көңілі  бұл жолы құдаға  қатты құлады

97 
Эмоционалдық құбылыстарға қатысты қолданылатын лексикалық 
және фразеологиялық синонимдер эмоцияның әр түрлі деңгейін, 
эмоциялық
-
экспрессивтік бояуының солғындығын немесе күштілігін 
білдіру үшін жұмсалады. Эмоцияны білдіру және бейнелеу үшін 
жұмсалатын синонимдік қатардағы сөздер ішінде доминант мағынаны 
эмосемалы сөздер иеленеді. Эмоционалды мағынаның реңкін күшейте 
түсу үшін синонимдік қатарға кіретін сөздер бір сөйлем ішінде немесе 
сөйленіс барысында жеке ғана қолданылып қоймайды, ыңғайлас
-
тырылып
та, жұпталып та, қосарланып та қолданылады.
 
2.3 Эмоционалды тілдік бірліктердің қарама
-
қарсы мағынасы 
 
Aнтоним термині гректің 
аnti 
«қарсы» және 
onyta
«ат, атау» деген 
сөздерінен қалыптасқан. Тілдегі мағыналары бір
-
біріне қарама
-
қарсы 
сөздер антонимдер деп танылады. Антонимия құбылысы дегеніміз бір
-
біріне қарама
-
қарсы мағыналарға ие лексикалық бірліктердің семан
-
тикалық қарым
-
қатынасы. Антонимия барлық тілдерге тән универ
-
салды құбылыс. Барлық тілдердегі антонимдердің семантикалық және 
құрылымдық жіктелуінің ұқсастығы олардың қарама
-
қарсы мағына
-
ларының жалпы құрылымына байланысты болады. Антонимияға адам
-
ның объективті дүниедегі заттар мен құбылыстар туралы ұғымдарды 
салыстыру және қарама
-
қарсы қабілеті негіз болды. Антонимияның 
психологиялық негізі адамның ой санасындағы контрастылы байла
-
ныстар болып табылады. 
Тілдегі антонимия эмоционалды мәні бар сөздерге де тән. Заттың 
және құбылыстың негізгі және жалпы белгілері ұғым болып тек сөз 
арқылы ғана қалыптасады. Яғни сөзде заттың немесе құбылыстың 
ортақ белгілері мен айырықша белгілері жинақталып беріледі. Ұғым 
тілдегі сөздер арқылы жарыққа шығады. Сөз дегеніміз ұғымның мате
-
риалдық көрсеткіші, шындық өмірдегі көрінісі болып табылады. 
Сөздің негізгі қызметі –
заттар мен құбылыстардың, әрекеттің негізгі 
белгілерін атап, білдіру болып табылады. Бірақ тілдегі сөздердің бар
-
лығы бірдей логикалық ұғымды білдірмейді.
Мәселен, эмоционалды 
лексика құрамында қарастырылатын одағай сөздер белгілі бір ұғымды 
білдірмейді, бірақ мағынаға ие. Мысалы, 
қап, әттеген
-
ай
одағайларын 
алатын болсақ, оларда белгілі бір ұғым жоқ, бірақ өкіну мағынасын 
береді. Сондай
-
ақ, шылауларда да затты, құбылысты, әрекетті білдіре
-
тіндей ұғым жоқ болғанымен, олардың бірқатары басқа сөздермен 
тіркесіп, эмоционалды мағына тудырады. Мысалы, 
сен
-
ақ
десек, 
-
ақ
демеулігі арқылы жақтыртпау мағынасы туып тұр. 
Диалектикалық логика заңы бойынша сыйыспайтын ұғымдар, 
қайшылықты ұғымдар және қарама
-
қарсы ұғымдар бірін
-
бірі жоққа 

