Қазақ тіліндегі лексика мен фразеологияны оқыту әдістемесі. Тексті оқыту әдістемесі
Мектептегі лексика және фразеология әдістемесінің жалпы сұрақтары
жүктеу/скачать 231,5 Kb.
|
Қазақ тіліндегі лексика мен фразеологияны оқыту әдістемесі. Тексті оқыту әдістемесі
1 Мектептегі лексика және фразеология әдістемесінің жалпы сұрақтары1.1. Мектептегі лексика мен фразеологияны оқытудың міндеттері мен рөліҚазақ тілін оқыту әдістемесінің осы саласы зерттейтін барлық тілдік құбылыстарға қатысты мәселелер жиі кездеседі. Лексика мен фразеология әдістемесінде келесі сұрақтар жиі кездеседі: мектептегі лексика мен фразеологияны зерттеудің міндеттері мен рөлі; лексикологиялық және фразеологиялық ұғымдарды іріктеу принциптері; лексика және фразеология бойынша жұмыстың мазмұны; лексика және фразеология әдістемесінің принциптері; лексикологиялық және фразеологиялық ұғымдарды зерттеу әдістері және оқу-тілдік лексикологиялық және фразеологиялық дағдыларды қалыптастыру әдістері; 5-9 сынып оқушыларының білімдері мен дағдыларын зерттеудегі лексика мен фразеологизмдерді қайталау ерекшеліктері; лексика мен фразеологизмдерді тексеру жұмыстарының ерекшелігі. Лексика-тілдің маңызды номинативті жағы. Лексикасыз тіл болмайды. Тілдің номинативті қоры фразеологиялық бірліктермен де толықтырылады. Лексика тілге барлық бағытта енеді: дыбыстар, морфемалар сөзде қарастырылады, өйткені сөзден тыс олар жоқ; морфологиялық категориялар тек сөзде қарастырылады; сөйлемдер сөздермен толтырылған кезде коммуникативті мәнге айналады. Сөзсіз ешқандай ғылыми ақпарат болмайды. Сондықтан мектепте лексика мен фразеологияны үйрену өте маңызды. Мектептегі лексика мен фразеологияны зерттеудің танымдық (білім беру) және практикалық мақсаттары бар[5]. Лексика мен фразеологизмдердегі жұмыстың танымдық мақсаттары оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыруды, оларды қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы туралы білім негіздерімен қаруландыруды, студенттердің тілдік эстетикалық идеалын дамытуды қамтиды. Балаларда ғылыми дүниетанымды қалыптастыру кезінде лексика мен фразеология туралы білім қоғамдағы тілдің функцияларын ашу процесінде (қарым-қатынас, ақпаратты беру және сақтау), тілдің қоғам өмірімен байланысы, тілде болып жатқан өзгерістер, Қазіргі әлемдегі қазақ тілінің рөлі маңызды рөл атқарады. Адам тілі-сөз тілі. Сөздер адамның таным процесінде қоршаған шындықтан ерекшелеген барлық нәрселерінің атауы ретінде қызмет етеді: заттар, заттар, құбылыстар, тірі заттар, өсімдіктер, Жер қойнауы, әлеуметтік қатынастар, адамдардың сезімдері, олардың идеялары және т.б., белгілер, әрекеттер, сандар. Лексикада тілдің қоғам өмірімен байланысы айқын көрінеді: жаңасының пайда болуы оны белгілеу үшін сөзді қажет етеді, кез-келген затты, құбылысты қолданудан бас тарту оның есімі болған сөзді біртіндеп ұмытып кетуге әкеледі. Лексика мен фразеологияны зерттеу оқушылардың қазақ тілі туралы білімдерін айтарлықтай толықтырады. Оқушылар тілдің негізгі бірліктерінің бірі — сөзбен (дыбыспен және сөйлеммен бірге), сондай-ақ лексикалық және грамматикалық мағыналары бар фразеологизммен, сондай-ақ сөз бен фразеологизмнің тілдің басқа бірліктерімен әр түрлі қатынастармен байланысты екендігімен танысады. Оқушылар тілдің сөздік және фразеологиялық қорын толықтыру көздері, лексиканы аумақтық және әлеуметтік белгілерге бөлу туралы біледі. Оқушылар тілдегі сөздер мен фразеологиялық бірліктердің бір-бірінен оқшауланбағаны, бірақ топтарға біріктірілгені туралы ақпарат алады. Лексика мен фразеологияны зерттеу қазақ тілінің сөздік және фразеологиялық қорының байлығын көрсетеді. Лексика жұмысында мектеп оқушыларында сөзге лексикалық-семантикалық көзқарастың дамуына ерекше назар аударылады [Баранов 1978]. Сөзге лексикалық-семантикалық көзқарас студенттердің сөздегі лексикалық мағынаны (грамматикалық мағыналарға қарама-қарсы) бөліп, осы сөздің басқа сөздермен семантикалық (семантикалық) байланысын орната білуінде көрінеді. Бұл дағдылар лексиканы зерттеуде арнайы қалыптасады және нелексикалық емес материалды зерттеуде, сондай-ақ оқушылардың үйлесімді сөйлеуін дамыту сабақтарында бекітіледі. Танымдық-эстетикалық тапсырманы жүзеге асыру көбінесе мектеп оқушыларының номинативті, қосымша мағыналарға ие және функционалды-стилистикалық ерекшеліктері бар сөздер мен фразеологиялық бірліктердің қасиеттерін білуіне негізделген. Лексиканы зерттеу оқушылардың патриоттық және халықаралық тәрбиесіне айтарлықтай ықпал етеді, олардың ойлауының дамуына жағдай жасайды, оқушылардың ана тіліне деген сүйіспеншілігін тәрбиелейді, балалардың қазақ тілінің сөздік байлығын игеруге деген ұмтылысын қалыптастырады. Лексика мен фразеологияны зерттеудің практикалық мақсаттары — оқу-тілдік лексикологиялық және фразеологиялық дағдыларды қалыптастыру — қазақ тілінде әр түрлі бағытта жұмыс істеудің алғышарттарын жасауға ықпал етеді: орфография мен грамматика, оқушылардың сөздік қорын байыту. Орфографиялық дағдыларды игеру сөз туралы бірқатар ақпаратты игерумен тығыз байланысты. Сонымен, сөздің еркін тіркесімінен айырмашылығы, басқа сөздерге өтпейтінін білу студенттерге префикстердің бөлек жазылуына қателіктер жібермеуге мүмкіндік береді (әсіресе префикстермен етістіктерге қатысты). Сөздердің құрылымдық және семантикалық жақындығын түсіну тест емлелерін таңдауға көмектеседі. Синонимдермен және антонимдермен танысу біріктірілген және бөлек жазу дағдыларын қалыптастыру бойынша жұмысты жеңілдетеді, сөйлеу мен үстеудің атаулы бөліктерімен де емес. Сөздер мен фразеологизмдерді зерттеу басқа тілдік бірліктердің функциялары мен мағыналарын (егер салыстырылатын бірліктерде болса) және сөзжасам, морфология және синтаксис бірліктерінің жұмыс істеуін сөздердің лексикалық мағынасының ерекшелігіне байланысты салыстыру арқылы жақсы білуге ықпал етеді. Сонымен, сөзжасамдық морфемалардың (сөз бөліктерінің) тіркесімі жаңа сөздерді өндіруде өндіруші (ынталандырушы) негіздің мағынасымен, көп мағыналы сөздің лексикалық мағынасымен (тіс: тістер мен тістер) сөзжасамдық формацияның пайда болуымен, сондай-ақ сөз тіркестерін құру кезінде біріктірілген сөздердің лексикалық мағыналарымен өзара байланысы бар (мысалы, қоңыр көйлек, қоңыр көздер, бірақ: қоңыр көздер)[1]. Лексикалық және фразеологиялық құбылыстармен танысу оқушылардың сөйлеуін