Қазақ тілінің дыбыстық ЖҮйесі дыбыстардың құрамы

Қазақ тілінің белгілі дыбыстық құрамы бар. Қазақ тіліндегі 28 дыбыс дауысты және дауыссыз болып екі үлкен топқа бөлінеді. Оның ішінде дауыстысы – 9 дыбыс-фонема; дауыссызы – 19 дыбыс-фонема. Тілдегі дыбыстардың мұндай екі топқа бөлінуі олардың жасалуына үн (тон) мен салдырдың қатысына байланысты.

Осы үн мен салдырдың дыбысқа қатысуына қарай тілдегі дыбыстар дауысты және дауыссыз болып келеді.

ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР

Айтылу кезінде ауа өкпеден кедергісіз шығып, үннен ғана тұратын дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.

Дауысты дыбыстар сөйлеу мүшелерінің бір-біріне жанаспай жатуы арқылы жасалынады. Олардың негізгі ерекшеліктері болып мыналар табылады:

- дауыстылардың жасалатын орны - тамақ тұсы;

- дауыстыларды айтқанда, фонациялық ауа сыртқа - біркелкі, баяу шығады;

- дауыстылардың ішкі сапасы - таза үннен тұрады;

- дауыстылардың үн сапасында - жаңғырық (резонация) мол болады;

- дауыстыларды жан-жақты құбылтуға болады;

- дауыстылар сөз ішінде буын жігін құрайды және дауыссыздармен тіркесе алады.

Қазақ тіліне тән дауысты дыбыстар жүйесін мына дыбыстар құрайды: а, ә, о, ө, е, ұ, ү, ы, і.

Дауыстылар құрамына қарай жалаң (монофтонг) және құранды (дифтонг) болып екіге бөлінеді.

Дауысты дыбыстардың жіктелуі

Дауысты дыбыстардың жасалуына белгілі сөйлеу мүшелерінің ерекше қатысуына қарай қазақ тіліне тән дауысты дыбыстар бірнеше топқа бөлінеді. Олар, тілдің қатысу қалпына қарай: жуан және жіңішке; жақтың ашылу қалпына қарай: ашық және қысаң; еріннің қатысу қалпына қарай еріндік және езулік дауысты дыбыстар болып табылады.

2.1. Жуан дауыстылар

Тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты дыбыстарды жуан дауыстылар дейміз. Ооларды кейде тіл арты дауысты дыбыстар деп те атайды.

Жуан дауысты дыбыстар мыналар: а, о, ұ, ы.

2.2. Жіңішке дауыстылар

Тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты дыбыстарды жіңішке дауыстылар дейміз. Оларды кейде тіл алды дауысты дыбыстар деп те атайды.

Жіңішке дауысты дыбыстар мыналар: ә, е, ө, ү, і.

2.3. Ашық дауыстылар

Жақтың кең ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды ашық дауыстылар деп атаймыз.

Ашық дауыстылар мыналар: а, ә, о, ө.

2.4. Қысаң дауыстылар

Жақтың тар ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды қысаң дауыстылар деп атаймыз.

Қысаң дауыстылар мыналар: ұ, ү, ы, і.
2.5. Еріндік дауыстылар

Еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды еріндік дауыстылар деп атаймыз.

Еріндік дауыстылар мыналар: о, ө, ұ, ү.

2.6. Езулік дауыстылар

Езудің кейін тартылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды езулік дауыстылар деп атаймыз.

Езулік дауыстылар мыналар: а, ә, е, ы, і.