Қазақ тілінің дыбыстық ЖҮйесі дыбыстардың құрамы

Қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстар жүйесі

Айтылу кезінде ауаның еркін шықпай, кедергіге ұшырап шығуынан жасалған дыбыстарды дауыссыз дыбыстар дейміз.

Дауыссыз дыбыстар сөйлеу мүшелерінің бір-бірімен жанасуы немесе толық қабысуы арқылы пайда болады. Дауыссыздардың басты ерекшеліктері:

- дауыссыздардың жасалатын орны – ауыз және көмей қуыстары;

- дауыссыз қатаңдарда мүлде үн болмаса, ұяңдарда – үннің қатысы жартылай болады да, ал үнділерде - бәсең үн болады;

- дауыссыз қатаң және ұяңдардың ішкі сапасы – таза салдырдан тұрады деуге болады ал, үнділерде сөйлеу мүшелерінің (тіл, ерін, жақ) бір-біріне жуықтауы, түрленуі, көлемін өзгертуі көмей арқылы келген ауаға пәлендей кедергі бола алмайды;

- дауыссыз қатаң және ұяңдарды - көтеруге, созуға, әуенін өзгертуге мүлде болмаса, ал үнділерді керісінше – көтеруге, созуға, әуенін өзгертуге болады;

- дауыссыздардың үн сапасында - жаңғырық болмайды;

- дауыссыздар сөз ішінде жалқы тұрып буын құрай алмайды.

Қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстар жүйесін мына дыбыстар құрайды: б, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ш.
Дауыссыз дыбыстардың жіктелуі

Қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстар дауыс қатысына және жасалуына қарай өзара бірнеше топтарға бөлініп, жүйеленеді. Олар:

- үн мен салдырдың қатысына қарай: қатаң, ұяң және үнді дауыссыз дыбыстары;

- айтылу жолына қарай: шұғыл, ызың және діріл дауыссыз дыбыстары;

- жасалу орнына қарай: ерін және тіл дауыссыз дыбыстары.

1. Қатаң дауыссыздар

Тек салдырдан жасалған дауыссыз дыбыстарды қатаң дауыссыздар деп атаймыз.

Қатаң дауыссыздарға мыналар жатады: к, қ, п, с, т, ш

2. Ұяң дауыссыздар

Үн мен салдырдың қатысы арқылы жасалған дауыссыз дыбыстарды ұяң дауыссыздар деп атаймыз. Ұяң дауыссыздарда үннен гөрі салдыры басым болады.

Ұяң дауыссыздарға мына дыбыстар жатады: б, г, ғ, д, ж, з.

3. Үнді дауыссыздар

Үн мен салдырдың қатысынан жасалып, бірақ салдырдан гөрі үн басым болатын дыбыстарды үнді дыбыстар деп атаймыз.

Үнді дауыссыздар жұмсақ таңдайдың қалпына қарай екіге бөлінеді:

- ауыз жолды: й, л, р, у;

- мұрын жолды: м, н, ң.

Сын есімнің семантикалық түрлері.

Сын есім, обозначая признак и качество предмета, отвечает на вопросы қандай, қай? (какой? какая? какое?)

В предложении сын есім выступает в качестве определения и стоит перед определяемым словом. Когда прилагательные выступают в роли сказуемого, они находятся в конце предложения. Они также могут выполнять роль обстоятельства. Например: Ол бойшаң жігіт. (Он высокий джигит) – определение. Бүгін күн ыстық. (Сегодня жаркий день) – сказуемое. Ол тапсырманы ұқыпты орындайды. – обстоятельство. (Он выполняет задание аккуратно).

Прилагательные обозначают различные признаки предметов и явлений, например:

14- кесте

В казахском языке различаются три степени сравнения:

1. Жай шырай (положительная степень).

Например: қызыл көйлек (красное платье), тәтті алма (сладкое яблоко).

2.Cалыстырмалы шырай (сравнительная степень).

3. Күшейтпелі шырай (усилительная степень).

Күшейтпелі шырай

Сын есімнің жасалуы

18- кесте

Тәуелдік жалғау

І . Принадлежность одного какого-либо предмета или явления.

Притяжательная форма образуется путем прибавления к существительному следующих окончаний:

кесте

Кесте

1. Значение принадлежности передается путем присоединения к основам личных местоимений окончаний родительного падежа. Например:

Мен – менің (мой) Біз – біздің (наш)

Сен – сенің (твой) Сендер – сендердің (ваш)

Сіз – Сіздің (Ваш) Сіздер – Сіздердің (Ваш)

Ол – оның (его, ее) Олар – олардың (их).

2. В казахском языке отсутсвует категория рода, поэтому одно притяжательное местоимение выражает в русском языке три местоимений.

Например: менің – мой, мое, моя и т.д.

3. В отличие от русского языка, в казахском языке личные местоимения согласуются с предметом принадлежности.

Например:

менің кітабым – моя книга

сенің кітабың – твоя книга

оның кітабы – его (ее) книга

В казахском языке притяжательная форма местоимений (также и существительных) образуется при помощи суффиксов – нікі, -дікі, -тікі. Эти суффиксы присоединяются к основе слова, независимо от твердости и мягкости слога.

11- кесте

Сөйлемдегі сөздер бір-бірімен гармматикалық байланыста қолданылады. Кез-келген қатар тұрған сөздер бір-бірімен байланыса бермейді. Сөздердің сөйлемде байланысуының белгілі бір заңдылығы бар. Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздер жалғау арқылы, шылау арқылы, сөздердің орын тәртібі арқылы, интонация арқылы байланысады.

Сөздер септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары арқылы бір-бірімен байланысқа түседі. Осы жалғаулардың қатысуымен сөздің өзара байланысынан белгілі синтаксистік қатынас, грамматикалық мағына беріп отырады.

Мысалы: Мен өз Отан+ым+ды сүйе+мін. Мұндағы (-ым) тәуелдік жалғауы, (-ды) табыс септігінің жалғауы, (-мін) жіктік жалғауы.

Сөздер ретіне қарай шылаулар арқылы байланысады.

Мысалы: Қазақ елі бейбітшілік үшін ынтымағын нығайтады. Мұнда көмекші рөл атқарып тұрған үшін шылауы, ол мақсаттың мағынасын тудырып тұр.

Сөздер орын тәртібі арқылы да байланысады.

Мысалы: Тас жолды ағаш күрекпен күредік деген сөйлемде тас пен жол, ағаш пен күрек сөзі қатар түруы арқылы анықтауыштың қатынаста орын тәртібі арқылы байланысқанын көрсетеді. Ал егер осы сөздердің орнын өзгертіп жіберсек, мүлде басқа мағына немесе мағынасыз сөйлем туады (тас күрек, ағаш жол). Бұл сөздер бір-бірімен тиянақты орын тәртібі арқылы байланысқа түседі.

Интонация арқылы байланысу. Мұнда екі сөздегі орын тәртібі тиянақты болуымен бірге, екеуінің арасында айтылуда дауыс ырғағы сақталып, екінші сөз сәл көтеріңкі естіледі, ал жазуда ол сөздер сызықшамен ажыратылады.

Мысалы: Ол – бухгалтер.

Бастауыш пен баяндауыштың жіктік жалғауы арқылы бір жақта және 1-2 жақьарда жекеше, көпше түрде байланысуын қиысу дейміз. Ілияс дүкеннен жүгіріп шықты деген сөйлемде Ілияс пен шықты, бастауыш пен баяндауыш ІІІ жақта қиысып тұр.

Ілік септік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздердің байланысу түрін матасу деп атайды. Менің әкем Бауыржанның батырлығын, қамқорлығын айтып отырушы еді. Осындағы менің әкем , Бауыржанның батырлығы, Бауыржанның қамқорлығы тіркестері матасып тұр.

Бағыныңқы сыңар мен бағыныңқы сыңардағы сөздің атау мен іліктен басқа септік жалғауларының біреуі жалғану не шылауы арқылы байланысу түрін меңгеру деп атайды.

Игілік Қызылжардан бұл жолы да ренжіп қайтып еді. Сөйлемдегі Қызылжардан қайтып еді меңгеріле байланысып тұр.

Отаным десем ойыма

Айдын шалқар көл түсер...

Осындағы айдын, шалқар көл дегендер берік орын тәртібі арқылы байланысқан, олардың орнын ауыстырсақ, байланыс бұзылады.

Басыңқы сыңар мен бағыныңқы сыңардың орын таңдамай, жақын да, қашық та тұруы арқылы байланысу түрін жанасу деп атайды.