дамыту бойынша — олардың сөздік және фразеологиялық қорын байыту және лексикалық-стилистикалық нормаларды меңгеру, монологиялық сөйлеуді қалыптастыру бойынша жұмыс жасауға негіз жасайды. Сөздер мен фразеологиялық бірліктердің қорын байыту студенттердің сөздер мен фразеологизмдердің лексикалық мағынасын, сөздер мен фразеологиялық бірліктердің семантикасын, синонимдер мен бейнелі мағынасы бар сөздерді түсіндіру тәсілдерін білуге, сондай-ақ түсіндірме сөздікті қолдана білуге негізделген. Лексикалық және стилистикалық нормаларды меңгеру олардың семантикасына байланысты сөздер мен фразеологиялық бірліктердің үйлесімділігін білумен байланысты. Мәтінді құру кезінде сөздер мен фразеологиялық бірліктерді таңдау басқа себептермен, олардың стилистикалық қасиеттерімен, сөздердің ұқсас лексикалық ортада бір-бірімен алмастырылу қабілетімен анықталады. Оқушылардың лексикологиялық және фразеологиялық ұғымдарды білуі балалардың зерттелетін әдеби шығармалардың тілдік ерекшеліктерімен танысуына жағдай жасайды. Орта мектептегі лексика және фразеология жұмысының мазмұны мен кезеңдері Мектеп лексикасының негізі Қазіргі лексикологияның лексикалық ұғымдарынан тұрады. Бірақ нақты оқу процесінде (әсіресе әдебиет сабақтарында) студенттер тарихи лексикологияда қарастырылған лексикалық құбылыстарға тап болады. Сондықтан мектеп лексикасы курсына тарихи лексикология ұғымы — "ескірген сөздер"кіреді[2]. Мектепте әдеби тілдің кең таралған сөздері оқытылады, бірақ көркем шығармаларды оқығанда студенттер әдеби тілдің диалектикалық, вернакулярлық және жалпы емес сөздерін кездестіреді. Әдеби тілдің сөздері эмоционалды және стилистикалық бояуға ие (немесе жоқ) болғандықтан функционалды стильдерде әр түрлі қолданылады. "Эмоционалды түсті сөздер" ұғымы мектепте зерттелмейді, бірақ мектеп оқушыларын іс жүзінде осы құбылыстың мәнімен таныстыру қажет, өйткені онсыз презентациялар мен композицияларға дайындық кезінде бейнелі және экспрессивті құралдармен жұмыс істеу қиын. Сөздер бір-бірімен жүйелік байланыста болады. Бұл келесі лексикалық ұғымдарды таңдауды анықтады: көп мағыналы және бір мәнді сөздер, тікелей және бейнелі мағынасы бар сөздер, омонимдер, синонимдер, антонимдер. Лексиканың мектеп курсындағы лексикалық ұғымдар жиынтығында үш топты құрайды: 1) сөздердің мағыналық байланысын көрсететін ұғымдар; 2) тілді қолданудың әртүрлі салаларында сөздерді қолдануға байланысты ұғымдар; 3) қазақ тілінің сөздік құрамының дамуына байланысты ұғымдар. Лексикалық ұғымдардан басқа, лексиканың мектеп курсына лексикографиялық ұғымдар кіреді: "түсіндірме сөздік", "сөздік мақала". Практикалық түрде студенттер сөздің лексикалық мағынасын түсіндірудің негізгі тәсілдерімен танысады. Лексиканың мектеп курсына фразеологиялық ұғымдар да кіреді:" фразеология"," фразеология " [8]. Лексикологиялық ұғымдар туралы ақпарат көлемі бірдей болмауы керек. Бұл лексикалық жүйені түсіну және студенттердің практикасы үшін ұғымдардың маңыздылығына байланысты. Белгілі болғандай, кейбір лексикалық құбылыстар барлық немесе бірнеше функционалды стильдерде кездеседі, мысалы, көп мағыналы сөздер, синонимдер, антонимдер, басқалары — жеке функционалды стильдерде, мысалы, диалект және кәсіби сөздер, ескірген сөздер. Әрине, лексикалық құбылыстардың бірінші тобы туралы екіншісіне қарағанда көбірек ақпарат беру керек, өйткені студенттер өздерінің келісілген сөйлеуін жетілдіру барысында әртүрлі функционалды стильдерде мәлімдемелер жасауды үйренеді, бұл үшін алдымен осы сөз топтары қажет болады[3]. Мектепте оқытылатын барлық лексикалық құбылыстар туралы келесі ақпарат хабарланады: ұғымның анықтамасы, тілдегі функция, түсіндірме сөздікте көрініс табу тәсілі, көркем шығармаларда қолдану мақсаты. Бірінші топтың лексикалық құбылыстары туралы, сонымен қатар оларды әртүрлі функционалды стильдерде қолдану ерекшеліктері туралы ақпарат беріледі. Лексика мен фразеологияны зерттеуде оқу-тілдік лексикологиялық және фразеологиялық дағдылар қалыптасады. Оқушылар білуі тиіс: 1) лексикалық мағынаны ажырату (сөзде және фразеологизмде) грамматикалық; 2) өздеріне белгілі сөздер мен фразеологизмдердің лексикалық мағынасын түсіндіру; 3) контексте сөздер мен фразеологиялық бірліктер қандай мағынада қолданылатынын анықтау; 4) контексте зерттелген лексикалық және фразеологиялық құбылыстарды табу; 5) зерттелген лексикалық құбылыстар мен фразеологиялық бірліктерді таңдау; 6) зерттелген лексикалық құбылыстар мен фразеологиялық бірліктерді топтастыру; 7) түсіндірме сөздіктердің әртүрлі түрлерін қолдануға (соның ішінде оның ішінде фразеологическими). Лексиканы зерттеуге байланысты сөздік-семантикалық және сөздік-стилистикалық жұмыс жүргізіледі, ол сөздердің мағыналары мен стилистикалық қасиеттеріне сәйкес әртүрлі сөйлеу стильдерінде сөздерді қолдану дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Сонымен қатар, презентациялар мен композицияларға сөздік дайындау процесінде лексикалық қателіктердің алдын алу керек, оларды тексергеннен кейін пайда болған қателіктермен жұмыс істеу керек[4]. Оқушылардың лексикалық қателері (сөздерді қолданудағы қателер) екі топқа бөлінеді: лексикалық-нормативтік және лексикалық-стилистикалық. Лексикалық және нормативтік қателіктерге олардың келесі түрлері жатады: сөзді өзіне тән емес мағынада қолдану; сөздің басқа сөздермен дұрыс үйлеспеуі; әдеби емес сөзді қолдану. Лексикалық және стилистикалық қателіктерге олардың келесі түрлері жатады: мәтінде дұрыс емес стильдегі сөздерді қолдану, лексикалық монотондылық (негізсіз қайталанулар), лексикалық бомбалау, сөзжұмбақ, мөртабандарды қолдану. Қазіргі мектепте лексиканы оқытудың келесі кезеңдері қалыптасты: бастауыш (1 – 4 сыныптар), арнайы (5 – 6 сыныптар), аспект немесе қайталау (7 – 9 сыныптар). Бастапқы кезеңде шындыққа қарама-қайшы келетін сөзбен практикалық танысу Бар; мағынасы жағынан жақын және қарама-қарсы сөздермен. Практикалық түрде оқушылар көп мағыналы сөздермен танысады [Матвеева 1978]. Арнайы кезеңде мағынасы, қолданылуы және шығу тегі жағынан сөзді сипаттайтын лексикалық ұғымдар зерттеледі және зерттелетін құбылыстарды табуға, оларды өз сөзінде қолдануға, әртүрлі түсіндірме сөздіктерді қолдануға арналған оқу-тілдік лексикологиялық және фразеологиялық дағдылар қалыптасады. Қолданыстағы бағдарлама лексиканы кезең — кезеңімен оқытуды анықтайды: ол туралы ақпараттың бір бөлігі 5-сыныпта, бір бөлігі 6-сыныпта оқытылады[4]. Сөздің мағынасына байланысты лексикалық ұғымдар 5-сынып бағдарламасына, ал сөздердің қолданылуы мен шығу тегіне байланысты лексикалық ұғымдар 6— сынып бағдарламасына енгізілген. 5 және 6-сыныптарда лексиканы оқу оны игеруге және әртүрлі дағдыларды қалыптастыруға, сондай-ақ қазақ тілі мен әдебиетінің пәнаралық байланыстарын жүзеге асыруға қолайлы жағдайларды қамтамасыз етеді, бесінші сынып оқушыларында басқа пәндер бойынша дайындықтың жеткіліксіздігімен байланысты қиындықтарды жояды.сөздерді қолдану мен шығу тегі. 5-сынып оқушылары сөздің мағынасына байланысты ұғымдарды меңгеру үшін жеткілікті жалпы және тілдік дайындыққа ие. Лексиканы зерттеу нәтижесінде бесінші сынып оқушылары лексикалық ұғымдардың анықтамаларын, сөздің лексикалық мағынасын, синонимді, антонимді және т.б. меңгереді, мәтінде зерттелген ұғымдарға қатысты лексикалық құбылыстарды табады, іскери және көркем мәтіндердегі лексикалық құбылыстардың рөлін анықтайды (қарапайым жағдайларда). Сөздердің пайда болуы мен қолданылуына байланысты ұғымдар алтыншы сынып оқушыларына қол жетімді, олар лексикамен танысқан кезде әртүрлі пәндер (тарих, география, биология, математика, әдебиет) бойынша білім негіздерін алады — тілдің әртүрлі салаларында сөздерді қолдану және сөздердің шығу тегі бойынша жұмыс жасау үшін негіз болады. Лексиканы зерттеу нәтижесінде алтыншы сынып оқушылары "ескірген сөздер", "неологизмдер", "диалектизмдер" және т.б. ұғымдарының анықтамасын игереді, мәтінде тиісті құбылыстарды табады, осы құбылыстардың көркем шығармалардағы рөлін анықтайды (қарапайым жағдайларда)[5]. Бағдарлама құрылымындағы лексиканың орны келесідей: ол 5-сыныпта грамматикаға дейін орналастырылған (яғни, сөзжасам, морфология және синтаксиске дейін), өйткені грамматиканың барлық бөлімдері сөзбен жұмыс істейді, сондықтан Студенттер тілдің сөздік құрамымен таныс болуы керек; ал 6-сыныпта лексика қазақ тілінің курсын бастайды. Оның курстың басындағы орны студенттердің 5-сыныпта алған тілдің лексикалық жағы туралы білімі бар екендігімен және лексика грамматиканы зерттеумен байланысты екендігімен негізделген. 5-сыныпта қазақ тілін үйренудің міндеттері, ең алдымен, тілдің негізгі коммуникативті бірлігі — сөйлеммен жұмыс істеуге және орфографиялық дағдыларды қалыптастыруға жағдай жасауды талап етеді. Сондай-ақ, балаларды лексикалық ұғымдарды қабылдауға дайындау, студенттерге белгілі бір сөздерді сипаттайтын бірліктерді қайталау және кеңейту қажет: сөйлем мүшесі, тілдің дыбысы. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, лексика синтаксис пен фонетикадан кейін 5-сыныпқа арналған қазіргі бағдарламада орналастырылған[6]. Аспект (немесе қайталау) кезеңінде, біріншіден, грамматикалық құбылыстармен салыстырғанда арнайы кезеңде зерттелген лексикалық құбылыстар қарастырылады; екіншіден, лексика мен фразеологизмдерден алынған білім қайталанады және лексикалық және фразеологиялық дағдылар бекітіледі. Бұл үшін оқулықтарда жаттығуларға қосымша тапсырмалар бар. жүктеу/скачать 231,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|