Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Мерке ғибадатханасы. Түркілердің обасы, тас мүсіндері, тас қаландылары жанында сақталған ғибадатхананы зерттеудің маңызы зор. Бұлар табыну мен культтық ғұрыптарды өткізетін орындар болған. Әсіресе адам өте бермейтін биік тауларда орналасқан, жүздеген жылдар бойы ешкім тиісе қоймаған баяғы қалпында тұрған ғибадатханаларды зерделеу өте қызықты.
«Қыпшақ ғибадатханалары» деп аталынған ХІ-ХІІІ ғасырлармен мерзімделінетін ескерткіштерден Азия бөлігіндегі қыпшақтар мен Еуразияның еуропалық бөлігіндегі половецтер арасындағы мәдени-тарихи байланыстарды байқауға мүмкіндік мол. Мұндай ғибадатханалардың бірі – биік таулы ауданда, альпілік шалғын аймағындағы Мерке өзені, Аралтөбе, Белсаз, Сандық, Сұлусай, Қарасай, Қашқасу үстірттеріндегі – Мерке болып табылады. Ескерткіштердің мейлінше шоғырланған жері Сандық үстірті. Бұл жердегі тас мүсіндердің үлкен шоғыры туралы ХІХ ғасыр соңында белгілі болған, алайда оларды өткен ғасырдың орта тұсында ғылыми айналымға жергілікті өлкетанушы А.Н.Печерскийдің көрсетуімен Э.А.Новгородова енгізген болатын. Мерке кешенін зерттеумен ұзақ жылдардан бері А.М.Досымбаева айналысып келеді. ХХІ ғасырдың бас кезінде Жетісу далалы аймағындағы VІ-Х ғасырларға жататын түркілердің ескерткіші Жайсаң ашылды. Мерке өзенінің жоғарғы ағысында жүргізілген археологиялық зерттеулер нәтижесінде тас мүсіңдері бар ғұрыптық ескерткіштер, петроглифтер шоғырының картасы жасалды (А.М.Досымбаева). Археологиялық-топографиялық картада барлығы бірнеше ондаған мүсінді оба құрылыстары көрсетілген. Зерттеу барысында 64 тас мүсін анықталды, оның 31-і әйел адамның мүсіні болып табылады. Ғұрыптық ескерткіштердің статисткалық талдауы және типологилық мәліметтері негізінде ғибадатхана құрамына 38 мүсінді кешен кіретіндігін анықтап берді. Ал ғұрыптық конструкцияның негізгі бөлігі диаметрі 4-5 метрден 16 метрге дейін, биіктігі 0,5 метрден 1,3 метрге дейін жететін тас үйіндіден түрады. Кейбір обалардың шығыс жағынан тастан қаланған қосымша құрылыстары да кездеседі. Меркенің жарқын ескерткіштерінің бірі Сандық үстіртіне кірер жердегі екі оба мен алғашқыда обада тұрған құлпытас болып табылады. Оның бір жақ шетіне биік бас киім киіп тұрған әйел адамның бейнесі салынған. Ол екі қолымен ыдыс ұстап тұр. Басы ойықшамен бөлініп, оны денесінен бөліп тұр. Қасы, көзі, жағы (беті), иегі, кеудесі, қолдары мен ыдысы шығыңқы. Ұзын тік мұрыны мен қастары Т-тәрізді тұрпатта шығыңқы сызықпен берілген, көздері сопақша келген ойық арқылы берілген, ауызы ішке қай кіріңкіреп тұрған. Нәтижесінде бет әлпетіне әсемділік беріліп, бұрыс дөңгелектер беттегі қызылын (шырайын) келтірген. Әйел адам жалаңаш күйінде берілген, алақаны толық өңделмеген, ал қолдары білек тұсында қайырылмаған. Ыдысы пиала (кесе) тұрпатты, алайда оның түбі көріне қоймайды. Жалаңаш өзенінің жоғарғы ағысынан екі обада орналасқан үш мүсін анықталынған. Бұл №2, 3, 4 мүсіндері бар құрбандық шалатын орын. №2 және №3 тас мүсіндер обаның орталық бөлігіндегі тонаушылар қалдырған шұңқырда жатқан. Олар бастапқы орындарынан жылжытылған, нәтижесінде