Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы Әбу абдулла мұхаммед ибн исмайл ибн ибраһим ибн әл-муғира әл-бұхари сахих әл-бұхари

БИСМИЛЛӘҺИР РАХМАНИР РАХИМ

Алла тағала Құран кәрімде: «Алла тағала сендерден сондай иман келтіргендердің, ғылым бергендердің дәрежелерін көтереді. Істегендеріңді толық біледі³⁶»,- делінген. Және басқа бір аятта: «Раббым, білімімді арттыр!³⁷»,-де делінген.

56 - Әбу Хурайра (р.а.) айтты: «Бір күні Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) өзінің Сахабаларымен сөйлесіп отырған болатын. Бір бәдәуи арап келіп: «Қиямет қашан болады?»,- деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) оған мән бермей сөзін ары қарай жалғастыра берді. Сонда кейбір Сахабалар: «Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) оның сөзін естуін естіді, бірақ жақтырмаған сияқты»,- деп ойлады.

Ал, енді кейбіреулері болса: «Оның сөзін естімеді»,- десті. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) сөзін бітіргеннен соң: «Қиямет туралы сұраған адам қане?»,- деді. Әлгі арап: «Мен мұндамын, Я Расулулла»,- деді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Аманат (адалдық) орталарыңнан кеткенде қияметті күте бер!»,- деді. Арап: «Оны қалай білсе болады?»,- деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ісің (күнің) қабілетсіз адамдарға түскенде қияметті күте бер!»,- деді

3-бап. Бірер ілімді көтеріңкі дауыспен айтудың мүмкіндігі туралы
57- حَدَّثَنَا أَبُو النُّعْمَانِ عَارِمُ بْنُ الْفَضْلِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ عَنْ أَبِي بِشْرٍ عَنْ يُوسُفَ بْنِ مَاهَكَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو قَالَ تَخَلَّفَ عَنَّا النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي سَفْرَةٍ سَافَرْنَاهَا فَأَدْرَكَنَا وَقَدْ أَرْهَقَتْنَا الصَّلَاةُ وَنَحْنُ نَتَوَضَّأُ فَجَعَلْنَا نَمْسَحُ عَلَى أَرْجُلِنَا فَنَادَى بِأَعْلَى صَوْتِهِ وَيْلٌ لِلْأَعْقَابِ مِنْ النَّارِ مَرَّتَيْنِ أَوْ ثَلَاثًا

57 - Сахаба Абдулла ибн Амр (р.а.) айтты: «Бірде сапар кезінде Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) біздің арт жағымызда қалды. Аср намазды оқитын уақытта бізге жетіп алды. Біз дәрет алып жатқан едік. Біздің кейбіріміз суды ысырап етпеуді ойлап, аяғымызды дымқыл қолымызбен сипап жатқан едік. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) даусын қаттырақ шығарып: «Тозақ отына азапталатын өкшелерге қасірет»,- деп екі рет немесе үш рет қайталап айтты»,- деді.

Сахабалар мен табиғиндер³⁸ хадистерді риуаят қылғандарында: «Бізге хабар қылды, айтты, пәленшеден естіп айтып берді, естідім»,- деген сөздермен келтірген. Мысалы: «Сахаба ибн Масғуд (р.а.) хадис айтпақшы болса: «Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бізге айтып берген» немесе «Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) естігенмін»,- деп басталатын сөздер сияқты.

58 - Ибн Омар (р.а.) риуаят етті: «Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) айтты: «Ағаштардың ішінде жапырағы түспейтін бір ағаш бар, ол шындығында мұсылманға ұқсайды. Ал, енді маған айтыңдаршы, ол қандай ағаш?»,- деп сұрады. Адамдар шөл жерлерде өсетін ағаштарды естеріне түсіре бастады. Абдулла ибн Омар (р.а.): «Бұл құрма ағашы болса керек деген ойыма келді, бірақ айтуға ұялдым»,- деді. Сонда адамдар: «Я Расулулла, өзіңіз айтып беріңіз»,- десті. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ол - құрма ағашы»,- деді.

Хасан Басрий (р.а.), Суфян әс-Сафарий және Имам Мәлік (р.а.): «Бұлай істеу - дұрыс»,- деп айтқан.

Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) алдына Димам ибн Сағлаба деген сахаба келіп : «Алла тағала сізге бес уақыт намаз оқуды бұйырды ма?»,- деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Иә»,- деп жауап берді. Осы сөзді Димам (р.а.) өзінің қауымына барып, Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) деп риуаят етті. Адамдар оны Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) деп қабыл етті. Кейбір кісілер өздері білетін аяттарын мұғалімдеріне оқып беріп, (емтиханнан) өткеннен соң пәленшеден Құран үйрендім, деп оған сілтеме береді (төмендегі хадис осыған дәлел).
63- حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ يُوسُفَ قَالَ حَدَّثَنَا اللَّيْثُ عَنْ سَعِيدٍ هُوَ الْمَقْبُرِيُّ عَنْ شَرِيكِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي نَمِرٍ أَنَّهُ سَمِعَ أَنَسَ بْنَ مَالِكٍ يَقُولُ بَيْنَمَا نَحْنُ جُلُوسٌ مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي الْمَسْجِدِ دَخَلَ رَجُلٌ عَلَى جَمَلٍ فَأَنَاخَهُ فِي الْمَسْجِدِ ثُمَّ عَقَلَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ أَيُّكُمْ مُحَمَّدٌ وَالنَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مُتَّكِئٌ بَيْنَ ظَهْرَانَيْهِمْ فَقُلْنَا هَذَا الرَّجُلُ الْأَبْيَضُ الْمُتَّكِئُ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ يَا ابْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَدْ أَجَبْتُكَ فَقَالَ الرَّجُلُ لِلنَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنِّي سَائِلُكَ فَمُشَدِّدٌ عَلَيْكَ فِي الْمَسْأَلَةِ فَلَا تَجِدْ عَلَيَّ فِي نَفْسِكَ فَقَالَ سَلْ عَمَّا بَدَا لَكَ فَقَالَ أَسْأَلُكَ بِرَبِّكَ وَرَبِّ مَنْ قَبْلَكَ أَاللَّهُ أَرْسَلَكَ إِلَى النَّاسِ كُلِّهِمْ فَقَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُكَ بِاللَّهِ أَاللَّهُ أَمَرَكَ أَنْ نُصَلِّيَ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فِي الْيَوْمِ وَاللَّيْلَةِ قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُكَ بِاللَّهِ أَاللَّهُ أَمَرَكَ أَنْ نَصُومَ هَذَا الشَّهْرَ مِنْ السَّنَةِ قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ أَنْشُدُكَ بِاللَّهِ أَاللَّهُ أَمَرَكَ أَنْ تَأْخُذَ هَذِهِ الصَّدَقَةَ مِنْ أَغْنِيَائِنَا فَتَقْسِمَهَا عَلَى فُقَرَائِنَا فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ اللَّهُمَّ نَعَمْ فَقَالَ الرَّجُلُ آمَنْتُ بِمَا جِئْتَ بِهِ وَأَنَا رَسُولُ مَنْ وَرَائِي مِنْ قَوْمِي وَأَنَا ضِمَامُ بْنُ ثَعْلَبَةَ أَخُو بَنِي سَعْدِ بْنِ بَكْرٍ

63- Әнәс ибн Мәлік (р.а.) айтты: «Бір күні Пайғамбарымызбен (с.ғ.с.) бірге мешітте отырғанымызда, бір кісі түйеге мініп келді де, түйесін мешітке шөктіріп тұсады да, одан кейін: «Қайсың Мұхаммедсің (с.ғ.с.)?»,- деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Сахабалардың ортасында қолына сүйеніп отырған болатын. Біз: «Ана шынтақтап жатқан ақ жүзді адам»,- деп көрсеттік. Ол Пайғамбарымызға қарап: «Сіз Муталлибтың ұлымысыз?»,- деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Иә»,- деп жауап берді. Сонда ол Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) қарап: «Мен сізден бірер мәселе туралы дұрысын (тура, анықтап) сұраймын, сіз ренжімессіз»,- деді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Қалағаныңды сұрай бер»,- деді. Ол: «Сіздің және сізден бұрынғылардың Раббысымен ант етіп сұраймын, сізді Алла тағала барша адам баласына Пайғамбар етіп жіберді ме?»,- деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Иә»,- деп жауап берді. Ол: «Алламен ант етіп сұраймын, бес уақыт намаз оқуымызды Алла тағала бұйырды ма?»,- деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Иә»,- деп айтты. Ол: «Алламен ант етіп сұраймын, байлардан зекетті алып, кедейлерге үлестіріп беруді Алла тағала сізге бұйырды ма?»,- деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Иә»,- деді. Ол: «Алла тағаламен ант етіп сұраймын, жылына бір рет ораза тұтуды Алла тағала бұйырды ма?»,- деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Иә»,- деді. Сонда ол кісі: «Мен сіз алып келген нәрселерге иман келтірдім. Мен өз қауымым жіберген өкілмін, есімім Димам ибн Сағлаба, Сағд ибн Бәкір тайпасынанмын»,- деп айтты»- деді.

Сахаба Әнас (р.а.) айтты: « Хазреті Осман (р.а.) Мұсхаф Құранды көбейттіріп, жан-жақтағы мемлекеттерге жіберді. Абдулла ибн Омар (р.а.), Яхия ибн Саъид және Имам Мәлік (р.а.): «Солай істеу дұрыс»,- деді. Бірнеше Хижаз ғұламалары Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадистерін хатқа қосып, құпия істер бастығына беріп «Пәлен жерге барғаннан кейін оқисың»,- деді. Дайындалған жерге барғаннан соң ол жазуды адамдарға оқып берді және оларды Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) әмірлерінен хабардар етті.

64- Абдулла ибн Аббас (р.а.) риуаят етті: «Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) хат жазып, оны Бахрейн басшылығы арқылы Парсы басшысына жеткізуді бұйырды. Парсының патшасы хатты оқып, оны жыртып тастады. Сонда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Олардың өздері де күл-талқан болсын!»,-деп дұға қылды»,- деді.

66 - Бір күні Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) мешітте адамдармен бірге отырған болатын. Үш кісі кіріп келді. Оның екеуі пайғабарымыздың (с.ғ.с.) жанына келді. Ал, біреуі кері қайтып кетті. Қалған екеудің бірі адамдардың қатарындағы бос орынды көріп, сол жерге барып отырды. Екіншісі болса, олардың арт жағына келіп отырды. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) сөйлеп болғаннан кейін: «Мына үш кісі туралы сендерге хабар етейін бе? Біріншісі Алла тағаладан пана тіледі.. Алла тағала оны өзінің панасына алып, оған орын берді. Екіншісі болса, кері қайтып кетуден ұялды, Алла тағала да оны азаптаудан ұялар. Ал, үшіншісі Алла тағаладан жүзін теріс бұрды, Алла тағала да одан да жүзін теріс бұрды»,- деді.

67 - Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) тізгінін бір кісі ұстап тұрған түйенің үстінде отырған бойы уағыз айтты. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Бұл қандай күн?»,- деп сұрады. Барлығымыз үндемедік, бүгінгі күннің атын басқаша айтар деп ойладық. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Бұл Құрбан айты күні емес пе?»,- деді. Біз: «Иә, солай»,- дестік. Содан кейін: «Бұл қайсы ай?»,- деп сұрады. Біз тағы да үндемей қалдық. Біз бұл айдың атын басқаша айтатын шығар деп ойладық Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Бұл Зу-л-хижжа айы емес пе?»,- деді. Біз: «Иә, солай»,- дедік. Сонда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Өзара қан төгулерің, мал-мүліктеріңді талан-тараж қылуларың, абыройларыңды төгулерін, тура сол күні сол айда сол қалада жамандық қылу қандай харам болса, сондай харам болып есептеледі. Естігендер естімегендерге тура осындай етіп жеткізсін! Содан кейін ол жерде болған кісі өзінен гөрі хадисті жақсырақ жатқа алатын адамға жеткізсін»,- деді.

Алла тағала аят кәрімінде: «Шын мәнінде, Алладан басқа ешбір тәңір жоқ⁴⁰»,- деген сөзін «біл»,- деген сөз арқылы бастаған. Ғалымдар-Пайғамбарлардың ғ.с. мирасқорлары, олар ілім-білімді Пайғамбарлардан мирас етіп алды. «Кімде-кім ілімді үйренген болса, Пайғамбардан ғ.с. толық мирасқорлық алған»,- деген хадисте де ілімді үйрену керектігі айтылған. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) бір хадисінде: «Кімде-кім ілімді қалап қадам басса, Алла тағала оған жәннаттың жолын жеңіл етеді»,- деп айтылады. Алла тағала аят кәрімінде: «Шын мәнінде, құлдарынан ғалымдары Алладан қорқады⁴¹»,- десе, және бір аятта: «Міне осы мысалдарды адамдар үшін келтіреміз. Бірақ оларды білгендер ғана түсінеді⁴²»,- делінген. Ал, мына бір аятта: «Тозақтықтар: «Егер біз тыңдаған немесе ақылға салған болсақ еді, бұл жалындаған тозақтықтардың ішінде болмас едік⁴³»,- деседі, және бір аятта: «Білгендер мен білмегендер тең бола ма?⁴⁴»,- делінген.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Кімде-кімге Алла тағала жақсылық етсе, оны дін ілімінің ғалымы етер, ілімге тек қана ілім алудың жолыменен жетеді»,- деген.

Сахаба Әбу Зар (р.а.) айтты: «Егерде қылышты менің мойныма қойсандар, мойнымды кеспестен бұрын мен Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) естіген сөздерімнің біразын айтып үлгеруімнің мүмкіншілігін білсем, айтып өлер едім»,- деген екен.

Ибн Аббас: «Куну раббанина!»,- яғни «Раббаний бол!»,- деген Алланың бұйрығын: «Жұмсақ фиқшы бол!»,- деп аударды. Имам Бұхарий: «Раббаний»,- деген адамдарды үлкен ілім берерден бұрын кіші іліммен тәрбиелеуші кісі»,- деді.

12-бап. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) адамдарға қиыншылық болмасын деп ыңғайлы күндерді ілім мен уағыз айту үшін белгілеп қойғаны туралы

68 - Ибн Масғуд (р.а.) айтты: «Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бізге қиыншылық түспесін деп уағыз айтатын күндерді белгілеп қойған еді.

69 - Әнас ибн Мәлік (р.а.) риуаят етті: «Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) айтты: «Жеңілдетіндер, ауырлатпандар! Сүйіншілеңдер, (жақсы хабар айтыңдар, қызықтырыңдар) қорқытпандар! (өздеріңнен бездірмеңдер)»,- деді.

70 - Абдулла ибн Масғуд (р.а.) адамдарға бейсенбі күні уағыз айтатын еді. Бір кісі оған: «Ей, Абдулла, сенің әр күні уағыз айтқаныңды қалаймын»,- деді. Сонда Абдулла (р.а.): «Сендерге қиыншылықты қаламағандығым себепті сендерге күнде уағыз айтуды қаламаймын. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бізге уақыт-уақытымен уағыз айтқанындай, мен де сендерге уақыт-уақытымен уағыз айтамын»,- деді.

72 - Мужахид (р.а.) айтты: «Ибн Омармен Мединеге бірге бардым. Ол кісі жолда Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадистерінің бірін айтып берді. Ол былай деді: «Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) жанында едік, құрма (жуммар⁴⁵) әкелінді. Сонда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ағаштардың ішінде бір ағаш бар, ол мұсылмандарға ұқсайды»,- деді. Мен: «Ол-құрма ағашы»,- деп айтпақшы болдым, бірақ бәрінен жасым кіші болғандықтан үндемедім. Содан соң Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өзі: «Ол - құрма ағашы»,- деді.

Хазреті Омар (р.а.) айтты: «Басшы болмастан бұрын бірінші білімді терең оқып үйрен! Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) Сахабалары жастары ұлғайған кездерінде де ілім үйренген болатын.

73 - Абдулла ибн Масғуд (р.а.) риуаят етті: «Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) айтты: «Екі нәрседе ғана қызғаныш бар: оның біріншісі - Алла тағала бір кісіге халалдан мал-дүние берсе, ол оны хақ жолында жұмсап жатқан болса, екіншісі - бір кісіге Алла тағала ілім-ғылымды нәсіп етсе, ол хүкім сұрап жатқан адамдарға білгенін үйретіп жатқан болса»,- деді.

74 - Мұсаның ғ.с. Қызырмен ғ.с. жолыққаны туралы Құран кәрімде былай делінеді: «Саған үйретілген даналықтан маған да үйретуің үшін саған ерейін бе?⁴⁶»,- деді.

Ибн Аббас пен әл-Харр ибн Қайс Мұсамен ғ.с. жолыққан кісі (яғни Қызыр ғ.с.) туралы тартысып қалды. Ибн Аббас (р.а.): «Қызырмен жолыққан»,- деді. Сол кезде олардың жанынан Убай ибн Кағб (р.а.) өтіп бара жатыр еді. Ибн Аббас (р.а.) оны шақырып алып: «Біз Харр екеуміз Мұсаға ғ.с. жолыққан адам туралы тартысып қалдық, Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) бұл туралы естігенбісіз?»,- деп сұрады. Сонда Убай (р.а.): «Иә естігенмін»,- деді. Мұса ғ.с. Бәний Исраил қауымынан бір топтың ішінде тұрған екен. Бір кісі келіп: «Өзіңізден артығырақ білетін басқа бір адамды білесіз бе?»,- деп сұрапты. Сонда Мұса Пайғамбар: «Жоқ, білмеймін»,- деп жауап беріпті. Сонда Алла тағала Мұсаға ғ.с.: «Жоқ, сенен де басқа Қызыр деген пендем бар»,- деп уәхи етті. Мұса ғ.с. Алла тағаладан Қызырмен ғ.с. жолығудың жолын сұрады Алла тағала жолығудың ғаламат белгілерін білдірді. «Көзінен ғайып болған соң, артыңа кері қайт, Қызырмен ғ.с. жолығасың»,- делінді. Мұса ғ.с. теңізді бойлап, артына қарай жүрді. Бір кезде Мұсаға ғ.с. қызметшісі: «Қойтастың алдына барып тоқтағанымызда, мені шайтан адастырып, балықты жоғалттым»,- деді. Мұса ғ.с.: «Бізге керегі де тұп-тура осы еді»,- деді. Қызырды ғ.с. іздеп, артқа қарай қойтас жаққа жүрді. Ол жерден Қызырды ғ.с. тапты. Құран кәрімде Алла тағала айтқан Мұсамен ғ.с. Қызырдың ғ.с. уақиғасы баян етілді.
18-бап. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): «Иләһи, бұл жігітке Құран кәрімді жатқа алып, оны терең түсінуді нәсіп еткейсің!»,- деп дұға етуі туралы
75- حَدَّثَنَا أَبُو مَعْمَرٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَارِثِ قَالَ حَدَّثَنَا خَالِدٌ عَنْ عِكْرِمَةَ عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ ضَمَّنِي رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَقَالَ اللَّهُمَّ عَلِّمْهُ الْكِتَابَ

75 - Абдулла ибн Аббас (р.а.) айтты: «Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) мені құшақтап тұрып: «Иләһи, бұған Құран кәрімді жатқа алуын және оны терең түсінуін жеңілдікпен нәсіп еткейсің !»,- деп дұға етті»,- деді.