Қазақ тіліндегі эмоционалды
жүктеу/скачать 57,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2023—10—21 в 15.40.19
- Бұл бет үшін навигация:
- 3.2.3 Эмоциялықтың болымды - болымсыз сипаты
| Қиратарсың!
– деді Әзберген қырсығып (С. Елубаев). Тек осы үйде бақытты, я бақытсыз өмір кешкен, әйтеуір біраз дәм - тұз ішкен адамдар ғана босағадан аттап бара жатқанда бір сәт қана мұңаяр (М. Мағауин). – Түу, бір өзіңнің үнің бүкіл аяққұмды жаңғырықтырады екен ғой. Мына қалпыңмен барылдап бұл өңірдегі қыз атаулыны шошытарсың, – деп күлді Қамар жеңгей (С. Мұратбеков). Эмотивтерге - ған, - ген, - қан, - кен есімше формалары қосылған кезде олар өткен шаққа бейім эмоциялық құбылысты білдірсе, - ар, - ер, - р, - с формалары келер шаққа бейім эмоциялық құбылысты, ал - атын, - етін, - йтын, - йтін формалары қайталанатын немесе дағдыға айналған эмоциялық құбылысты білдіреді. Эмотивтердің есімше формаларымен қолданысын қосымшаларға байланысты ғана емес мағынасы мен синтаксистік қызметін ескере отырып зерттеу жұмысын жүргізу үшін өте үлкен, күрделі жоспардағы талдау қажет болады. Ондай жұмыс болашақта көлемді бір зерттеудің нысаны болуға да лайық. 3.2.3 Эмоциялықтың болымды - болымсыз сипаты Қазіргі қазақ тілінде болымдылық пен болымсыздық бір - бірімен тең дәрежедегі мағыналық жұп сыңарлардан тұратын біртұтас лексика - грамматикалық категория ретінде танылған. Болымдылық пен болымсыздық философия, логика т.б. ғылым салаларының да зерттеу нысаны. Ол ғылым салаларындағы болымдылық пен болымсыздық өз мазмұны мен заңдылықтары бойынша сол ғылым салаларына сай көрініс тауып, дамиды. Тілдік болымдылық пен болымсыздық оларды танитын құрал ретінде ғана қызмет етеді. Шындық өмірден орын алған зат, құбылыс, қимыл, оның түрлі сапа белгілері тілде болымды және болымсыз түрде көрініс табатыны белгілі. Адам эмоциясына қатысты өтетін процестің де болымды - болымсыз сипаты бар. Мысалы, күлді – күлмеді, күлген жоқ, күлген емес; күлкісі келді – күлкісі келмеді; жылады – жыламады, жылаған жоқ, жылаған емес; жылағысы келді – жылағысы келмеді; қорықты – қорықпады, қорыққан жоқ, қорыққан емес т.б. Болымдылық пен болымсыздық мезгіл мен кеңістікке тікелей байланысты құбылыс. Себебі бір кеңістік пен мезгілде танылған, болған құбылыс екінші бір кеңістік пен мезгілде танылмауы, болмауы мүмкін. Сондықтан тіл білімінде болымдылық пен болымсыздық етістіктің шақ, рай категорияларымен байланыста қарастырылады. Болымсыздық жайлы материалдардың көпшілігі етістіктің рай - ларына, шақ түрлеріне, болымсыз етістіктерге қатысты баяндалады. 156 П.М. Мелиоранский, К. Катаринский еңбектерінде де болымсыздыққа байланысты материалдар кездеседі. Аталған мәселе А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, С. Кеңесбаев еңбектерінде оқулық, грамматика көлемінде сөз болады. Қазіргі қазақ тілінде болымдылық - болымсыздық категориясы оның лексика - грамматикалық көрсеткіштері, категорияның мағыналық құрамы, сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан қарастырылады. А. Қалыбаева, Н. Оралбаева, Т. Қоңыров, М. Оразов, М. Серғалиев, А. Ибатов, Р. Әміров, Қ. Есенов, Ә. Нұрмаханова т.б. да ғалымдардың еңбектерінде болымдылық пен болымсыздық жайында пікірлер беріледі. М. Оразов: «Етістіктерді болымды, болымсыз деп бөлу түркітану - да дау туғызбайды. Болымды етістіктер амал - әрекеттің болғандығын, болып жатқандығын, болатындығын білдіреді де етістіктің түбір формасы арқылы беріледі. Ал болымсыз етістіктер болса амал - әрекет - тің болмағандығын, болмайтындығын білдіреді де етістіктің түбіріне - ма, - ме қосымшасын қосу арқылы жасалынады, не етістіктерге жоқ, емес сөздерін тіркеу арқылы беріледі», – деп жазады [4, 58 б]. А. Хасенова: «Қазақ тіліндегі түбір мен қосымшаның үйлесу заңына сәйкес - ма, - ме, - ба, - бе, - па, - пе варианттарында қолданылатын болымсыздық морфемасы (жақтыр - ма, білдір - ме, кет - пе, айт - па, жаз - ба, кез - бе) үнемі етістік түбіріне, бірақ есімше, көсемше, рай, шақ, жақ аффикстерінен бұрын қосылады. Горизонтальды бағытпен тіркесетін осы болымсыздық ( - ма, - ме ) формасы етістіктің лексикалық бөлшегі, яғни оның түбірі мен грамматикалық қолданылуының шегін көрсететін морфема деуге әбден болады», – деп жазады [8 4, 107]. Мүмкін тілде болымды мағынаның арнайы грамматикалық көрсет - кіштерінің болмағандығына да байланысты болуы керек, аталған мәселеге байланысты жасалған шолу еңбектерде негізінен болым - сыздыққа қатысты мәліметтер берілетіндігін көрсетті. Бұл жөнінде Н. Оралбаева: «Әр түбір етістік лексикалық мағынаны берумен бірге болымдылық мағынаны да білдіреді... Тілде болымдылық мағынаның ешбір нақтылы көрсеткішсіз, яғни нолдік морфема арқылы берілуі қалыптасқан», – деп жазады [8 9, 134]. Қазақ тіл білімінде болымсыздық мәселесіне арнап жазылған М. Жукенованың «Отрицательные предложения в современном казахском языке» (1967), Т. Абдыгалиеваның «Семантика отрицания и способы ее выражения в современном казахском языке» (1991) тақы - рыптарындағы кандидаттық, Т. Абдыгалиеваның «Қазіргі қазақ тілін - дегі болымдылық - болымсыздық категория» атты докторлық дисссер - тациялары қорғалды. 157 Аналитикалық форманың қайсысы болсын белгілі бір категория - ларға қатысты. Солардың бірі етістіктің болымсыздық категориясы. Мысалы, ренжіген емес, ренжитін емес, ренжіген жоқ деген тілдік бірліктер болымсыздық категориясына тән, осы категорияның форма - сында тұрған сөздер болып саналады. Аналитикалық форма категория - мен тікелей байланысты болғандықтан, ол қай категорияның формасы болса сол категорияның парадигмасына енеді. Эмоционалдылықтың болымсыздық мағынасын білдіретін екі аналитикалық формант бар, олар: жүктеу/скачать 57,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|