» деген сөзді не қылмаңыздаршы, сөздің 
аялғысы ғой... –
 
деп тағы бір 
сасқалақтап қалды
 
(Ж. Аймауытов). 
 
Балташ ақша беріп сатып алса да, сол күзеннен өзі 
қауіптеніп
 
жүретін
 
(Ж. Аймауытов).
 
Осы жерде тағы бір мәселе туындайды, себебі жоғарыдағы сөйлем
-
дердегі көсемше формалы етістіктер жанама қимылды білдірмейді. 
Бірінші сөйлемде 
мақтау,
екінші сөйлемде 
сасқалақтау,
үшінші сөй
-
лемде 
қауіптену
 
эмоциялары туралы сөз болып отыр, яғни негізгі 
қимылды білдіріп отыр. Бұл жөнінде
Н. Оралбаева: «Тілдің даму саты
-
сында көсемше жұрнақтары шақтық көрсеткіш қызметін де атқаратын 
болған. Бұл көсемшенің табиғатына қатысты қызмет емес. Сондықтан 
шақтық мағынасын білдіретін жұрнақтар шығу тегі жағынан көсем
-
шеге қатысты болса да, қазір олар көсемше емес, шақ көрсеткіштері 
жалғанған етістік сөйлемде жанама қимылды білдірмейді, негізгі 
қимылды білдіреді.
Бұл көсемшенің қызметіне қарама
-
қарсы. Сондық
-
тан олар көсемше жұрнағы деп аталмауы керек. Олардың қызметі де, 
түрленуі (жіктелуі) де көсемшеден мүлдем басқа» [8
9, 235-236]. 
Ғалымның пікірінше негізгі қимылды білдіретін етістіктерге жалға
-
натын қосымшаларды шақ көрсеткіші ретінде, ал жанама қимылды 
білдіретін етістіктерге жалғанатын қосымшаларды көсемше қосым
-
шалары ретінде қарастыруымыз керек. Себебі көсемше түрленбейді, 
көсемше жұрнағынан кейін сөзге қосымша жалғанбайды, ал шақ 
көрсеткіштерінен соң жіктік жалғауы жалғанады.
Адам жан
-
дүниесіндегі түрлі сезім күйлерін, ішкі күйзелісін көрсе
-
туде көсемшенің 
-
п, 
-
ып, 
-
іп
формаларының қызметі айрықша. 
Қолданыста бұл формалардың үйлесім табуы, автордың оны айты
-
латын ойға сай құбылтуы көсемшенің аталған формаларымен келетін 
сөздердің әсерін күшейтіп, оларға түрлі мағыналық реңк пен астарлы 
мағына береді. Мысалы,
Жаялықша жалпиған, жарқанатша қалқиған, жермен жексен 
шым қора, бейнеуі жоқ сұм қора. Шымқорада –
 
жер үйде, желпін
-
дірмес көр үйде,

жүктеу/скачать 57,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: