Қазақ тілінің ережелері 1-11 сыныптар үшін

Жалғау (окончание). Қазақ тілінде жалғаудың 4 түрі бар: көптік, тәуелдік, жіктік, септік Жалғаулардың орналасу тәртібі (порядок присоединения окончаний)

жүктеу/скачать 185,26 Kb.

бет	3/9
Дата	18.03.2017
өлшемі	185,26 Kb.
	#11712

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Жалғау (окончание). Қазақ тілінде жалғаудың 4 түрі бар: көптік, тәуелдік, жіктік, септік Жалғаулардың орналасу тәртібі (порядок присоединения окончаний):

Сөз+көптік+тәуелдік+септік	Бала+лар+ым+ның
Сөз +тәуелдік+септік	Бала+м+ның
Сөз+жіктік+көптік	Бала+сың+дар

Көптік жалғау (окончания множественного числа)

Дауысты, Р,Й,У	лар, лер
М,Н,Ң,Л,З,Ж	дар, дер
Қатаң, Б,В,Г,Д,	тар, тер

2)Тәуелдік жалғау (окончание принадлежности)

Жекеше (единст. ч)	Дауыстыдан кейін (после гл)		Дауыссыздан кейін (после согласных)
жақ	жуан	жіңішке	жуан	жіңішке
1 менің (мой,-ая,ое)	м	М	ым	ім
2 сенің (твой,-ая,ое)	ың	ің	ың	ің
2 сіздің (ваш,а-ув.ф)	ңыз	ңіз	ыңыз	іңіз
3 оның (его, ее)	сы	сі	ы	і

Көпше(множест. ч)	Дауыстыдан кейін (после гл)		Дауыссыздан кейін (после согласных)
жақ	жуан	жіңішке	жуан	жіңішке
1 біздің (наш,-а,-и)	мыз	міз	ымыз	іміз
2 сендердің(ваши)	Мн.ч+ың	Мн.ч+ің	Мн.ч+ың	Мн.ч+ің
2 сіздердің (ваши-уважительная.ф)	Мн.ч+ыңыз	Мн.ч+іңіз	Мн.ч+ыңыз	Мн.ч+іңіз
3 олардың (их)	Мн.ч+ы	Мн.ч+і	Мн.ч+ы	Мн.ч+і

3)Жіктік жалғау ( Личные окончания)

Жақ		Жекеше (единст. ч.)
1	Мен (я)	Мын,мін,бын,бін,пын,пін
2	Сен (ты)	Сың, сің
2	Сіз (вы-у.ф )	Сыз, сіз
3	Ол (он, она)	-

Жақ		Көпше (множест. ч.)
1	Мен (я)	Мыз,міз,быз,біз,пыз,піз
2	Сен (ты)	Сыңдар, сіңдер
2	Сіз (вы-у.ф )	Сыздар, сіздер
3	Ол (он, она)	-

дауысты, р,л,й - мын,мін,мыз,міз
қатаң, б,в,г,д -пын, пін, пыз, піз
ж,з - бын, бін, быз, біз
Жіктік жалғау присоединяется к последнему слову.
Мысалы: Мен Қостанайда тұрамын.
Біз оқушымыз.

4)Септік жалғау (падежные окончания)

Септік	Сұрақтары	Жалғаулары
		Қкп стф чш бвгд	жз	л	рийую	мнң	дауысты
Атау	Кім? Кімдер? Не? Нелер? Кто? Что?	-	-	-	-	-	-
Ілік	Кімнің? Ненің? Чей?Чья?Чье?	Тың тің	Дың дің	Дың дің	Дың дің	Ның нің	Ның нің
Барыс	Кімге? Кому Неге? Чему? Қайда? Куда?	Қа ке	Ға ге	Ға ге	Ға ге	Ға ге	Ға ге
Табыс	Кімді ?Кого? Нені ?Что?	Ты ті	Ды ді	Ды ді	Ды ді	Ды ді	Ны ні
Жатыс	Кімде? У кого? Неде? У чего? Қайда? Где? Қашан? Когда? Нешеде? Во ск-ко?	Та те	Да де	Да де	Да де	Да де	Нда нде
Шығыс	Кімнен ? От кого? Неден? Из чего? Қайдан? Откуда?	Тан тен	Дан ден	Дан ден	Дан ден	Нан нен	Дан ден
Көмектес	Кіммен? С кем? Немен? С чем? На чем?	пен	бен	мен	мен	мен	мен

Зат есім (имя существительное)- заттың атын білдіретін атау сөздер.
Сұрақтары: Кім? Кімдер?(адамдарға) Не?Нелер?

Түрлері (типы)			Мысалдар
Мағынасына қарай(по значению)	1) Жалпы (нарицательные)		Бала, мектеп, гүл
	2) Жалқы (Собственные)		Әлия, Қостанай
	3) Деректі-қолымен ұстауға болады		Ағаш, қалам
	4) көзбен көріп, қолмен ұстауға келмейді		Арман, қуаныш
Тұлғасына қарай (по способу образования)	1) негізгі (непроизводные)		Ел, жер, су, қала
	2) туынды (производные)	Сөз тудырушы жұрнақтар арқылы (словообразую- щие суффиксы): -шы,-ші, -ім,-ым, -лық,-лік,-дық, -дік,тық,-тік, -ша,-ше	ән+ші, қой+шы біл+ім, аш+тық, бала+лық, жаман+дық, кеуде+ше
Құрамына қарай (по составу)	1) Дара (простые)		Жылқы, ауыл
	2) Күрделі (сложные)
	А) біріккен (сращенно-слитные)		Қол(рука)+жазба (письменный)- қолжазба рукопись
	Ә) қосарлы (парные)		Ата-ана(отец-мать) -родители
	Б) тіркесті (словосочетания)		Сиыр еті - говядина
	В) қысқарған (сложносокращенные)		ПОМ – Первомай орта мектебі

Туынды зат есімдер төменгі жұрнақтар арқылы жасалады
(Производные образуются при помощи следующих суффиксов)

Жұрнақтар	Мысалдар
-ШЫ,-ШІ – профессии или склонность к чему-либо	Жазу+шы – писатель Етік+ші – сапожник Балық+шы-рыбак
Дауысты,р- ЛЫҚ,ЛІК л,н - ДЫҚ,ДІК т,в - ТЫҚ,ТІК отвлеченные понятия	Бала+лық детство Жеңіл+дік легкость Биік+тік высота
Дауысты,р- ЛАС,ЛЕС л,н - ДАС,ДЕС т,в,с - ТАС,ТЕС Совместное местонахождение или совместное действие	Жер+лес земляк Ауыл+дас люди с одного ауыла Курс+тас однокурсник

Зат есімнің болымсыз түрі
(Отрицательная форма имен существительных образуется
путем прибавления личных окончаний в 1 и 2 лице ед. и множ. числа к отрицанию ЕМЕС )

Жақ (лицо)	Жекеше (ед. ч)	Көпше (множ. ч)
1 жақ	Мен оқушы емес+пін Я не ученик	Біз оқушы емес+піз Мы не ученики
2 жақ	Сен оқушы емес+сің Ты не ученик	Сендер оқушы емес+сіңдер Вы не ученики
2 жақ	Сіз оқушы+сыз Вы не ученик	Сіздер оқушы емес+сіздер Вы не ученики
3 жақ	Ол оқушы емес Он (она) не ученик(ца)	Олар оқушы емес Они не ученики

Сын есім (имя прилагательное)– заттың сынын, сипатын, түрін, көлемін,сапасын білдіретін сөздер.
Сұрақтары: Қандай? Қай? Кімнің? Ненің?
Какой?-ая, -ое? Который? Чей? Чья? Чье? Чьи?

