Мұнай компанияларына салынатын салықтар мен арнайы төлемдер

Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың тиімділігін арттыру болып табылады.

Үкімет басшысының хабарлағанындай, 2009 жылдың қорытындысы бойынша, мұнайды экспорттаудан тек салық түрінде ғана мемлекеттік бюджетімізге 500 миллион АҚШ доллары шамасындағы қаржы түспей қалған. Мұндай көлемдегі қаржы республикалық бюджетіміздің төрттен бір бөлігіндей мөлшерді құрайды. Егер бұл көрсеткіш тек қана мұнай саласында орын алған болса, онда еліміздің бүкіл шикізатын экспорттаудан түспей қалған қаражаттың мөлшері қандай болар еді. Мұнайгаз аудандарының перспективтік аумағы 1700 млн. шаршы шақырымға тең, мұның өзі барлық аумақтың 62 пайыздан астамын құрайды. Анықталған стратегиялық қорлар 169 көмір сутегі қазба орындарын қамтиды, оның 87-сі мұнай, 17-сі газ, 30-ы мұнайгаз, 25-сі мұнай және газ конденсаты, 20-сы мұнай конденсаты. Қазақстанда анықталған қорлар 2,8 млрд. тонна мұнайды және 1,8 трлн. текше метр газды құрайды.Болжамды қорлар 12 млрд. тонна мұнай мен конденсатты және 3 трлн. текше метр газды құрайды.

Өткен жылы республикада 30,6 млн. тонна мұнай және 4,7 млн. тонна конденсат өндірілді, ал 2013 жылы 100 млн. тонна мұнай өндіру көзделуде, мұның өзі еуразия кеңістігіндегі көмір сутегін өндірушілер мен экспорттаушылар арасында негізгі позициялардың біріне ие болуға мүмкіндік береді. Алдын ала бағалаулар бойынша, өндірудің мұндай деңгейіне жету үшін кемінде 10-12 млрд. доллар инвестиция қажет болады. Онымен қоса тек шикізат өндіруге ғана емес, инфрақұрылым қалыптастыруға да қаржы тарту қарастырылып отыр.

Қазақстан мұнай резервінің молдығына қарамастан, елдің сан мен сапа жағынан да, мұнайды әлемдік нарыққа тасымалдау жағынан да, Таяу және Орта Шығыс мұнай экспорттаушыларымен бәсекелесе қоюы екіталай, өйткені, мұнайдың өзіндік құны өте жоғары. Осындай көлеңкелі экономиканың келеңсіз әрекеттерінен еліміздегі күнделікті тұрмыстық қажеттіліктерге аса зәру болып отырған тұрғындардың бөлігі көп зардаптар шегуде. Екінші жағынан, салық салынатын базаның кемуінен, экспорттаушы емес экономиканың басқа салаларында қызмет атқарып отырған кәсіпорындарға жүктелетін салық ауыртпалығы арта түсуде.

Аталған кемшіліктерді жою үшін, ең алдымен салық заңына жаңадан өзгертулер енгізу аса қажет. Қаржы министрі атап өткеніндей, жаңадан қабылданған салық кодексінде айтарлықтай өзгерістер енгізілмеген, демек, жіберілген кемшіліктер алдағы уақытта да жіберілуі мүмкін. Әрине енгізілген өзгерістер әбден саралануы және салық жылының басынан бастап іске асуы қажет. Салық төлеушілер үшін салық жүйесінің ең болмағанда үш-бес жылға дейін тұрақты болып қалуы аса маңызды шарт болып табылады. Тұрақсыз экономика жағдайында бұлай болу әрине мүмкін емес, әсіресе жалпы ішкі өнімнің мөлшері дүниежүзілік бағаға тәуелді жағдайында бұл өте қмынға соғады[ 13.23-48 беттер].

Жер қойнауындағы табиғи байлықтарды өндірушілердің табыстары әлемдік бағаға байланысты екенін ескере отырып, оларға салынатын табыс салығына прогрессивті мөлшерлемені енгізген дұрыс болар еді. Егер шикізаттың қалыптасқан бағасы орташа көрсеткіштен жоғары болып қалыптасса, онда осындай шикізатты экспорттаушы кәсіпкерлер бағаның артық мөлшеріндегідей пайызды қосымша табыс табады. Бұл артық табыс мөлшері қазіргі салық заңында кәсіпорындардың ішкі пайда нормаларына сәйкес үстеме пайда салығы арқылы алынып отыр. Бұл аталған салықтың кемшілігі мынада: ішкі пайда нормасын анықтау кезінде оның мөлшеріне әр түрлі себептер мен субьективті жағдайлар әсер етуі мүмкін және пайда нормасын қайта-қайта қарастырып отыру қажет, өйткені шикізаттың әлемдік бағасы күн сайын өзгерістерге ұшырауы мүмкін.

Аталған кемшіліктерді жою үшін шикізатты өндірушілерге салынатын табыс салығының базасын кәсіпорынның ішкі пайда нормасынан шикізаттың сатылу уақытындағы қалыптасқан әлемдік бағасы мен шикізатты өндіру мен тасымалдауға кеткен шығындардың айырмасына ауыстыру керек. Бұл арада неліктен шикізаттың сатылу бағасы емес, сатылған уақыттағы қалыптасқан әлемдік баға алынып отыр? Оған себеп, кез келген шикізатты болсын, дацын өнімдерді болсын экспорттаушы кәсіпорындар сатылу бағасын жасалған келісім шарттарда төмендетіп жазып, сөйтіп табыс мөлшерін азайтып көрсетуі әбден мүмкін, ал белгілі бір уақытта қалыптасқан шикізат бағасын кемітіп көрсету мүмкін емес және оның дұрыстығын тексеру онша қиынға соқпайды. Сонымен қатар шикізаттың өзіндік құны мен тасымал шығынын анықтау көп жағдайда тұрақты болып қалады. Бұл арада экспорттаушы кәсіпорындардың келіспейтін жақтары орын алуы мүмкін, мәселен, Қазақстан шикізаты сапасының төмендігі. Шын мәнінде туындайтын қайшылықтарды реттестіру қиын емес [14.бет245]

Егер экспортталатын шикізаттың әлемдік бағасы күрт төмендеп кетсе, онда мәселе қалай шешілмек деген сұрақтың қойылуы сөзсіз. Оған жауап беру үшін, мұндай экспорттың еліміз үшін маңыздылығын сарапқа салуымыз қажет. Егер әлемдік бағаның төмендеуіне қарамастан шикізатты еліміз үшін маңызды болып қала берсе, онда өндіруші кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмек көрсету аса қажет. Салық салу жағынан шмкізатты экспорттаушылар үшін көмекті табыс салығы ставкасын да азайту қажет. Мұндай әрекет шикізатты өндірушілер мен экспорттаушылар үшін едәуір көмек болар еді.

Сонымен, шикізатты экспорттаушыларға қолданылып келген үстеме пайдаға салынатын салықты алып тастап, бір ғана прогрессивті табыс салығын қолданған дұрыс болар еді.

Аса бір ойландырып жүрген мәселенің бірі – жеке тұлғалардың табысына салынатын салықтардың мөлшері. Қазіргі таңда кәсіпорындарда қызмет атқаратын жеке тұлғалардың жалақыларына екі түрлі: табыс салығы және әлеуметтік салық салынады. Сонымен қатар жалақының он пайызы зейнетақы қорына аударылады. Мәселенің жайын жалақыны төлейтін заңды тұлғалар жағынан қарайтын болсақ, онда жалақы үлестіру барысында кәсіпорындардың қосымша қаржыға шықындалуын байқаймыз. Бұл қызметкерлердің еңбек ақысын көтеруге кәсіпорындар мүдделі емес деген сөз. Жалақы мөлшерін көбейткен күннің өзінде кәсіпорындар әр түрлі жолдармен нақты жалақы мөлшерін азайтып көрсетуде. Осыған байланысты Қазақстан салық жүйесінің алдында қалайша еліміздің азаматтарының орташа жалақы мөлшерін көтеруге болады және кәсіпорындарды қандай жолдармен жалақыны көтеруге ынталандыруға болады деген мәселелер тұр.

Республикамызда өмір сүріп отырған жалақылары төмен азаматтар үшін салық заңымызда жеңілдіктер қарастырылмаған деуге болады. Мысалы, салық заңында жеке тұлғалардың табыстарына қолданылатын шегерімдердің мөлшері барлық жеке тұлғалар үшін бірдей – бірайлық есептеу көрсеткіші деңгейінде және әрбір бір айлық есептеу көрсеткішінен төмен табыс табатын немесе мүлдем табысы жоқ әрбір жанұя мүшесі үшін бір айлық есептеу көрсеткіші мөлшерінде шегерім жасауға рұқсат етіледі. Яғни жалақы мөлшері 45000 теңге болатын және жалақысы 4500 теңгені құрайтын жеке тұлғалардың табыстарына қолданылатын шегерімдердің шамасы бірдей. Бұл әрине әділдікке жатпайды, ал салықтардың классикалық үлгісі бойынша әділдік қағидаты алдыңғы орынға ие болуы қажет. [21.54-98 беттер]

Осындай объективті және субъективті жақтарды ескере отырып, келесі ұсыныстарды қозғауға болады. Біріншісі жеке тұлғаларға қолданылатын шегерімнің мөлшерін өзгерту және оны тек табысы төменгілерге ғана қолдану, екіншісі, табыс салығынан ең төменгі жалақы алушыларды босату.

Салықтық жүйенің жұмысы тек қана мемлекеттік бюджетті толтыруға ғана негізделмейді, сонымен қатар оның реттеуші және ынталандырушы мәні болады. Салықтық алымдардың жағдайы қосымшаларда көрсетілген.

Себебі, мемлекеттің экономика дамуын реттеу үшін жеткілікті қаражаты болуы қажет. Мемлекеттің инвестициялық әлеуетінің талдауы мемлекеттің экономиканы реттуге арналған қаражаттардың жеткіліксіздігін көрсетеді. Көптеген мемлекеттер инвестициялық үдерісті реттеу үшін өндіріске жиынтық инвестициялардың 25 %-дан төмен емес үлесін салады. Салыстыру үшін мемлекеттік шығындардың деңгейін анықтайтын, экономикаға салынатын салық жүктемесі келтірілген.

Қазақстандағы салықтық түсімдер халыаралық стандарттарға сәйкес емес, бұл бюджеттің мемлекеттегі болып жатқан инвестициялық үдерістерді реттеуді төмендетеді ( ЖІӨ-нің 22 % Италиядағы 50,8 %-ға қарағанда—Қазақстан үшін max бағдарламасы; Жапониядағы 32,9 %-Қазақстан мүшін min бағдарламасы).

Қазақстан үшін тағы да бір мәселе - экономикаға салынатын салық жүктемесінің құрылымы. Дамыған мемлекеттерде өндіріске салынатын салықтар үлесі уақыт өте келе азаяды, ал тауарлар мен ресурстарға салықтар үлесі ұлғаяды. Ал Қазақстанда керісінше корпоративтік салықтар ұлғая түсуде. Бұл Салық кодексіндегі осы салыққа деген нормативтік көрсеткіштің жоғары деңгейімен байланысты болуы ықтимал.

Бұл есептеулердің болжамдық сипаты болғанымен, олар кәсіпорынға салынатын салық жүктемесінің 20-35% құрайтынын анық көрсетеді. Әлемдік тәжірибеге сәйкес халықаралық стандарттар бойынша салық жүктемесінің тиімді деңгейі 30-40 % болуы қажет. [ 18, 35-41 беттер]

Сонымен, егер республикамыздың салық жүйесіндегі жеке тұлғаларға салынатын табыс салығына осындай өзгерістерді енгізетін болса, табысы өте төмен дәрежедегі азаматтарыға едәуір көмек болар еді.

Ал кәсіпорындардың тиімді жұмыс жасауын ынталандыру үшін өндіріске салынатын салықтарды төмендетіп, тауарлар мен қызметтерге, тауар айналымына салынатын салықтарды жоғарылату керек.

Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізедіі. Олар салық төлеушілердің тұрған жері бойынша есепті айдың табысын төлеудің соңғы күнінен кейінгі бес жұмыс күні ішінде жүзеге асырады

Қазақстан Республикасының щегінен тыс жерлерде төленген жеке табыс салығының сомасы белгіленген тәртіппен Қазақстанда салық төлеу кезінде есепке жатқызылады.

Жерқойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері. Қазақстан Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін төлемдер ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын салық, жер қойнауын пайдаланушылардйң арнаулы төлемдері, су үшін төленетін төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем (орман табысы) және басқалары жатады. Аталған төлемдер негізінен ренталық сипатта болады, өйткені олардың пайда болуы мен мөлшерлемелерінің шамасы шығарылатын және шаруашылық қызметте пайдаланылатын материалды, шикізатты, минералды ресурстарды алу, тұтыну, олардың сапасы табиғат факторларымен байланысты болады.

Техногендік минералды құралымдардан пайдалы қазбалар алуды қоса, Қазақстан Республикасыда жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы мен арнаулы төлемдерді төлеушілер болып табылады.

Жер қойнауын пайдаланушы үшін белгіленген салық режімі тек қана Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен жер қойнауын пайдалануға жасалатын келісімшартта айқындалады.

Өнімді өндіру мен қызмет атқаруға байланысты шығындар өндірістік өзіндік құнды құрайды. Ал өнімді өткізуге байланысты шығындар /мамандарды дайындау, ғылыми-зерттеулік және тәжірибе жұмыстары/ - өндірістік емес шығындарға жатады. Бұл екеуінің қосындысы өнімінің толық өзіндік құнына тең.

Өндірістегі әр түрлі шығындарды бір жүйеге келтіріп, оларды бөлек топтарға жинақтау мақсатымен барлық шығындар жіктеледі. Барлық шығындар экономикалық элементтер бойынша топтанады. Өзіндік құнның калькулияциясы келесі тарамдардан құралады:

- Шикізат пен негізгі материалдар;

- Қосалқы материалдар;

- Отын,

- Амортизация төлемдері;

- Еңбек ақысы;

- әлеуметтік сақтандыруға төлемдер;

- басқа да ақшалай шығындар;

Калькулияция - өндірілген өнімнің немесе орындалған жұмыстың өзіндік құнын есептеп шығару. Барлық шығындарды келесідей топтарға бөледі:

- өзіндік құнға жатқызу әдісіне байланысты :

- тура;

- өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты:

- шартты-тұрақты;

- шартты-өзгерісті;

- өндіріс процесс қатысуына байланысты:

- негізгі;

- қосымша;

Сонымен, шығын, яғни жұмсалған қаржы – бірлестіктердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың өнім шығаруға, қызмет көрсетуге, жұмыс атқаруға және оларды өткізуге жұмсаған ақша түріндегі шығындарының жиынтығы.

Тура шығындар – бұл өнімнің өзіндік құнына тікелей жататын тікелей қатысы бар шығындар.

Қосалқы шығындар - өнімнің бірнеше түріне қатысы бар шығындар.

Шартты-тұрақты шығындар – негізгі қорлардың өзгеріссіз болған жағдайында өнім өндіру көлеміне байланысты болады және өндіріс күшейткенде өзінің тұрақтылығын көрсетеді, яғни өндірістің деңгейіне қарамастан бір қалыптан айнымайтын шығын.

Шартты-өзгерісті шығындар - өндірілген өнімнің немесе атқарылған жұмыстың бір бөлігіне қатысы. Олар өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады, яғни деңгейі өндіріс деңгейіне тікелей тәуелді болатын шығындар.

Негізгі шығындар - өндіріс үрдісіне тікелей қатысы бар шығындар;

Қосымша немесе үстемелі шығындар – басқару шығындар, яғни өндіріс пен басқаруға шаруашылық қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындар болып табылады және олармен бірге өнімнің өзіндік құнына қосылады.

Кәсіпорынның жоспарлы және есептегі өзіндік құнына байланысты келесі көрсеткіш пайдаланады:

1. 
   Өзіндік құнның өзгерісін тауарлық өніммен салыстырғандағы көрсеткіш мына формула бойынша анықталады:
   

ӨҚ= ΣQжос*ӨҚжос - ΣQжос*ӨҚнақ / ΣQжос* ΣӨҚнақ (1)

ӨҚ_С1=(ӨҚ_n – Қ_Ұ)/Ш_С1 (2)

Мұндағы:

ӨҚ_n – бөлшекті іздеу және барлау стадиясындағы шығындар;

Қ_Ұ – ұңғы өнімінің құны;

Ш_С1 - категориясының қоры,тн.

С₁ категориялы 1тн. қорды В катеоргиясына ауыстырғандағы шығындар:

ӨҚ_В= ӨҚ_С1 + ӨҚ_Д.Р. – С_Ұ / Ш_С.В. (3)

Мұндағы:

ӨҚ_В – ұңғы қорының құндық сомасы;

ӨҚ_Д.Р – бөлшекті барлау стадиясындағы шығындар:

Ш_С.В. – С₁ категориясынан В катеориясына ауысқан қор.

Бұрғылау жылдамдығы өзгерген жағдайда ұңғы құрлысының өзіндік құны да өзгереді. Бұрғылау жұмысының өзіндік құн өзгерісі кезінде:

ӨҚ_υ = (T/100)*Ү

ӨҚ_υ = (1 – υ_жос/ υ_нақ)*Ү (4)

Мұндағы:

υ_жос, υ_нақ – жоспарлы және нақтылы бұрғылау жылдамдығы, м/ст-ай;

Ү – уақытқа байланысты шығындардың үлес салмағы, %.

Ұңғы құрылысының сметалық құны – сметалық мөлшер мен баға бойынша техникалық жоба негізінде есептелген шығындар сомасы болып табылады.

Жоспарлы қор жинау болып тапсырыс берушіге аяқталған ұңғы қызметін беру нәтижесінде алынған бұрғылау кәсіпорынның пайдасы табылады.

Өндірістік шығындар сметасы – бұрғылау кәсіпорындағы ұңғы құрылысының барлық шығындар жиынтығының жоспарын құрайды.

Ұңғы құрылысының жоспарлы өзіндік құны – оның сметалық құнынан (С_СМ) жоспарлы қор жинау П көлемімен белгіленген міндеттегі өзіндік құнның төмендеуінен ΔС аз болуы тиіс, яғни:

С_t+1 = C_CM – П – ΔС_t+1 (5)

Ұңғы құрылысындағы жиынтық шығын дегеніміз – арнайы түрде әзірленген және өзіндік құн бойынша және шеттегі қызмет түрі бойынша шығындар көрсетіледі.

Бағаны құраушы экономикалық элементтердің бір түрі бұл - пайда болып табылады. Кәсіпорындағы бір өнімге келтірілетін бағаны құру үшін біз пайда және пайдалылықты жоспарлаймыз.

Пайда – бұл кәсіпорынның жалпы табысы мен шығындары арасындағы айырма, мұнда жалпы табыс шығыннан асып түседі.

Өнімді өткізуден алынған пайда - жалпы табыс пен айналыс шығындары арасындағы айырма, мұнда жалпы табыстан есептелген қосылған құнға салынатын салық шегеріп тасталады.

Пайда = Баға - Өзіндік құн (6)
Бір жылдың және бүкіл кәсіпорын масштабында пайданың деңгейі келесідей анықталады:

Жалпы табыс = Өнімді өткізуден түскен түсім – Жалпы шығын (7)

Таза ағымдағы құн = КОАҚТА – БИ (8)

- Жиынтық табыс;

- Жалпы табыс;

- Ағымдағы табыс;

- Таза табыс;

Кәсіпорынның жиынтық табысы – тауарлық өнімді өткізуден түскен пайдадан, басқа да өткізуден түскен және тыс өткізу операциялардан түскен табыстан құралады.

Жалпы табыстан мұнай өндіру көлемінің құны, негізгі іс-әрекеттерінен түскен табыс немесе тауарлық өнімді өткізуден түскен пайда деп атауға болады.

Тауарлық өнімді өткізуден түскен пайдасын анықтағанда - өткізілген өнім түсімінен қосылған құнға салынатын салықты, акцизды және өнімнің өзіндік құнын алып тастау керек. Яғни, жалпы тауар өткізуден түскен табыстан материалдық және міндетті төлемдерді шегеру керек.

Басқа да активтерді өткізуден түскен табысы кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларды және пайдаланбаған мүліктерді сатудан түскен табыс болып табылады.

Тыс өткізу операциялардан түскен табыс бағалы қағаздардың дивиденттері, жалғаудан түскен төлемдері мен айыптар, өсімдер және тұрақсыздық айыппұлдар қосындысынан құрылады. Кәсіпорынның ағымдағы табысы жалпы жиынтық табыстан бастапқы инвестициялар мен ағымдағы шығындардың шегеріп тастаған көрінісі болып табылады.

Қалған таза табыс анықтаған ағымдағы табыспен мемлекеттік міндетті төлемдердің айырмасын көрсетеді. Кәсіпорынның басқа да қосымша іс-әрекеттерінен түскен пайданы өткізуден тыс пайда дейді. Тауар мен басқа да өнімді өткізуден тыс пайдалар бірігіп баланстық пайданы құрайды.

П_Бал = П_ӨТК + П_БАСҚ + П_ТЫСӨТ (9)

Кәсіпорынның негізгі қызметінен түскен пайдасы мұнайгаз өнеркәсібінің мұнай технологиялық тізбектің әртүрлі кезеңінде өз ерекшеліктерін ескереді.

Мұнай технологиялық тізбегі үш үлкен стадияға бөлінеді:

Стадия «Апстрим»:

- Барлау /барлаулық және жобалау – іздестіру жұмыстары/;

- Бұрғылау /ұңғы құрылыстары/;

- Мұнай өндіру /мұнайды жер бетіне көтеру/.

Стадия «Мидстрим»:

- Тасымалдау /құбырөткізгіш арқылы немесе баржа және танкерлермен/;

Стадия «Даунстрим»:

- Мұнай өңдеу зауыты /МӨЗ/;

- Сақтау және өткізу /МБ және АЗС/;

- Маркетингтік зерттеулер;

- Түпкі тұтынушы.

• 
  Геологиялық барлаудан түскен пайда атқарылған барлау жұмыстарының сметалық құны мен іс жүзіндегі өзіндік құнының айырмасына тең болады.
  
• 
  Бұрғылау кәсіпорындағы пайдасы ұңғы құрылысының сметалық құнынан жалпы жылдық эксплуатациялық шығындарды шегергенге тең.
  
• 
  Мұнайгаз өндіру басқармасының пайдасы тауарлық мұнай мен газды өткізуден түскен түсім мен өндіріс шығындарының айырмасына тең.
  
• 
  Тасымалдау кәсіпорындарының пайдасы мұнай мен газды айдаған көлемінен түскен табыстан жалпы эксплуатациялық шығындарды алғанға тең.
  
• 
  Мұнай сақтау база және автоматтандырылған құю станциялардан түпкі тұтынушыға жеткізудің пайдасын анықтау үшін, жалпы түскен табыстан айналыс шығындарын шегереміз.
  

- шеткі өндірістік қызмет атқарудан;

- өнеркәсіптік жұмыстар атқарудан;

- ауылшаруашылығына көмек беруден /жанармай, дизотын/;

- артық активтерді және бейматериалдық құндылықтарды сатудан түскен пайдалар.

Тыс өткізу операцияларынан түскен пайдаға жататындар:

- арендалық төлемдер;

- лизинг;

- айыппұлдар мен пениялар;

- инвестициялардан түскен пайыздар;

- бағалы қағаздардан түскен дивидендтері;

- дебиторлық борыштар.

Баланстық пайдадан қойма пайдаланушылар мемлекеттік салықтар мен міндетті төлемдерін жасайды:

- заңды тұлғаның пайдаға салынатын салығы;

- қосылған құнға салынатын салық;

- роялти – қойнауларды пайдалану құқығына салынатын тұрақты салық /өнім өндіру көлеміне тікелей байланысты/;

- бонустар – қойнау пайдаланушылардан, белгіленген территорияда және келіскен операцияларды атқаруға, өзара шарт жасасылатын жағдайда, бірақ рет алынатын мемлекеттік төлемдер.

Тауар мен қызметтерге салынатын, бағаға қосылатын немесе тарифке енгізілетін салықтар жанама салықтар деп аталады. Жанама салықтарға:

1. 
   қосылған құн салығы;
   
2. 
   акциздер;
   
3. 
   кедендік баж салығы;
   

Үлестік бағалар әдісі

Балдар әдісі

Тікелей шығындар әдісі

Стандартты тікелей шығындар әдісі

Сурет 1 Бағаның құрылуы¹

Баға құрылуы - бағаның деңгейін, ара салмағын және құрылымын қалыптастырып, өзгеру процессі. Еңбектің қоғамдық қажетті шығындары, тауарлардың құны бағалардың объективті негізі болып табылады, олар ақшалай нысан арқылы бағада көрініс табады.

Нарықтық экономикада баға үш басты қызметті атқарады:

- Бағдар беруші – тауарлардың сатушы мен сатып алушылар әрекеттері үшін ақпарат береді;

- Бөлу – бұл арқылы нарықтық экономика қатысушылары арасында табыстар, әндірістік факторлар және игіліктер бөлінеді;

- Ынталандырушы - өндірісті өте үнемді әдіспен жүргізуге және сұранысты ұтымды пайдалану арқылы ықпал етеді.

Бұл қызметтердің орындалуы тек қана бағалардың табиғи /еркін/ динамикасын бұзатын монополия және инфляциясыз жағдайдағы еркін баға қозғалысы арқылы ғана мүмкін болады. Бұл шара бұзылса рынокта бейберекет, кездейсоқ құбылыстар орын алады. Сондықтан, баға – тауар құнының ақшалай тұлғалануы, яғни тауардың немесе қызметтердің бір өлшемі үшін төленетін және алынатын ақша мөлшері. өндіріске жұмсалатын шығындар мен пайданы қамтиды.

Өндіріс бағасы – тауарлардың нарықтық бағасы негізінде жатқан құнның өзгерген нысаны. Тауарды өндіру шығындары мен орташа пайдадан құралады. Нарықта бағаның бірнеше түрлері бар, олардың кейбіреулерін келтіріп кетуге болады:

- мемлекеттік;

- келісім бағалары;

- әлемдік т.с.с.

Мемлекеттік бағалар /монополист/ - кәсіпорындар өнімдеріне елдің экономикасы үшін базалық ресурстарға, әлеуметтік маңызы бар тауарларға тағайындалуы мүмкін. Мемлекеттік бағалар жүйесі екі элементтен тұрады:

• 
  үкімет қатаң тағайындап /ықтиярсыз/ отырып, бекітілген бағалар;
  
• 
  ұсыныс пен сұраныстың арақатынасындағы өзгерістерді есептеп отыратын, реттелетін бағалар;
  

• 
  кәсіпорынның көтерме сауда бағасы – дайындаушы кәсіорындар өнімді тұтынушылармен және өткізу ұйымдарымен есеп айырысқанда қолданылатын баға түрі.
  
• 
  өнеркәсіптің көтерме сауда бағасы - өнеркәсіптің өткізуші ұйымдары мен көтерме сауда базалары тауарларды саладан тыс жерлерге, негізінен, сауда жасаушы ұйымдарға сатқанда қолданылатын баға.
  

Қазақстан Республикасында кәсіпорын деңгейінде баға тағайындау негізінде маркетолог және экономист мамандар баға құрудың негізгі сұлбасы бойынша баға құруды жүргізеді. Сол себепті баға құрғанда баға құру кезеңдерінің пунктерінің барлығын толықтай зерттеп алу қажет.

Баға құруда мақсат қою

Шығындарды бағалау

Сұранысты анықтау



Бәсекелік тауарлармен бағаны таңдау

Баға құру әдісін таңдау

Ең соңғы бағаны тағайындау

Сурет 2 Баға құру кезеңі²

- Өміршеңдікті қамтамасыздандыру.

Бұл жағдайда нарықта көптеген өндірушілер мен өз тауарын өткізу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін бағаны төмендетеді. Яғни, өмір сүру пайдадан гөрі маңыздырақ.

- Пайданы ұлғайту немесе максималдау.

Пайданы ұлғайтуға көптеген фирмалар ұмтылады. Мұндай мақсат нарықта тұрақты орын алған кәсіпорындарда ғана емес, сондай-ақ өз болашақтарына онша сенімді емес фирмаларда өздеріне пайдалы нарық конъюктурасын (шамасын) максималды пайдалануға тырысады.

- Лидерлікті алу. Бұл жерде кейбір кәсіпорындар өз мақсаттарына жергілікті нарық бөлігі бойынша немесе өнім сапасы бойынша алады. Бірінші жағдайда, олар бар мүмкіндігінше максималды төмендетеді; екінші жағдайда, жеке бағаны тағайындайды.

Сұранысты анықтау кәсіпорындардың тағайындаған әрбір бағасы тауарға деген сұраныспен анықталады.

Тұрақты және айнымалы шығындардың қосындысы жалпы шығындарды береді. Олар ТС болып белгіленеді. Шекті шығындар - өндіріске қосылған тағы бір өнім бірлігінің қосымша шығыны. Ол МС деп белгіленеді:

МС = ΔVC/ ΔQ (11)

Максималды бағаны сұраныс, ал минималды бағаны шығындар анықтаса, орташа баға мөлшеріне бәсекелестер тауарларының өтуі үшін олардың сапасы мен бағасын біліп отыруы қажет. Ол үшін:

• 
  фирма өкілдері бәсекелес тауармен танысу үшін оларды сатып алып талдайды;
  
• 
  фирма бәсекелестердің прейскуранттарымен танысуы мүмкін;
  
• 
  фирма бәсекелестері қолданатын өндіріс құрал – жабдықтарын сатып алып, оларды талдап, олардың деңгейін білуі мүмкін;
  

Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайдалану «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Заңға сәйкес жүзеге асырылады. Жер қойнауын пайдаланушыларға салынатын салық Қазақстан Республикасының «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» 2002 жылғы 12 маусымдағы Кодексіне сәйкес жүзеге асырылады және осыған сәйкес салықтардың мынадай түрлері төленеді:

- корпоративтік табыс салығы;

- жеке бастың табыс салығы;

- қосылған құнға төленетін салық;

- акциздер;

- әлеуметтік салық;

- жер салығы;

- көлік құралдарына салынатын салық;

- мүлікке салынатын салық.

Жер қойнауын пайдаланушылар негізгі салықтармен қоса мынадай арнайы салықтарды төлеуді жүзеге асырады, оларға жататындар:

1) қосымша кіріс салығы;

2) бонустар;

а) жазылатын бонус;

б) коммерциялық жаңалық бонусы;

3) роялтилер

4) Қазақстан Республикасының өнімдерді бөлісу бойынша үлесі.

Жер қойнауын пайдаланушыларының қосымша табыс және арнайы төлемдер төлеушілеріне Қазақстан Республикасында же қойнауын пайдалану операцияларын жүзеге асырушы жеке және заңды тұлғалар жатқызылады, техногендік минералдық жыныстардан пайдалы қазбалар алуды қоса есептегенде деуіміз керек.

Бонустар. Жер қойнауын пайдаланушының басы ашық төлемі ретінде жер қойнауын пайдалану келісім шартында белгіленген мөлшерде ақшалай төленеді.

Жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке дара жағдайларына қарай бонустардың мынадай түрлері төленеді:

1) жазылатын бонус;

2) коммерциялық жаңалық бонусы.

Жасалатын келісім шарттың техникалық-экономикалық есептеріне сәйкес бонустардың бір немесе екі түрі де қолданылуы мүмкін.

Жазылатын бонус. Жер қойнауын пайдаланушының келісім шарттық аумақта жер қойнауын пайдалану қызметінің құқығы үшін бір-ақ рет төленетін басы ашық төлем болып табылады және келісім шарт жасасқан кезде белгіленеді. Және де жазылу бонусының бастапқы мөлшерін Қазақстан Республикасының үкіметі белгілейді, ал ақырғы мөлшері жер қойнауын пайдалану үшін берілетін қазба орнының экономкалық құндылығына қарай келісім шартта, бірақ бастапқы мөлшерден кем болмайтын мөлшерде белгіленеді.

Жазылу бонусы келісім шартта белгіленген мерзімде, бірақ оның күшіне енген күнінен 30 күнтізбелік күннен кешіктірмей бюджетке төленеді, ал декларацияны жер қойнауын пайдаланушы тіркелген жері бойынша аумақтық салық органына төлем мерзімі келген айдан кейінгі айдың 15-нен кешіктірмей төлеуге міндетті.

Комерциялық жаңалық бонусы бақылау аумағындағы әрбір коммерциялық жаңалық үшін, оның ішінде, бастапқыда белгіленген алынатын қорларды көбейтуге алып келетін қазба орнына қосымша барлау жүргізу барысында ашылған қосымша қазба байлықтары үшін белгіленеді. Өндіруді көзделмеген қазба байлық орындарына барлау жүргізу үшін жасалған келісім шарттар бойынша коммерциялық жаңалық бонусы белгіленбейді.

Коммерциялық жаңалық бонусының мөлшері салық салу объектісіне, есептеу базасы мен мөлшерлемелерге қарай белгіленеді.

Мөлшерлеме жер қойнауын пайдаланудың жеке дара жағдайлары ескеріле отырып, жер қойнауын пайдаланудың әрбір келісім шартында, тиісті коммерциялық жаңалық бойынша алынатын бекітілген қорлардың құнына пайызға шаққан мөлшерде, бірақ 0,1 пайыз мөлшерінен кем болмайтын мөлшерде белгіленеді.

Коммерциялық жаңалық бонусын төлеу мерзімі келісім шартпен белгіленеді, ал салық декларациясын жер қойнауын пайдаланушы аумақтық салық органына тіркелген жері бойынша төлеу мерзімі жеткен айдан кейінгі айдың 15-нен кешіктірмей тапсыруға тиіс.

Пайдалы қазбаларды келісім шарт жасасқанға дейін жүзеге асырушы жер қойнауын пайдаланушылар жер қойнауын пайдаланғаны үшін республика бюджетіне роялти түрінде Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген мөлшерде шегерім жасайды. Және де салық салу объектілерін белгілеу және осы шегерімдерді төлеу мерзімі роялти төлеу үшін Кодекс белгілеген тәртіппен жүзеге асырылады.

Роялти төлеушілер пайдалы қазбаларды өндіруді жүзеге асырушы жер қойнауын пайдаланушылар және оларды мемлекет меншігіндегі техногендік минералдық құрылымдардан айырып алушылар болып табылады, бұл жерде оларды есепті кезеңді іске асырған-асырмағанына мән берілмейді.

Роялти сатып алушылар оларды іске асырғандарына немесе жеке бастарының мүдделеріне пайдаланғандарына қарамастан өндірілетін пайдалы қазбалардың әрбір түрі бойынша жеке-жеке төленеді.

Роялти мөлшерін есептеу үшін объектілерді, базаны және салық салу мөлшерлемесін білу қажет.

Мөлшерлеме пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша, жалпыға тараған қазбалар мен жерасты суларын қосапағанда, жобаның экономикасы ескеріле отырып келісім шартта белгіленеді. Мұнда ең аз мөлшері көрсетілмеген қолданыстағы редакциядан өзгешелігі, роялтидің 0,5 пайыздық ең төменгі мөлшері белгіленген.

Жалпыға тараған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялти барлық жер қойнауын пайдаланушылар үшін, оның ішінде, пайдалы қазбалардың басқа түрлерін өндіруге шарт бойынша қызметтерді жүзеге асырушылар үшін де бірдей белгіленеді

Есепті кезеңде Жер қойнауын пайдаланушы өндірген алтынның, күмістің және платинаның құны осы металдардың Лондон биржасында осы кезеңде сатылған орташа бағасына сәйкес белгіленеді. Есепті кезеңде алғашқы тауар өнімдері орташа сату бағасына өткізілмеген жағдайда, алтынды, күмісті және платинаны, сондай-ақ жалпы тараған қазбаларды есептемегенде, соңғы кезеңде өткізілген тауар өнімінің орташа бағасы қабылданады.

Алғашқы тауар өнімі мүлдем өткізілмеген жағдайда алтынды, күмісті және платинаны есептемегенде, есепті салық кезеңінде роялти салу объектісін есептеу үшін пайдалы қазбаларды өндіруге жұмсалаған нақты шығындардың бағасы қабылданады. Бұл жағдайда жер қойнауын пайдаланушы алғашқы тауар өнімінің нақты сату бағасын ескере отырып алғашқы өткізілген кезеңде орын алған роялти есептелген сомаларға түзету енгізуге міндетті. Есепті кезеңде жалпы тараған пайдалы қазбаларды өткізу мүлдем болмаған немесе оларды толықтай жеке қажеттілікке жұмсаған жағдайда, алғашқы тауар өнімінің орташа сату бағасы қабылданады.

Пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша роялти есепті кезеңнен кейін келетін айдың 15-нен кешіктірілмей төленеді. Күнтізбелік ай есепті болып табылады. Егер роялти бойынша өткендегі тоқсан үшін төленген роялти 1000 айлық есептік көрсеткіштен кем болса, онда тоқсан есепті кезең болып табылады. Жер қойнауын пайдаланушы роялти бойынша декларацияны салық органына тіркелген жері бойынша есепті кезеңнен кейін келетін айдың 9-нан кешіктірмей өткізеді.

Жер қойнауын пайдаланушы салықтарының негізгілерінің бірі үстеме кіріс салығы болып табылады.

Өнімдерді бөлу туралы және жалпы тараған пайдалы қазбалар мен жерасты суларын өндіру келісім шарттары бойынша, бұл келісім шарттары пайдалы қазбалардың басқа түрлерін өндіруге көздемеген жағдайда, келісім шарттар бойынша қызметті жүзеге асырушыларды есептемегенде, жер қойнауын пайдаланушылар үстеме кіріс салығын төлеушілер болып табылады. Жер қойнауын пайдаланушының есепті кезеңде әрбір жекелеген келісім шарт бойынша таза кіріс сомасы, ішкі кіріс нормасы (ІКН) 20 пайыздан асқан жағдайда, үстеме кіріс салығының объектісі болып табылады.

Жер қойнауын пайдаланушының жылдық ақшалай табысы жер қойнауын пайдаланушы есепті кезеңде келісім шарт қызметін жүзеге асыру кезінде өндірген жылдық барлық кіріс пен шығындардың айырмасы ретінде белгіленеді. Жер қойнауын пайдаланушының жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім шарт шеңберінде тапқан ақшалай сомасының мөлшері келісім шарт жасалған сәтте қолданыста болған тиісті салық заңнамасымен белгіленеді.

Есепті кезеңде жер қойнауын пайдаланушының келісім шарт қызметі шеңберінде жұмсаған шығындаына мынадай нақты шығыстар жатады:

- жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды жүзеге асыру кезінде капитализацияланған және Кодекс ережелеріне сәйкес амортизацияланған шығындар;

- капиталдық шығындар мен заем қаражаты есебінен сыйақылар бойынша амортизациялық шегерімдерге есептелген сомаларды қоспағанда, Кодекс ережелеріне сәйкес ұстап қалуға жатқызылатын шығындар;

- есепті жылда есепке алынған кіріс салығының және дивиденттерге салынатын салықтың сомалары, сондай-ақ Кодекс ережелеріне сәйкес есептелген бір жылда жинақталған үстеме кіріс салығының сомасы.

Қазақстан Республикасының өнімдерді бөлісу туралы үлесі өнімдерді бөлісу туралы келісім шартқа сәйкес белгіленеді.

Өнімдерді бөлісу туралы келісім шарттар жер қойнауын пайдаланушының өнімдерді бөлісу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін төлеуді, сондай-ақ, Кодексте қарастырылған салықтардың барлық түрлерін басқа да міндетті төлемдерді төлеуді көздейді. Оларға мыналар жатпайды:

- шикі мұнайға акциздер;

- үстеме кіріске салықтар;

- жер салығы;

- мүлік салығы.

Алайда, жер қойнауын пайдаланушы осы төлемдерді төлеуден босатылады дегенді білдірмейді. Өнімдерді бөлісу туралы келісім шарттарда көрсетілген төлемдер республикалық және жергілікті бюджеттің қайнар көзі болып табылатын Республика үлесінде ескерілген. Өнімдерді бөлісу туралы келісім шарт соған сәйкес Қазақстан Респуликасы жер қойнауын пайдаланушыға ақылы негізде пайдалы қазбаларды өндіруге құқық беретін келісім болып есептеледі және келісім шарт аумағында жүргізілетін жұмыстар мынадай шарттарды қамтуға тиіс:

- бөліске жататын өнімдердің жалпы көлемі;

-Қазақстан Республикасының үлесін және жер қойнауын пайдаланушының кіріс келтіретін өнімдерін белгілеу;

- кірісті өнімдерді бөлісудің нысаны;

- келісім шарт бойынша орындалатын жұмыстардың шығынын қайтару үшін жер қойнауын пайдаланушыға берілетін өндірілген өнімнің бөлігін анықтау;

- өнімнің үлесін ақша эквиваленті бойынша алған кезде баға белгілеу әрі өнімнің құнын анықтау.

Қазақстан Республикасының өнімдерді бөлісу бойынша төлем үлесінің салықтық кезеңі күнтізбелік ай болып есептеледі. Қазақстан Республикасының өнімдерді бөлісу бойынша үлесінің есебін жер қойнауын пайдаланушы салық органына тіркелген жері бойынша салық кезеңінен кейін келетін айдың 15-нен кешіктірмей тапсырады.

Өтелетін шығындар деп жер қойнауын пайдаланушы жұмыс бағдарламасын орындау кезінде зардап шеккен орынды шығындарды айтады. Қайтарылатын шығындарды өтеуге бағытталатын өнімдердің шектік үлесі әрбір келісім шарт бойынша жеке дара жұмыс жасап жатқан кен орнының экономиялық құндылығына қарай белгіленеді, бірақ ол жер қойнауын пайдаланушының есепті салық кезеңінде өндірген пайдалы қазбалар көлемінің 80 пайызынан аспауға тиіс. Өтелетін шығындар келісім шартта қарастырылған тәртіп бойынша бекітіледі.

Өтелетін шығындардың құрамына мыналар кіреді:

1) жер қойнауын пайдаланушының келісім шарт күшіне енгенге дейін шеккен нақты зардаптары;

- келісім шарт жасау алдындағы кезеңде жобаны техникалық-экономикалық дайындау және жасау шығындары;

- осы жобаға байланысты және келісім шарт күшіне енгенге дейін жүргізілген іздестіруге, бағалауға және барлау жұмыстарына жұмсалған шығындар;

2) жер қойнауын пайдаланушының Кодексте белгіленген шығындардан басқа, келісім шарт күшіне енген күннен бастап, бүкіл кезең бойы нақты шеккен шығындары.

3) өтемді өнімдер есебінен қайтарылмайтын шығындар:

- жер қойнауын пайдалану құқығына конкурсқа қатысқаны үшін жарна төлеу бойынша шығындар;

- геологиялық ақпарат алу бойынша шеккен шығындар;

- келісім шарт бойынша шектеу қойылған баптардың асыра пайдаланылған бөліктері бойынша, оның ішінде әкімшілік шығындары;

- акционерлердің талабы бойынша жүзеге асырылатын қаржы-шаруашылық қызметіне ревизия жүргізуге байланысты шығындар;

- экскурсиялар мен жол сапарлар жолдамаларының құнын төлеуге байланысты шығындар;

- несие пайыздарын төлеу және заем қаражаттарын пайдалану;

-жер қойнауын пайдаланушының мемлекеттік органдармен өзара айыппұлдары мен төлемақы өсімері;