Қазақ тіліндегі эмоционалды
жүктеу/скачать 57,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2023—10—21 в 15.40.19
| қарға да аунат
- қан, қойнына қар да толтырған, тонын да жыртқан, кітабын да шашқан, өгізшесін аударып, қуып жіберіп, талай жаяу да қалдыр - ған. Қайсыбірін айтасың, қорлық - зорлығы толып жатыр (Ж. Аймауытов) . Бұл сөйлемде қарға да аунатқан, қойнына қар да тол - тырған, тонын да жыртқан, кітабын да шашқан, талай жаяу да қалдырған дегендердің барлығы өзгелер тарапынан Қартқожаға қатысты болған жағымсыз эмоция кезінде жасалған қимыл - қарекеттер, бір сөзбен айтқанда Қартқожаның көрген қорлық - зорлығы екендігін айта кету керек. Есімшенің - атын, - етін, - йтын, - йтін жұрнақтары қосылған эмо - тивтер аталған эмоцияның немесе эмоция әсерінен жасалатын қимыл - қарекеттің бұрын да бірнеше рет қайталанғанын немесе дағдыға айналғандығын, дағдыға айнала бастағандығын білдіреді. Мысалы, Оның бойында жұрттың бәрінен именетін қорғаншақ мінез пайда болған (М. Мағауин). Бұл сөйлемнен имену эмоциясының сол адам үшін дағдыға айналып бара жатқандығы есімшенің - етін форма - сы арқылы беріліп тұр. Қосым төбелескенде ылғи баж етіп кеп бетті тырнайтын, сондықтан оны тырнауық мысық дейтінбіз, өзінен көп балалар қорқ атын (С. Мұратбеков). 154 Бұл сөйлемде әдетте жағымсыз, әрі күшті эмоция әсерінен жасалатын тырнау қимылын төбелескен кезде Қосымның жиі жасай - тындығы да, сондықтан одан балалардың көпшілігінің қорқуының дағдыға айналған құбылыс екендігі де есімшенің - йтын, - атын қосымшалары арқылы берілген. Мұнан әрі соғысқа баруды, фашистерді қыруды, сөйтіп әке - ағаларымызды тауып алуды әрқайсымыз өзімізше сөз етіп, тәтті арманға шом атынбыз (С. Мұратбеков). Бұл сөйлемнен де тәтті арманға шому эмоциясының балалардың жан - дүниесінде жиі болатын құбылыс екендігін жеткізу есімшенің - атын формасының үлесіне тиіп тұр. Қазіргі қазақ тілінің материал - дары негізінде жазылған оқулықтар мен ғылыми еңбектерде - атын, - етін, - йтын, - йтін қосымшаларының мағынасы мен грамматикалық ерекшелігін анықтауда бірізділік жоқ. Мәселен, Т. Қордабаев бұл қосымшаларды - ды, - ді, - ты, - ті және - ған, - ген, - қан, - кен қосым - шаларымен бір қатарға қойып, айғақты өткен шақ ретінде таниды [ 91, 98]. 1954 жылы жарық көрген академиялық грамматикада бұл қосымша есімшенің ауыспалы осы шағының қосымшасы ретінде қарастырылса, 200 2 жылы жарық көрген «Қазақ грамматикасында» дағдылы өткен шақ есімшенің жұрнағы ретінде қарастырылады. Н. Оралбаеваның пікірі бұлардың бәрінен өзгешелеу. Ғалым: «Есімшенің бұл түрі ұзаққа созылған, әдетке айналған бүгін де, ертең де болып тұратын қимыл - әрекетті заттың белгісі етіп көрсетеді. ...Бұл қосымшалармен омоним болып келетін тілде шақтық көрсеткіштер бар. Олардың есімшелерден шақтық көрсеткішке айналғаны тарихи тұрғыда рас, бірақ қазір олар есімше емес», – деп жазып, аталған қосымшалардың амал - әрекеттің, заттың белгісі ретіндегі қызметін бөлек, шақтық мағына беретін қызметін бөлек қарастырып, ара - жігін ашып, бөлек - бөлек қосымшалар ретінде қарастыруды жөн санайды [89, 231]. И. Маманов бұл қосымшаны дағдылы өткен шақ ретінде қарастырады [8 7, 132- 133]. М. Оразов та осы пікірді қуаттайды. Ол етістікке қатысты жазған еңбегінде: « - атын, - етін қосымшасы үш шақта бірдей қолданылады, бірақ олардың негізгі және көп қолданы - латын мағынасы өткен шақты білдіруі. Бұның басқа өткен шақ қосым - шаларынан айырмашылығы сол – болған қимылдың қайталанғанды - ғын, тұрақтылығын білдіретін мағыналық реңктің болуында. Сондық - тан бұл қосымшаны есімшенің дағдылы өткен шақ формасы деп атау дұрыс болады», – деп жазады [4, 142]. Есімшенің - ар, - ер, - р, - с жұрнақтары жалғанған эмотивтер болашақта болу - болмауы беймәлім эмоциядан немесе эмоция әсерінен жасалатын қимыл - қарекеттен хабар береді. Мысалы, |