Түрлері (типы)		Мысалдар
Мағынасына қарай(по значению)	1) Сапалық (качественные)	Ақ, қара, сұлу, үлкен
	2) Қатыстық (относительные)	Тұзды, ақшалы
Тұлғасына қарай (по способу образования)	1) негізгі (непроизводные)	Жақсы, әдемі, суық
	2) туынды (производные)	Қысқы, таулы
Құрамына қарай (по составу)	1) дара (простые)	Кіші, тар, нәзік
	2) күрделі (сложные)	Ұзын бойлы, қызыл ала

Сын есімнің шырайлары (Степени сравнения прилагательных)

Шырай түрлері (Степени сравнения)	Жұрнақтар	Мысалдар
1) Жай шырай (положительная степень)	-	әдемі, жақсы, ақ
2) салыстырмалы шырай (сравнительная степень)	А)1)дауысты-рақ,рек 2)дауыссыз - ырақ,ірек Незначительное различие качества	Кіші+рек меньше Жас+ырақ моложе
	Ә)1) дауысты,р- лау,леу 2) з,л,н,ң,й - дау,деу 3) қ,к,т,с - тау,теу Соответствует русским прилаг-м с суфф-ми:-оват,- еват	әдемі+леу красивее семіз+деу жирнее биік+теу высоковатый сары+лау желтоватый
3) Күшейтпелі шырай (Превосходная степень)	А) 1)Путем прибавления удвоения первого слога и добавления П	Сап-сары желтый-прежелтый жап-жақсы очень хорошо
	Ә) с усилительными словами: ең(самый), өте(очень),тым(весьма,слишком), аса(наиболее),нағыз(настоящий), тіпті(совсем) Высшая степень качества признака	өте жақсы тым биік тіпті жақын

Сан есім (имя числительное)- заттың санын, мөлшерін, ретін білдіретін сөздер.
Сұрақтары: Неше?Нешеу?Қанша? (Сколько?)Нешінші(Который)

Түрлері (типы)		Мысалдар
Тұлғасына Қарай (по способу образования)	1) негізгі (непроизводные)	екі отыз алпыс
	2) туынды (производные)	бірінші елудей
Құрамына қарай (по составу)	1) дара (простые)	бес, жүз, мың
	2) күрделі (сложные)	он бес, бес жүз
Мағынасына Қарай (по значению)	1) есептік (количественные)	үш, мың, елу
	2) реттік (порядковые) Дауысты-ншы,нші Дауыссыз – ыншы,інші	Бір+інші первый Алты+ншы шестой
	3) жинақтық(собирательные) 1-7 - ау,еу	Жетеу семеро
	4) топтау(разделительное) Дауысты,З,Ж,Р,Л,Й,У-дан,ден М,Н,Ң - - нан,нен Қатаң,Б,В,Г,Д - тан,тен	Екі-екіден по два Он-оннан по десять Үш-үштен по три
	5) болжалдық (предположительное) ш, т, с, тай,тей дауысты,р,м,н,з-дай,дей	Алпыс+тай в пределах шестидесяти тоғыз+дай около девяти
	6) бөлшектік (дробные)	бестен екі -Две пятых Бір бүтін бестен үш Одна целая три пятых

он – 10, жиырма -20; отыз-30; қырық-40; елу-50;алпыс-60; жетпіс-70; сексен-80;
тоқсан-90; жүз-100; мың-1000; 1000000-миллион

Есімдік (местоимение)- (зат есім, сын есім, сан есім) ауыстырып, солардың орнына жүретін сөздер.

Түрлері (типы)		Мысалдар
Тұлғасына қарай (по способу образова ния)	1) негізгі (непроизводные)	Мен, сен,не,кім
	2) туынды (производные)	Біреу,мынау,қандай, барлық
Құрамына қарай (по составу)	1) дара (простые)	Ол,сонау,қанша
	2) күрделі (сложные)	Бірнеше,ешкім, кейбіреу
Мағынасына қарай (по значению)	1)жіктеу (личные)	Мен,сен,сіз,ол,біз,біздер,сендер,сіздер,олар
	2)Сілтеу (указательные	Бұл,осы,мына,мынау(этот,эта,это), сол,ана,анау(тот,та,то);
	3)Сұрау Вопроситель-е	Кім,не неше,қай, қандай,қалай,қайда,қайдан,нешінші
	4)Өздік возвратные	өз(свой),өзім(я сам),өзің(ты сам),өзіңіз(вы сами),өзіміз(мы сами),өздерің,өздеріңіз(вы сами),өздері(они сами)
	5)Белгісіздік неопределенные	Біреу(кто-то,некто,кто-либо), кей, кейбір(некоторый,-ая,ое),бірдеңе(что-то,нечто,что-либо)
	6)Болымсыз- дық отрицательные	Ешкім(никто),ешбір(ничто),ештеме, дәнеме(ничего),ешқашан(никогда), ешқайда(никуда), ешқандай(никакой)
	7) жалпылау (определительные)	Бәрі,барлық,бүкіл,барша(весь,вся, все), әр,әрбір(каждый,-ая,-ое)

Үстеу(наречие) -қимылдың,заттың сынының түрлі белгілерін
сөздердің лексико-грамматикалық тобы.

Түрлері (типы)		Мысалдар
Тұлғасына Қарай (по способу образования)	1) негізгі (непроизводные)	әрең,әзер(еле),әрі(туда, дальше),бері(сюда),дәл(точно), сәл(чуть-чуть)
	2) туынды (производные)	Ескіше(по старинному), мұнша(настолько),жаяулап (пешком)
Құрамына қарай (по составу)	1) дара (простые)	Ерте(рано),кеш(поздно),тым (слишком),ерекше(особенно), басқаша(по другому),
	2) күрделі (сложные)	Бірталай,біраз(немного),алдын-ала(заранее), анда-санда(временами)
Мағынасына Қарай (по значению)	1) Мезгіл (времени)	Кеше(вчера),бүгін(сегодня), ертең(завтра),кешке(вечером), ертемен(с утра), таңертең (утром), анда-санда(временами)
	2) Мекен (места)	әрі(туда,дальше),бері(сюда), жоғары(на верху), төмен(внизу),алға(вперед),артқа (назад),ішке(во внутрь),мұнда (здесь),сонда(там)
	3) Мөлшер (количества и меры)	Сонша,соншама(столько), онша(не очень),едәуір(значи-тельно),бірталай(немало), бір-бірден(по одному)

4) Сын-бейне (образа и способа действия)	әрең,әзер(еле), дереу(тотчас), жедел,шапшаң,тез,жылдам (быстро),кенет(вдруг),түгел(все), ауызша(устно),өзгеше(по другому), осылай(так),тікелей (непосредственно),бірге(вместе), зорға(насилу)
5) Күшейту (усилительные)	Аса(очень),нағыз(настоящий), ең(самый),тым(слишком),айырық-ша(особенный),әбден(совсем,окончательно)
6) Мақсат (цели)	әдейі,біле тұра(специально),жорта(нарочно),қа-сақана(назло)
7)Сабап-салдар (причины и следствия)	Бекерге(напрасно),босқа,текке(зря), амалзыздан(вынужденно),лажсыздан, шарасыздан(поневоле)
8) Топтау (разделительности)	Екулеп(вдвоем),бір-бірлеп(по-одному),аз-аздан(по-немножку),бас-басына(на каждого),жұп-жұбымен(по парам),рет-ретімен(по порядку);

Туынды үстеулердің жасалуы
(Образование производных наречий)

Жұрнақтар	Мысалдар
-ША, -ШЕ	Жаңа+ша (по-новому), неміс+ше (по-немецки)
Дауысты,з,м,р,н,й-дай,дей т,ш,с - тай,тей (иногда-лай,лей)	Гүл+дей(как цветок) Құс+тай(как птица) Осы+лай (так)
-СЫН, - СІН	Кеш+кі+сін (вечером) Ертең+гі+сін(утром)
Дауысты,үнді,З,Ж - да,де Қатаң,Б,В,Г,Д - та,те	Жаз+да (летом),түн+де(ночью) Қыс+та(зимой),
Дауысты,үнді,З,Ж – ға, ге Қатаң,Б,В,Г,Д - қа, ке	Жоғары(верх)+ҒА – на верх Арт(зад)+ҚА - назад

жүктеу/скачать 185,26 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9

©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

Басты бет