құлпытас терісінен қойылған. №2 мүсін қызыл граниттен қашалған (оның көлемі 0,74х0,29х0,19 м). Басы шабылған. Қолдарына денесіне параллель түрде көрсетілген. Қолдары, саусақтары өңделе қоймаған. Екі қолындағы ыдыс кубок тұрпатында (ернеуінің диаметрі түбінің диаметріне сай келеді). №3 мүсін дәл сондай (№2 мүсін) граниттен қашалып дайындалған. Қазіргі таңда олар қатар жатыр. Бұл мүсіннің көлемі: 0,62х0,25х0,18 м. Төменгі бөлігі опырылып түскен, дегенмен аздап бүгілген қолдары денесіне параллель орналасқанымен, ыдыс әдейі көрсетілмеген сияқты. Мүсіннің тек бір жағы (беткі) ғана өңделген. Шет (бүйір) жағынан жалғыз-ақ сырғасыз құлақ қабыршағы ғана түсірілген. Басы денесінен кішкентай ойықша арқылы бөлініп көрсетілген. Мұрыны мен қасы біртұтас Т-тәрізді мүсінде берілген, көздері миндаль түріндегі ойық, ауызы шығыңқы. Құрбандық орнының осы тобына №4 мүсін де кіреді. Ол ұсақ түйіршікті қызыл граниттен қашалып дайындалған (0,68х0,28х0,16 м). Мүсін обаның ортасына орналасқан, жүзі солтүстік-шығысқа қаратылған. Тастың тек бір жақ шеті ғана қашалған. Бет әлпеті схема түрінде берілген: Т-тәрізді мұрын мен қас, т.б. Мүсіннен адам жынысы нақты ажыратыла қоймайды. Киімі де, қолдары мен ыдыстары, әшекейлері де көрінбейді. Оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай бірінен кейін бірі орналасқан сайлардан (Қоралас-сазы, Тоғансай, Жалаңаштың жартысы, Сулы-сай, Қарасай, Шөлсай, т.б.) ондаған тас мүсіндері анықталған. Барлық конструкциялар мен мүсіндер тпологиялық жағынан өзара жақын. Әйтсе де ескерткіштер түрі тас мүсіндердің сыртқы пошымына, санына, орналасу орнына қарай жіктелінеді. Сұлусай-7 обасында төрт мүсін орналасқан. Бес ескерткіштен үш-үштен мүсін анықталған, он бір обадан екі-екіден мүсін саналған, ал 28 конструкцияда бір мүсіннен болған. Конструкциялардағы екі немесе одан көп мүсіндердің бірі міндетті түрде ер адамның мүсіні болып табылады. Қалғандарында әйел адамдар бәдізделген. Дегенмен екі ер адамның мүсіні бар бір ескерткіш пен екі әйелдің мүсіндері қойылған үш конструкция да анықталған. Қашқасу-1, Мүйізді қора-2 (№1, 2 обалар) ескерткіштеріндегі диаметрі 6-10 м, биіктігі 0,5-1,2 м обалар қасынан оларға шығыс жағынан жалғасқан көлемі 1,5х1,8 м және 2,3х2,7 м тікбұрышты құрылыстар анықталған. Мүсіндердің жүзі шығысқа қаратылған. Шайсандық-1 қорымы ескерткіштің басқа түріне (типіне) жатады. Диаметрі 7 м, биіктігі 0,6 м обаның ортасына әйел адамның мүсіні орнатылған. Беті шығысқа қаратылған. Шөлсай-3 және Сандық-2 қорымдарындағы әйел адамдардың мүсіндері обаның шығыс жағында тұр, ал обаның ортасында тонаушылар шұңқыры сақталынған. Құлпытас секілді статуялар (адам денесінің тек жоғарғы жағы ғана бедерленген мүсіндер) өз кезегінде бір обада мүсіндермен бірге тұра береді. Статуялардың бірнеше түрі жіктелген: бас киімі көсретілген мүсіндер, ер және әйел адамдардың мүсіндері. Ер адамның бас киімі дөңгелек пішінді, ол екі скульптурада көрсетілген. Алты мүсінде мұрт айқын бедерленген, бір ер адамның мүсінінде сына тәрізді сақалы нақышталған. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|