Қазақ тіліндегі эмоционалды
жүктеу/скачать 57,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2023—10—21 в 15.40.19
|
Ой - ба - й! А - у - ууу - у ! Дыбыстың жазылып берілуі: Найзағай сатыр - сұтыр жауды. Құс пыр етіп ұша жөнелді.. Сондай - ақ, аллитерация, акцент түсіру және арнайы ритмикалық - интонациялық құрылымдар жатады. Бұл құралдар көбінесе жазба тілде қолданылып, көрініс табады. Кей жағдайда жазба тілдегі графикалық және параграфемді таңбалар экспрессивтілікті негізгі тасымалдаушы - лар болып табылады. Ұйқас экспрессивтілікті тасымалдаушы ретінде мақал - мәтелдерде, тұрақты сөз тіркестерінде және өлеңдерде кеңінен қолданыс табады. Мысалы, Дүние жиып нетесің, Бір күн тастап кетесің ( Қазақ мақал - мәтелдері ). Әңгіме бұзау емізер, Бұзау таяқ жегізер ( Қазақ мақал - мәтелдері ). Барынан жоғы , Ашынан тоғы ( Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі ). Ердің құны, Нардың пұлы ( Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі ). Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол! ( Абай ) Қобызшы – Молықбай шал Матайдағы, Матайда – Кенже, Тұңғат, Сақайдағы, Қазақта қобызшының қалғаны сол, Жорға еді маймаңдаған бақайшағы ( І.Жансүгіров ) Экспрессивтіліктің лексикалық тасымалдаушылары экспрессивті лексиканың әртүрлі топтарынан, оған қоса троп түрлерін де (метафора, метонимия, гипербола, литота) тұрады. Экспрессивті лексиканың кей - бірі бірсөзді бейтарап, стилистикалық қанық емес сәйкестіктерге ие, кейбіріне бірнеше сөзден тұратын бейтарап суреттеу айтылымдары сәйкес келеді ( ұшып келді – қатты жүгіріп келу, білгенін зырылдат - ты – өте тез сөйлеу). Лексикалық деңгейде сандық және сапалық экспрессивтілік көрініс береді. 80 Экспрессивтіліктің синтаксистік құралдары синтаксистік бірлік - тердің экспрессивтік мәнге ие типтендірілген модификациясынан тұрады. Бұлар – амплификация, шылаумен және шылаусыз берілу, сөз тәртібінің өзгеруі, синтаксистік параллельді қатарлар, эллипсис және басқалары. Типтендірілген модификацияның ерекше тобын шешендік сөздер және синтаксистік қатардың кейбір түрлері құрайды. Экспрессивтілікті тасымалдаушы ретінде мәтіннің құрылым бірліктері де танылуы мүмкін. Бұл баяндалу формасының жіктелуі (бірінші жақтан, жақсыз баяндалу және басқалар), анафорика, мәтіннің әртүрлі бөліктері құрылымының параллелизмі. Экспрессивтілікті жасауда жүйелік - тілдік бірліктермен қатар паралингвистикалық құрал - дар да қолданылады: мимика және ым - ишарат, ауызша сөйлеудегі дауыстың тембрі және жоғары шығуы, жазбаша мәтіндердегі бейнелі құралдар (пиктограммалар, суреттер). Экспрессивтілікті ары қарай зерттеу мүмкіндіктеріне қарап, әр тілдік деңгейдегі экспрессивті құралдар арсеналына егжей - тегжей анықтама беруге болады. Бұл бағытта осы күнде ауқымды жұмыстар жүргізілуде, мәселен, Н.А. Лукьяновтың, А.П. Сковородниковтың, Т.В. Матвееваның монографияларын атап өтуге болады. Сонымен қатар контекстуалды экспрессивтіліктің жүзеге асырылуында кездесе - тін қалыпты жағдайлардың инвентаризациясы да қажет. Бұл тапсырма - ны заманауи компьютерлік технологияларды пайдалану арқылы орын - дауға болады. Экспрессияның деңгейаралық құралдарын анықтаудың болашағы турасында әртүрлі пікірлер бар. Кейбір зерттеушілер, мәсе - лен, Ю.М. Скребнев оның болашағы жоқ деп есептейді. Солай бола тұра, егер дәстүрлі ғылымдар тоғысында жаңа зерттеу пәндерінің қалыптасу тенденциясын ескерер болсақ, жаңа, тілдің деңгейаралық анықтауынан шығатын пән – экспрессология пайда болуы мүмкін деп болжам жасауға болады. Оның басты міндеті болып экспрессивтілікті зерттеу нәтижелерінің тіл білімінде, психолингвистикада, әдебиеттану - да, поэтикада, өнертануда, психологияда, биологияда, генетикада (бұнда экспрессивтілік анық бір ген тасымалдаушы болып табылатын белгінің айқындығын көрсетеді) интеграциялануы табылған болар еді. Экспрессивтілік пен эмоционалдылыққа қатысты дискуссия ғылым - дағы ұзақ уақытқа созылған, кең ауқымды мәселелердің бірі. Экспрессивтілік дегеніміз – айтушының өзі баяндап, әңгімелеп тұрған жайға өзінің жеке басының көзқарасын, пікірін білдіретін семантикалық - стилистикалық белгілердің, амал - тәсілдердің жиын - тығы. Экспрессивтілік эмоцияға байлаулы емес, эмоцияға қатысы жоқ құбылыстарға байланысты да қолданыла береді. |