Қазақ тіліндегі эмоционалды
мүлде жек көріп кетті (М. Мағауин). Бөкеннің әбден
жүктеу/скачать 57,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2023—10—21 в 15.40.19
| мүлде
жек көріп кетті (М. Мағауин). Бөкеннің әбден ызасы келді (С. Мұратбеков). Сөйлемдердегі мүлде, әбден үстеулері эмоциялық процестің жай - күйін сипаттайтын болғандықтан эмотив - етістіктермен тіркесіп тұр. Сөздерді таптастыруда М. Балақаев, С. Исаев олардың тіркес жасау қабілетін негізгі белгі ретінде ұсынады. Үстеулердің де тіркес жасау қабілеті оның сөз табы ретіндегі негізгі белгілерінің бірі болып табылады. Күшейткіш үстеулер сын есіммен тіркесіп қолданылғанда күшейт - пелі шырай түрін жасайды да, адамның көңіл күйіне қатысты қолда - нылатын сындық сипаттағы сөздердің де реңкін күшейтіп, көңіл күйдің, сезімдік жағдайдың адамға қатысты сындық белгісінің жоғары дәрежесін көрсетеді. Мысалы, Өте өкінішті, – деді Едіге (М. Мағауин). Әлгіндегі Мәликенің қылығынан кейін - ақ ол өте көңілсіз еді (С. Мұратбеков). Күшейткіш үстеулер морфологиялық құрылысы жағынан алғанда тек негізгі түбір болып келеді. Олар басқа сөз таптарына жұрнақтар жалғану арқылы немесе бірігу, тіркесу, қосарлану арқылы жасалмай - ды. Мысалы, Бір кезде шыдай алмай кетті - ау деймін, өзіміздің Байарыстан: «Өй, өңшең тыраштар, көкпарды өстіп тарта ма екен», – деп атын тебініп қап, тартыстың ен ортасына кіріп кетті де серкені қос қолдап төбесіне көтеріп, суырып алып шықты (С. Мұратбеков). Мысалдағы өңшең үстеуі морфемдік бөлшектеуге келмейтін сөз. Сөйлемде Байарыстанның болып жатқан жағдайға қатысты өзінің эмоциясы ғана емес (шыдай алмай), сонымен қатар көкпар тартушы - ларға көңілінің толмауы, оларды менсінбеуі өңшең тыраштар, өстіп тарта ма екен тілдік бірліктері арқылы жеткізілген. 171 Тілдік бірліктердің түрлі мағыналық реңктері жұмсалым үстінде ашылады. Тілдің мүмкіндігінің шексіздігіне үстеулердің мағыналық топтарға жіктелгенімен қолданыста ол мағыналық топтың шеңберінен шығып кететіндігі, әр түрлі мағыналық реңкке ие болатындығы да дәлел. Яғни, үстеулер тіл жүйесінде толып жатқан аспектіде жұмсала алады. Белгілі бір тұстан әрмен қарай мағынасында қолданылатын әрі үстеуі қазіргі қазақ тілінде төмен, жоғары, ілгері, бері, әрмен, алға, артқа, артта, тысқары, осында, мұнда, кері, алды - арты, әрі бері, жолшыбай, жол - жөнекей т.б. үстеулерімен бірге мағынасына қарай мекен үстеуі тобында қарастырылады. Әрі үстеуі эмоциялық процеске қатысты қолданылғанда эмоцияның одан әрмен үдей түскендігін, күшейе түскендігін білдіреді. Мысалы, Онан жүктеу/скачать 57,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|