Қазақ тіліндегі эмоционалды
Етістіктердің эмотивті потенциалы
жүктеу/скачать 57,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2023—10—21 в 15.40.19
| 3.2
Етістіктердің эмотивті потенциалы Етістік – қазіргі қазақ тіліндегі ең күрделі сөз табы. Оның күрде - лілігі лексика - семантикалық ерекшелігінен ғана емес, етістік түбіріне қосылатын грамматикалық формалардың көптігі мен күрделілігіне, категорияларының әр түрлілігіне, жаңа сөз жасау жүйесі мен қолда - нылу аясының кеңдігіне де байланысты болып табылады. Етістіктер семантикалық тұрғыдан алғанда қимылды, процесті, әр түрлі өзгеріс - тер мен құбылыстарды білдіретін сөздер. Бұл қатарға адамның эмоция - сы деп аталатын күрделі құбылыстың қимыл - әрекетпен, қозғалыспен байланысты түрлі ерекшеліктері де жатады. Етістік өзінің жақ, рай, шақ, етіс категориялары арқылы адамның эмоциялық құбылыстарына қатысты сан алуан әрекет пен қозғалысты, процесті мүмкіндігінше реалды түрде бере алады. Етістіктің ерекшеліктері оны тек лексика немесе тек морфология я болмаса синтаксис тұрғысынан ғана қарауға тарлық етеді. Етістік шеңбері әлдеқайда кең және әр қилы. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктер жан - жақты зерттелгендігіне қарамастан оның лексика және грамматикалық ерекшеліктерін, морфологиялық рөлін, синтаксистік қызметін, тарихи қалыптасуы мен стильдік қолданысын сөз ету бүгінгі күнмен аяқталмайтыны белгілі. Өйткені, ғалымдардың пікірінше, қазақ тілі сөз байлығының тең жарымы дерлік етістіктер болып табылады. Бүгін біз етістіктің адам эмоциясын білдірудегі, бейнелеудегі, белгілеудегі қызметіне тоқталмақпыз. Басқа сөз таптары сияқты етістік сөз табында да ең алдымен қарастырылатын, ең басты мәселе етістіктің негізгі түбірі мен туынды түбірлерге қатысты, одан әрі олардың қолданысқа қарай түрлену мәселелері сөз болады. Себебі күл, жыла, ая, сүй, мақта т.с.с. адам 143 эмоциясына қатысты қолданылатын етістіктер іс - әрекет, құбылысты білдіру мағыналарымен ғана емес, морфология мен синтаксиске тән жүйелі қасиеттерімен де ерекшеленеді. Эмоцияны таңбалайтын етіс - тіктер түбірі қай сөз табынан болса да етістік тудырушы жұрнақты қабылдап сол сөз табының құрамына өткеннен кейін етістіктің морфо - логиялық, синтаксистік ерекшеліктерін түгелімен бойына сіңіреді. Ойбай мен ойбайла, аттан мен аттанда, айқай мен айқайла, мазақ пен мазақта, таба мен табала, күңкіл мен күңкілде, күркіл мен күркілде, өкпе мен өкпеле, зәбір мен зәбірле сияқты эмотивтерді алып, олардың алғашқылары мен соңғы, жұрнақтыларын салыстырсақ айырмаларын анық байқауға болады. Мысалы, Айдарлым кетсе, Күнікей жалғыз жатады жүктеу/скачать 57,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|