98 
шығарады. Болмыстағы
қайшылықты ұғымдарды тануға тілде болым
-
дылық және болымсыздық категориясы құрал ретінде қызмет етеді. 
Яғни, түрлі зат, құбылыс, қимыл және оның түрлі сапа белгілері 
шындық өмірден орын алған жағдайда олар тілден болымды түрде, ал 
олар шындық өмірден орын алмаған жағдайда болымсыз түрде көрініс 
табады. Ал қарама
-
қарсы ұғымдар тілде антонимдер деп аталады. 
Қарама
-
қарсы ұғымдар бегілі бір логикалық категориялардың шеткі 
екі мүшесі болып табылады. Ұғым логикалық, ал антонимия лингвис
-
тикалық категория болып табылады. Логикалық қайшылықты ұғымдар 
мен қарама
-
қарсы ұғымдарға қатысты айта кететін тағы бір мәселе, 
эмоционалды мағыналы сөздер арқылы берілетін қайшылықты ұғым
-
дар бірін
-
бірі жоққа шығарумен ғана шектеліп, оның сапасына жаңа 
баға бермейді. Мысалы, 
жылады –
 
жыламады, күлді –
 
күлмеді, 
абыржыды –
 
абыржымады, алаңдады –
 
алаңдамады
т.б. Яғни, келті
-
рілген мысалдардан байқап отырғанымыздай қайшылықты ұғымда
-
рымен қатар беріліп отырған 
жылау, күлу, абыржу, алаңдау
эмотивтерінің сапалық ұғымы өзгеріп, оларға жаңа баға беріліп тұрған 
жоқ, тек ол құбылыстардың шындық
өмірде болғаны және болмағаны 
туралы айтылып тұр. Бір сөзбен айтқанда, жоғарыдағы жұп құрып 
тұрған 
жылау, күлу, абыржу, алаңдау 
эмотивтерінің екі сыңарында да 
ортақ бір сапалық белгі бар. Бұл тілде болымдылық, болымсыздық 
категориясы арқылы көрінеді. Ал қарсылықты ұғымдар бірін
-
бірі 
жоққа шығарумен бірге олардың сапасына жаңа баға береді. Мысалы, 
қайғыру –
 
қуану, ренжу –
 
сүйсіну
т.б. Қазақ тіліндегі 
-
ма, 
-
ме, 
-
па, 
-
пе, 
-
ба, 
-
бе
аффикстері арқылы жасалған 
сүйді –
 
сүймеді, күлді –
 
күлмеді, 
жылады –
 
жыламады, қуанды –
 
қуанбады, шаттанды –
 
шаттанбады 
сияқты қайшылықты мағыналы эмотивтер антоним бола алмайды. 
Эмоционалды сөздердегі антонимдік мағына қарама
-
қарсы сапа
-
лық ұғымдарды білдіретін немесе сапалық мәні бар сөздерге ғана тән 
болады. Эмоционалды сөздердің қарама
-
қарсылық сипаты тілдік 
таңбаның ассиметриялығына негізделген, яғни таза мәліметтік және 
эмоциялық қызметерге негізделеді. Яғни, эмоционалды антоним сөз
-
дерден жағымды және жағымсыз эмоциялардың қарама
-
қарсы мағына
-
лары анық байқалып тұрады. Мысалы, 
қайғы –
 
қуаныш, реніш –
 
сүйініш, қайғыру –
 
қуану, ренжу –
 
сүйсіну.
Эмотивті лексикалық 
антонимдердің көпшілігі зат есім мен етістіктен болса, эмотивті 
фразеологиялық антонимдердің көпшілігі етістіктен болады. 
Лексикалық антонимдер сияқты фразеологиялық антонимдер де өз 
ішінде қарама
-
қарсы мәнде жұмсалады. Лексикалық антонимдерге 
қарағанда фразеологиялық антонимдердің эмоциялық бояуы басым 

99 
болып келеді. 
Қайғыру –
 
қуану
антонимдерін фразеологиялық бірлік
-
термен беріп көрейік. Мысалы,

жүктеу/скачать 57,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: