Эмоционалдылық және экспрессивтілік

75 
тельности. Таким образом, экспрессивность –
это категория, ориенти
-
рованная на адресата, т.е. имеющая прагматическое значение
», 
–
деп 
түйіндеп, экспрессивтілікті
прагматикалық
категория
ретінде қарас
-
тырады
[48, 11
6 б
]. 
Бұл мәселеге қатысты өз пікірін З.Х. Ибадильдина былай білдіре
-
ді: «Синонимичное употребление терминов «эмоционально
-
экспрес
-
сивный», «экспрессивно
-
эмоциональный», «экспрессивно
-
эмоциональ
-
но
-
оценочный»
(с разной последовательности компонентов) указывает 
на отсутствие разграничений разных понятий, стоящих за ними. 
Термин же «лексика с эмоциональной окраской» уместен в стилисти
-
ческих исследованиях, где эмоциональная окраска слова рассматри
-
вается как его стилистическое качество» 
[20, 20]. 
Экспрессивтілік термині латын тілінен аударғанда 
«айқындылық»
мағынасын беретін 
expressio 
сөзінен қалыптасқан. Экспрессивтілік 
термині қазіргі тіл білімінде сөйлеушінің сөз мазмұнына немесе 
адресатқа субъективті көзқарасын беруді қамтамасыз ететін белгілі бір 
тілдік бірліктердің жиынтық қасиеті мағынасында қолданылады. 
Сонымен қатар, осындай тілдік бірліктер негізінде қалыптасқан 
сөйлеудің немесе мәтін қасиеттерінің жиынтығы деген мағына да 
береді. Экспрессивтіліктің пайда болуына эмоция мен сезімді білдіруге 
және 
оларды қабылдауға байланысты психологиялық заңдылықтар 
негіз болды. 
С. Кеңесбаев пен Т. Жанұзақов авторлығымен шыққан лингвисти
-
калық терминдер сөздігінде аталған терминге «Экспрессия –
мәнермен 
бейнелеп айту» деген, экспрессивті сөздерге: «ерекше стилистикалық 
мәні бар, бейнелі, мәнерлі сөздер», –
деген анықтама беріледі. Ал 
сөздің эмоциялық мәні «сөздердің дара мағынасына қоса адамның 
көңіл
-
күйін, ой
-
пікірін білдіретін сөз мәні» деп түсіндіріледі [13, 181].
Экспрессивтілік теориясының алғашқы элементтері XIX ғасырдың 
аяғында А.А. Потебня мен Ж. Вандриестің еңбектерінде пайда болды. 
Бұл зерттеушілер экспрессивтілікті аффектілікпен байланыстырды. 
Кейінірек
К.О. Эрдман қазіргі экспрессивтілік жайындағы түсінікке 
сәйкес келетін, сөз мағынасының қосымша компоненті «қарсы мағына
-
ны» бөліп шығарды. Экспрессивтілікке деген ерекше қызығушылық 
XX ғасырдың ортасында пайда болды. Ш. Балли, Я. Зима, В.А. 
Звегинцев, А.И. Ефимов монографиялары,
Е.М. Галкина
-
Федорук, 
Л.М. Васильев және т.б. да зерттеушілердің мақалалары жарыққа 
шықты. Бұл еңбектерде экспрессивтілік категориясы туралы теория
-
лық талдаулар жалғастырылды.
Ғалымдардың жекелеген сұрақтарға қатысты пікірлерінің қарама
-
қайшы болуына қарамастан қазақ тілі білімімен салыстырғанда орыс 

76 
тіліндегі мәнерлегіш құралдар мәселесіне байланысты Е.М. Галина
-
Федорчук,
Л.А. Киселева, Н.Г. Лукьянова, Л.Г. Бабенко, В.К. 
Харченко, Л.В. Цыбина
 
т.б. ғалымдар бірқатар зерттеу жұмыстарын 
жүргізді. Қазақ тіл білімінде бұл мәселе Х. Нұрмұқановтың, М. 
Оразовтың еңбектерінде талданса, Р. Сыздық көркем шығарма тіліне 
байланысты қарастырады. 
В.К. Харченконың пікірінше, экспрессияны әр түрлі деңгейлерде 
байқауға болады: фонемдік (сөйлеушінің біле тұра фонемді өзгертуі), 
морфемдік (сөзжасам процесімен байланысты), синтаксистік (сөздің 
синтаксистік байланысының өзгеруі), лексикалық (автор осы жерде 
тілдің экспрессиясы мен сөйлеудің
экспрессиясын бөліп көрсетеді)
[26, 24]. 
Н. А. Лукьянова да бұл турасында «выразительность, которая 
прояв
-
ляется в речи, возникает на основе семантических свойств –
эмоцио
-
нальности, оценочности, образности и в узком смысле − как 
явление языковое, как семантический признак слова...», –
деп жазып, 
экспрессивтілікті кең мағынада түсіндіреді [
49,90]. 
Экспрессивтілікті анықтайтын компоненттер туралы әр түрлі 
пікірлер бар.
Дәстүрлі түрде сөздің коннотативті
мағынасының бір
-
неше компоненттерін бөліп қарастыруға болады: экспрессивтілік, 
эмоционалдылық, бағалаушылық, образдылық және сөздің стилисти
-
калық реңкі. Бірақ барлық ғалымдар бұларды міндетті компоненттер 
ретінде қабылдамайды, мысалы В.К. Харченко коннотативті деп 
экспрессивтілік, эмоционалдылық, бағалаушылық, образдылықты, ал 
А.В. Филатов эмоционалдылық пен сөздің стилистикалық реңкін алып, 
экспрессивтілік пен бағалаушылықты қабылдамайды, Н.А. Лукьянова 
және тағы басқа ғалымдар экспрессивтілік, эмоционалдылық, бағалау
-
шылықты ғана қабылдайды.
Қазақ тілі лексикологиясында мәнерлеу «экспрессивтілік» және 
«эмоционалдылық» түсініктері байланыстары арқылы түсіндіріледі.
Ж.А. Нюсупова орыс және қазақ тілдеріндегі мәнерлегіш құралдар 
турасында
жазған мақаласында орыс және қазақ тіліндегі экспрессивті 
лексиканың берілуінің бірнеше түрін бөліп көрсетеді: 1) орыс тілінде 
номинативті лексемалардан еркін сөз құрау 

жүктеу/скачать 57,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: