ӘОЖ 621.43: 621.039.542.5

41
2 кесте - Қазақстан Республикасында ГБЖ бар автомобильдер саны
№
Жыл
ГБЖ бар автомобильдер саны
1
2018
56000
2
2019
89000
3
2020
139000
4
2021
240000
5
2022
330000
Қазіргі кезеңде ҚР-да баламалы мотор отынының ең көп тараған түрі - "әлеуметтік 
отын" деп аталатын СКГ болып табылады. Автокөліктерде СКГ пайдалану жанар-
жағармай материалдарына жұмсалатын қаражаттың шамамен 40% үнемдеуге мүмкіндік 
береді. СКГ - да жұмыс істейтін қозғалтқыш бензин мен дизельді қозғалтқыштармен са-
лыстырғанда көміртегі тотығынан үш есе, жанбаған отын бөлшектерінен тұратын канце-
рогенді көмірсутектерден 1,6 есе, азот диоксидінен 1,2 есе аз беретіні белгілі. СКГ-ны 
отын ретінде пайдаланған кезде адам денсаулығына қауіпті қорғасын қосылыстары мен 
хош иісті полимерлер бөлінбейді [1].
СКГ-ның негізгі тұтынушылары жолаушылар тасымалын ұйымдастыруға тартылған 
шағын автобустар болып табылады. Автопарк ретінде жұмыс істейтін жеңіл көліктің 
едәуір бөлігі СКГ-ға ауыстырылды. Сонымен қатар, әртүрлі технологиялық процестерге 
қатысатын автомобильдердің барлығы дерлік СКГ мотор отыны ретінде қолданылады.
Алайда, ҚР-ның әртүрлі аймақтарында автомобиль көлігі үшін СКГ нарығының да-
муы біркелкі емес. Автомобиль көлігінде сұйытылған мұнай газын пайдалану үшін да-
мыған инфрақұрылымы бар өңірлерде СКГ-ны мотор отыны ретінде пайдалану перспек-
тивалы болып саналады.
Пропан-бутанның отын қоспасы ретінде қолдану зиянды шығарындылардың аза-
юына және жанармай шығындарының төмендеуіне байланысты көлік құралдарының 
тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, сұйытылған көмірсутекті газбен 
жұмыс істейтін іштен жану қозғалтқышының жұмысы қозғалтқыштың тозуын азайтуға, 
техникалық қызмет көрсету арасындағы уақытты арттыруға, қоректендіру жүйесінің 
бөлшектері мен ұшқындардың қызмет ету мерзімін ұзартуға мүмкіндік береді [2].
Жоғарыда айтылғандай, қалыпты суық және суық климатта, әсіресе нөлден төмен 
температурада газ отынымен жұмыс істейтін көлік құралдарының жұмысын қамтамасыз 
етуде қиындықтар бар. Талдау жүргізілген Қазақстанның солтүстік бөлігіндегі қалалар-
дың аумағында ГБЖ жұмыс істеуі жағдайында газ қоспасын бүрку жүйесінің жұмысын 
бақылау және жүйелі бақылау оның жұмыс қабілеттілігінің төмендеуінің бірқатар се-
бептерін анықтауға мүмкіндік берді. Себептердің негізі газ баллонындағы қоспаның 
қысымының төмендеуіне байланысты пайда болады, бірқатар себептер келесідей:
1) газдардың сығылуына әсер ететін пропан-бутан қоспасының төмен сапасы;
2) газдың немесе газ қоспасының температурасы.
Қысым екі фактор әсер етсе өзгереді – температура мен газ көлемі. Біркелкі қысымға 
температура мен ыдыстағы газ қоспасының мөлшері біркелкі әсер еткенде қол жеткізіледі. 
Факторлардың бірін өзгерту арқылы газ қоспасының қысымы өзгереді. Газ-дың темпе-
ратурасы көтерілсе - қысым жоғарылайды және керісінше. Газ мөлшері азайса -қысым 
азаяды және керісінше.
ГБЖ-да қозғалтқыштың үздіксіз жұмыс істеуі үшін арнайы саптамалар арқылы СКГ 
беру кезінде цилиндрдегі газ буының минималды артық қысымын 1,2-ден 1,6 МПа-ға 
дейін жасау және ұстап тұру қажет екендігі анықталды. Қолданылатын газ отынының 
түріне байланысты (пропан, бутан, метан, пропан-бутан қоспасы) қозғалтқыштың газға 
қабылдау жүйесіне қойылатын талаптар температураға (қоспаның температурасы да, 
қоршаған ортаның температурасы да) қарамастан сақталуы керек [3].

42
Суық климат аймақтардағы теріс температураның ұзақтығын ескере отырып, 
сұйытылған көмірсутекті газда газ баллонды жабдықты пайдалану проблемалы болып 
ке-леді және газға арналған көлік құралдарының жұмыс қабілеттілігінің айқын төмендеуі 
байқалады, бұл бензинді ішкі жанармай үшін негізгі отын ретінде қолдануға әкеледі, 
бұл зиянды шығарындылар санының артуына, қозғалтқыштың жұмыс көрсеткіштерінің 
төмендеуіне және пайдалану нәтижесінде жанармайға шығындардың артуына әкеледі 
бензин. Бұл факт көлік жұмысының экологиялық және қаржылық көрсеткіштерінің на-
ша-рлауына ғана емес, сонымен қатар техникалық ақаулар бойынша газ баллонды авто-
көліктің тоқтап қалу уақытының артуына әкеледі. Егер ГБА тасымалдау мен тасымал-
дауды ұйымдастыруға қатысса, бұл жағдайда көлік процесінің бұзылуына әкелуі мүмкін 
[4].
Нөлден төмен температурада ГБЖ жұмысының сенімділігін арттыруды екі жолмен 
жүзеге асыруға болады:
1) қысқы уақытта отын ретінде пайдаланыңыз пропан автомобиль;
2) автомобильдердің газ баллондарындағы газ қысымын ұстап тұру үшін есептел-ген 
әдістерді енгізуге және пайдалануға құқылы.
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, суық мезгілде сұйытылған көмірсутек 
отынында газ баллонды автомобильдерді пайдалануға мүмкіндік беретін әдістер 
жиынтығына қажеттілік туындайды.
Сұйытылған көмірсутек газының, атап айтқанда пропан-Бутанның булануы-бұл өте 
күрделі физикалық процесс мұнда булану қарқындылығы температураға өте тәуелді, ол 
неғұрлым үлкен болса, соғұрлым процесс қарқынды болады және керісінше. Сұйытылған 
газдар үшін буландырғыш қондырғыларды қолдану пропан-бутанды жет-кілікті көп 
тұтынумен газбен қамтамасыз етудегі техникалық талаптарға негізделген және ұтымды 
Инвестициялар тұрғысынан және экономикалық тұрғыдан орынды [5].
Автокөліктері көп аймақтарда газды отын ретінде пайдалану қоршаған ортаның ла-
стануын едәуір азайтады. Газды пайдалануға көшу - экологиялық мәселенің шешімі. 
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы шеңберінде газ баллонында СКГ-ның белгіленген 
қысымын қолдау бойынша техникалық әдістердің жиынтығын қолданудың маңызды-
лығы өте жоғары, себебі автокөлік экономика мен қоғамның барлық компоненттеріне 
әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып табылады. ГБА көліктің қоршаған ортаға 
зи-янды әсерін азайтуға әсер етеді, осылайша көлікке қызмет көрсету деңгейінің сапалық 
си-паттамаларын анықтайды.[6]
Осылайша, газ баллонды көліктерді пайдалану тек жылы климаты бар аймақтарда 
ғана емес, сонымен қатар қыс мезгілінде нөлден төмен температурада пайдалану үшін 
анағұрлым перспективалы, экологиялық таза және қолжетімді екенін көреміз.

жүктеу/скачать 5,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: