КӘМЕЛЕТКЕ  ТОЛМАҒАНДАР  ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ

 
 
47
 
 
 
 
 
қалыптасу  процесі  аяқталғаннан  кейін  сыртқы  әсерсіз  жоғалады  және  екінші 
репрессивті шаралар теріс салдарға әкеп соқтырады.  
Германияның  Солтүстік  Рейн-Вестфалияның  аумағында  із-түссіз 
жоғалған  адамдар  туралы  істерімен  қатар,  кәмелетке  толмағандар  жасаған 
құқық  бұзушылықтарды,  барлық  ірі  басқармаларда  есірткімен  байланысты 
қылмыстарды,  жыныстық  қылмыстарды  тергеу  бойыншаполицияарнайы 
комиссариаттар  құрады.  Бұл  комиссариаттарға  кәмелет  жасқа  толмаған 
кінәлілер,  куәгерлер  немесе  құрбандар  рөлінде  болған  істер  талдау  үшін 
тапсырылады.  Кәмелетке  толмағандармен  жұмысты  үйлестіру  қылмыстық 
іздестіру басшылығы жүзеге асырады.  
Басқарманың  ақпарат  жүйесінде  кәмелетке  толмағандар  жол  берген 
құқық  бұзушылықтар  туралы  мәліметтер  жиналатын  деректер  банкі  құрылды. 
Осы  банкке  кіретін  деректер  негізінде  кәмелетке  толмағандар  арасындағы 
құқық  бұзушылықтардың  даму  себептері  мен  ерекшеліктеріне  талдау 
жүргізіледі.  Осы  зерттеулердің  қорытындылары  қызметкерлерді  даярлау 
кезінде, олардың білім деңгейлерін арттыру және оларда мамандарды тез арада 
қалыптастыру  мақсатында  қолданылады,  сондай-ақ  бұл  тәжірибе  қазіргі 
қызметкерлер  туралы  болса,  онда  мұндай  білім  оған  біліктілікті арттыру  үшін 
қажет.  
Баден-Вюртемберг  қаласында  кәмелетке  толмаған  қылмыскерлер  істері 
жөніндегі бөлімдер тек ірі қылмысты  іздестіру бөлімшелерінде ғана құрылған, 
ал  басқаларына  бір  қызметкер  бөлінеді.  О  тек  кәмелетке  толмағандар 
қылмыстылығымен  айналысатын  болады.  Бұл  бөлімшелердің  міндетіне 
кәмелетке  толмағандар  жәбірленуші  немесеқұқық  бұзушы  ретінде  болуы 
ықтимал барлық істерді талдау кіреді.  
Бремен  аумағында  кәмелетке  толмағандардың  істерімен  айналысатын 
арнайы  қызметтер  жұмыс  істейді.  Мұндай  қызметтер  өз  функцияларын 
өзарақылмыстық  полициясы  жәнекүзет  полициясы  қызметіне  бөледі  екен. 
Күзет  полициясы  кәмелетке  толмағандардың  құқық  бұзушылықтарының 
профилактикасымен, ал қылмыстық полиция осындай құқық бұзушылықтарды 
қылмыстық тергеу ісімен  айналысады.  
Германияның  Гамбург  қаласында  қылмыстық  полиция  аппаратында 
кәмелетке  толмағандар  жасаған  зорлық  қылмыстарын  тергеумен  айналысатын 
арнайы бөлімше құрылған.  
Гессенде  кәмелетке  толмағандардың  құқық  бұзушылықтарының  алдын 
алуға  және  алдын  алуға  назар  аударатын  арнайы  қызметтер  жоқ,  бірақ  мұнда 
негізгі  мақсат  полиция  қызметкерлерін  дайындау  болып  табылады,  олар 
комиссариаттармен  бірге  жасөспірімдер  жасаған  құқық  бұзушылықтарды 
талдайды.  

 
 
48
 
 
 
 
 
Алайда  қазіргі  уақытта  Батыс  Берлинде  кәмелетке  толмаған  құқық 
бұзушылармен жұмысты ұйымдастырудың жоғары деңгейіне қол жеткізе алды. 
Құқық  қорғау  органдарымен  бірлесіп  кәмелетке  толмағандар  жасаған  құқық 
бұзушылықтар туралы барлық хаттамалар мен хабарламалар бойынша шаралар 
қабылдайтын арнайы комиссариат құрылды.  
Осылайша, әртүрлі елдердің құқық қорғау органдарының құрылымы мен 
жұмысын  ұйымдастырудың  ерекшеліктерін  талдай  отырып,  бұл  кәмелетке 
толмағандар  жасаған  құқық  бұзушылықтардың  алдын  алу  және  ескерту 
мәселелері  бойынша  құқық  қорғау  органдарының  қызметінде  олардың  оң 
тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік береді. 
Кәмелетке  толмағандардың  жауаптылығын  көздейтін  заңнама  туралы 
барынша  толық  деректер  Германия  бойынша  бар.    2016  жылы  әлем  елдерінің 
рейтингісінде  бұл  мемлекет  «Заңның  үстемдігі»  индексі  бойынша  алтыншы 
орын алған. 
Балалардың  жауапкершілігі  Қылмыстық  кодексте  және  Германияның 
«Кәмелетке толмағандарға арналған сот төрелігі туралы» Заңында көзделген. 
Кәмелетке  толмағандарға  қатысты  заңнама  тәрбиелеуге  бағытталған. 
Қылмыстық 
кодексте 
кәмелетке 
толмағандар 
жасаған 
қылмыстық 
жауапкершілікке  тартылуы  мүмкін  іс-әрекеттер  келтірілген.  Кәмелетке 
толмаған  құқық  бұзушыны  жазалау  не  жазаламау  мәселелері  тек  сотта 
шешіледі. 
«Кәмелетке  толмағандарға  арналған  сот  төрелігі  туралы»  Заңның  5-
параграфының  1,  2-абзацтарына  сәйкес  кәмелетке  толмағандарға  тәрбиелік, 
түзеу  шаралары  мен  жазалау  шаралары  қолданылуы  мүмкін.  Көп  жағдайда 
кінәлі  кәмелетке  толмаған  адамға,  егер  бұл  құқық  бұзушылық  әрекетінің 
сипаты бойынша жол берілсе, сондай-ақ оның жеке басына алдымен тәрбиелік 
сипаттағы шаралар қолданылатынын атап өту қажет. 
Тәрбие  сипатындағы  шаралардың  ішінде  Шлезвиг-Гольштейн  жерінде 
жалғыз  болып  табылатын  кәмелетке  толмағандарға  арналған  пенитенциарлық 
мекеме жұмысының тәжірибесі қызықты. 
Онда тәрбие сипатындағы шара болып табылатын және 4 күннен 4 аптаға 
дейінгі  мерзімге  тағайындалатын  «жастар  қамауы»  болып  табылатын 
қолданылған кәмелетке толмағандар ұсталады. 
Мұндай  жаза  әкімшілік  теріс  қылық  үшін  де  (мектеп,  т.б.қатыспағаны 
үшін),  сондай-ақ  қылмыстық  құқық  бұзушылық  үшін  де  қолданылуы  мүмкін. 
Негізгі мақсат – жасөспірімдерге бостандықты шектеудің салдарларын көрнекі 
түрде  көрсету,  қоғамнан  оқшаулауды  көздейтін  қылмыстық  жазалау  шарасы 
тағайындалған жағдайда олардың немен бетпе-бет келуі мүмкін. 

 
 
49
 
 
 
 
 
Тиісінше  ұстау  режимі  қылмыстық  жаза  өтелетін  мекемелердің  шарттарына 
барынша  жақын  (теледидарды,  телефонды,  интернетті  және  т.б.  пайдалануды 
шектейді). 
Барлық  тәрбиеленушілер  топтарға  бөлінген.  Оларды  қалыптастыру 
кезінде  қылмыстың  санаты  мен  ауырлығы  ескерілмейді,  себебі құқыққа  қарсы 
әрекеттің  болуына  ұқсас  себептер  әкеледі.  (отбасындағы  проблемалар,  қарым-
қатынастың  қолайсыз  ортасы  және  т.б.)  Күні  бойы  балалар  еңбекпен 
айналысады (жинау, жуу және т. б.), сондай-ақ әр топтан қыш шеберханасында, 
оқу  ас  үйінде,  спорт  залында,  кітапханада  және  т.  б.  бос  уақыт  сабақтары 
өткізіледі және т. б. 
Қарапайым  түзеу  мекемесінен  маңызды  айырмашылық  -  персонал 
жасөспірімдерді  режимді  сақтауға  мәжбүрлемейді,  ал  олардың  қажетті 
талаптарды  орындауына  жағдай  мен  алғышарттар  жасайды.  Бұл,  ең  алдымен, 
тәрбиешілер  мен  педагогтар  барлық  өткізілетін  іс-шараларға  (спортпен 
айналысу, жинау және т.б.) тікелей қатысады. Қосымша басқа ынталандырушы 
элементтер  қолданылады.  Мысалы,  таңертең  кәмелетке  толмағандар 
ұйықтамайды, бұл ретте жылы су душ қабылдау уақытына сағат 6:45-тен 7:10-
ға дейін қатаң түрде жіберіледі. 
Режимді  бұзғаны  үшін  жазалау  жүйесі  қарастырылмаған.  Практикалық 
түрде  болмайтын  оқиға  немесе  қандай  да  бір  оқыс  оқиға  болған  жағдайда 
жасөспірімді  құқыққа  қарсы  әрекет  жасауға  итермелеген  себептерді  анықтау 
және  талқылау,  мұндай  мінез-құлыққа  жол  бермеуді  түсіндіру  шаралары 
қабылданады. 
«Кәмелетке  толмағандар  үшін  сот  төрелігі  туралы»    Заңның  10-
параграфында  тәрбие  сипатындағы  шаралар  ретінде  пайдаланылатын 
нұсқамалар  тізбесі  белгіленген,  олар  жеке  тұлға  үшін  маңызды  қасиеттерді 
дамытуға  бағытталуы  тиіс.  Оларға  мыналар  жатады:  әлеуметтік  топтық 
жұмысқа,  оның  жауапкершілік  сезімін  дамыту  курстарына,  қақтығыстарды 
бейбіт  жолмен  шешу  қабілетіне  қатысу;  жол-көлік  оқиғаларын  және  жолдағы 
қауіпті  жағдайларды  болдырмау  мақсатында  Жол  қозғалысы  ережелерін 
зерделеу  сабақтарына  қатысу;  еңбекке  және  т.  б.  қызығушылықты  көрсету 
мақсатында жұмыс сағаттарын өтейді. 
Германияның  қылмыстық  заңнамасына  сәйкес  кәмелет  жасқа  толмаған 
құқық  бұзушыны  жазалау  туралы  мәселені  қарау  кезінде,    ол  жасаған  әрекет 
емес,  оның  жеке  басын  жан-жақты  бағалап,  талдау  жүргізу  маңызды  рөл 
атқарады. 
Яғни,  кәмелет  жасқа  толмаған  құқық  бұзушының  жеке  басын  бағалау 
кезінде  оның  ақыл-есінің  кемдігі  дұрыстығы  маңызды  болып  табылады. 
Сондай-ақ өзінің дамуына байланысты іс-әрекеттің заңға қайшы екендігін, бұл 
үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту мүмкіндігін ұғынуы тиіс.  

 
 
50
 
 
 
 
 
Аталған  критерийлер  сот  талқылауы  кезінде  жазалау  шараларын 
тағайындауға  және  оның  орындалуына  әсер  етеді.  14  жастан  кіші  балалар 
қылмыстық  жауапкершілікке  тартылмайды,  ал  егер  олардың  жасы  14-тен  18 
жасқа  дейін  болып,  олар  қылмыстық  құқық  бұзушылық  жасаса,  өз  іс-
әрекеттерінің  құқыққа  қайшы  екендігін  түсінген  болса,  онда  қылмыстық  жаза 
қолданылуы мүмкін. 
18  жастан  20  жасқа  дейінгі  жастар  ересектермен  бірдей  қылмыстық 
жауапкершілікке тартылады. Олар үшін олардың өсуіне байланысты қандай да 
бір  жұмсақ  жазалау  шаралары  жоқ.  Бірақ  бұл  қағидада  да  ерекшелік  бар  – 
мұндай  бұзушылықтар  қылмыс  жасаған  кезде  олардың  ақыл-ой  және 
моральдық  дамуы  немесе  қылмыстың  шарттары  мен  себептері  кәмелетке 
толмағанның  дамуына  сәйкес  келетіні  дәлелденсе  ғана  ішінара  қылмыстық 
жауапкершілік  тартылады.  Көбінесе  жасы  бойынша  ақыл-ойдың  дамуына 
сәйкес келмеуі он сегіз жасында кездеседі, яғни олардың әрекеттері мен мінез-
құлықтары  кәмелетке  толмағанның  дамуына  жиі  сәйкес  келмейді.  Осындай 
схема  бойынша  жауапқа  тату  үшін  емдеу  үшін  он  тоғыз  жасар  және  жиырма 
жастағы адамдарға ерекше негіздеме қажет. 
Швейцарияның  кәмелетке  толмағандардың  алдын  алу  саласындағы 
заңнамасы  БҰҰ-ның  Бала  құқықтары  туралы  конвенциясының  ережелеріне 
негізделеді.  
10  жасқа  толған  адамдар  қылмыстық  жауапқа  тартылады.    Қылмыс 
жасағаннан  кейін  бала  тағдырына  келесі  органдардың  бірі:  ювенальды  судья, 
әкімшілік органдар немесе жеке сала мекемелері араласады. 
Жас  балалардың  құқыққа  қарсы  қызметі  туралы  материалдар  тек  сотта 
ғана қаралады және сот талқылауын бастау үшін оқытушы, тәрбиеші, прокурор 
не  өзге  де  адамдар  кәмелетке  толмаған  адамның  заңды  бұзғандығы  туралы 
сотқа хабарлауға тиіс.  
Егер  қылмыстық  құқық  бұзушылық  жасау  фактісі  расталса,  онда  судья 
тергеуді бастайды және бұл туралы прокуратураға, қорғаншы органдарға және 
басқа да мемлекеттік органдарға хабарлайды.   
Егер судья қылмыстық теріс қылықты жасау себебі ата-аналармен немесе 
жанұядағы    қарым-қатынаста  болса,  ол  тәрбиелік  сипаттағы  шешім  қабылдай 
алады.  Мұндай  шешімдерді  штаттық  әлеуметтік  қызметкерлері  бар  және 
белгіленген  өкілеттіктер  берілген  әкімшілік  органдар  орындайды.  Одан  басқа 
кәмелетке  толмағандармен  психологтар,  психиатрлар  жұмыс  істейді,  олар 
судьяға  баланың  мінез-құлқындағы  өзгерістер  (немесе  олардың  болмауы) 
туралы баяндамалар ұсынады.  
Мұндай  баяндамалардың  мерзімділігін  судья  белгілейді,  бірақ  заң 
бойынша  кемінде  жылына  1  рет.  Мамандар  барлық  қажетті  ақпаратты 
жинағаннан кейін олар кәмелетке толмаған баланың досьесін қалыптастырады, 

 
 
51
 
 
 
 
 
содан  кейін  судьяға  беріледі.  Осы  кезеңде  тергеу  аяқталады  және  сот 
талқылауы  басталады.  Егер  баланың  қылмыстық  мінез-құлқы  оның  есірткілік, 
уытты,  алкоголь  немесе  өзге  де  тәуелділігіне  байланысты  болса,  судья 
сотталушыға  психологиялық  және  психиатриялық,  сондай-ақ  медициналық 
көмек  көрсетілетін  жеке  арнайы  мекемелерге  өтініш  жасайды.  Емдеуден 
өткеннен  кейін,  тексеру  барысында  суья:  баланы  үйге  қайтару  немесе  оған 
белгілі бір ықпал ету шараларын қолдану туралы шешім қабылдайды.  
Негізінен  Швейцарияның  ювеналды  соттары  істі  тараптардың 
татуласуымен аяқтауға тырысады, бірақ егер құқық бұзушылық сипаты немесе 
басқа  да  себептер  бойынша  бұл  мүмкін  болмаса,  онда  жазалау  шаралары 
қолданылады.  
Ең  қатал  шара  -  бас  бостандығынан  айыру.  Ауыр  қылмыс  жасау:  кісі 
өлтіру, зорлау және қарулы тонау осындай жазалау шарасын тағайындауға негіз 
болып  табылады.  Бұл  ретте  кәмелетке  толмаған  қылмыскердің  бас 
бостандығынан  айыру  мерзімі 1  жылдан  аспауы  тиіс,  оның жартысы  өткеннен 
кейін мерзімінен бұрын босату мүмкін.  
Кәмелетке  толмағандарға  арналған  түрме  швейцарлықтарда  жоқ,  оларда 
«тәрбиелік  үй»  бар.  Онда  25  жасқа  дейінгі  адамдар  ұсталуы  мүмкін,  бірақ  әлі 
18-ге  толмаған  адамдар  да  болады.  Швейцария  қылмыскер  балаларды 
отбасынан  толық  оқшаулауды  мойындамайды.  Көптеген  түрмелерде  тікелей 
ұстау тек 14 күнге созылады: екі аптада бір рет демалысқа жібереді, және де ол 
жерге  ешбір  еріп  жүрусіз  барады.  Алайда,  бұл  барлық  рұқсат  емес.  Ұстау  
кезінде олар жалпы білім беру бағдарламасы бойынша оқиды және ұсынылған 
мамандықтардың  бірін  игереді,  ақша  табады.  Бір  бөлігі-қолына  беріледі,  ал 
бөлігі  банктегі  арнайы  шотқа  жіберіледі.  Мұндай  «жұмсақ»  жағдайларға 
қарамастан, қашу өте сирек кездеседі [36]. 
2015  жылғы  статистика  көрсеткендей,  Швейцарияда  кәмелетке 
толмағандар  арасындағы  қылмыс  2%-ға  төмендеді,  қылмыстық  жазаланатын 
қылмыстар  саны  12%  -  ға  төмендеді.  12-ден  астам  жасөспірім  қылмыстық 
кодексті  бұзып,  соттылық  алды.  Көпшілігі  түзеу  жұмыстары  түрінде  жазасын 
өтеп,  жас  балалардың  7%  -  ы  түрмеге  қамалды,  62%  -  ы  шартты  түрде 
сотталған.  Бұған  дейін  бір  жыл  ішінде  шартты  түрде  сотталғандардың  жалпы 
саны 17%-ға көп болғаны мәлім.  
Егер  2015  жылы  кәмелетке  толмағандар  бұзған  заңдарды  қарастырса, 
қызықты  дерек  байқалады:  шетелдік  азаматтардың  жүз  пайызы  туралы  заңды 
бұзу жағдайлары 39%-ға көп тіркелді; жолдардағы кәмелетке толмағандар саны 
5%-ға көп болды; мүліктік қылмыстар үшін 30% - дан астам жазасын өтеген.  
Швейцарияда 
есірткі 
заттарымен 
байланысты 
қылмыс 
көбейді: 
жасөспірімдердің  шамамен  40%  –  ы  осы  бап  бойынша  сотталған,  сауда 
жағдайлары  15%  -  ға  жиі,  тұтыну-4%  -  ға  кездесті.  Тәуелді  жасөспірімдердің 

 
 
52
 
 
 
 
 
жартысынан сәл азы оңалту курсына жіберілді, шамамен 20% қомақты ақшалай 
айыппұл төлеуге тура келді. 
Жапонияда  кәмелетке  толмағандардың  қылмыстылығымен  күрес 
нормативтік  актілермен  регламенттеледі,  олардың  арасында  1948  жылғы 
«Кәмелетке толмағандар туралы» Заң және 1947 жылғы «Балалардың әл-ауқаты 
туралы» Заң бар.  
Кәмелетке  толмағандар  арасында  ең  үлкен  үлес  (50%)  15-18  жас 
аралығындағы  тұлғаларға  тиесілі,  ал  20-21  жас  аралығындағы  үлес  тек  10% 
құрайды.  Бұдан,  әлеуметтік  ауытқыған  мінез-құлқы  бар  адамдар  қылмыстық 
әрекеттен бас тартады деген қорытынды шығады [37].  
Жапониядағы  қылмыспен  күрес  тәжірибесі  өте  қызықты,  өйткені 
репрессивті әсердің жұмсақтығы  қылмыстың  тұрақты  төмен  деңгейімен  тығыз 
байланысып  жатыр,  бұл  тек  барынша  топтасқан  мемлекетте  ғана,  сондай-ақ 
экономикалық  жағынан  да,  әлеуметтік  де,  репрессивті  салаларды  тиісті 
деңгейде ұстап тұратын және репрессивті салаларға да мүмкіндік береді.  
Репрессивті  жүйе  бастапқы  соттардан  (айыппұл  тағайындалуы  мүмкін 
істерді  қарайды),  жанұя  соттарынан  (кәмелетке  толмағандардың  істерін 
қарайды),  бүкіл  Жапонияның  15  мың  учаскесінде  орналасқан  полициялық 
будкалардан  (көлікпен  жабдықталған  кемінде  екі  полицей  тәулік  бойы  жұмыс 
істейді,  біреуі  учаскені  айналып  өтеді,  екіншісі-тұрақты  орналасқан); 
криминалдық полицияның тар мамандануынан тұрады.  
Криминолог  О.  В.  Старков  атап  өткендей,  Жапония  бүкіл  қоғамның 
қылмыстылығы  жоқ  елге  бағытталған  жалғыз  ел  болып  табылады.  Осындай 
идеологияны  іске  асыру  Жапонияда  бүкіл  қоғамның  өмір  сүру  қағидаттары 
жәрдемдеседі:  ажырасудың  төмен  деңгейі;  бірнеше  ұрпақтан  тұратын  отбасы; 
елдің  моно-ұлтшылдық  және  моно-дінділігі;  әлеуметтік  теңдік  негіздері 
(жұмыссыздықтың  төмен  деңгейі,  бай  және  кедей  арасындағы  аздаған 
айырмашылық; қару-жарақ пен есірткіні қатаң бақылау [38].  
Сонымен  бірге,  Жапонияда  отбасылық  соттар  1947-1948  жылдары 
құрылды.Отбасы сотының құзыреті мынадай мәселелерді қамтиды: 
- кәмелетке толмағандардың қылмыстары мен құқық бұзушылықтары; 
- қылмыс ересектер нұқсан келтіретін кәмелетке толмаған; 
-  кәмелетке  толмағандардың  құқықтары  мен  мүдделерін  қорғауға 
байланысты  отбасылық  құқық  мәселелерінің  барлық  кешені.  Олардың  ішінде 
кәмелетке  толмағандарды  қадағалау  және  қамқорлыққа  алу;  мектеп 
оқушыларын оқыту; отбасы жағдайын сауықтыру және тағы басқалар бар. 
Жапонияда отбасылық сот аудандық соттар жүйесіндегі дербес сот болып 
табылады.  Оның  құзыретіне  14  жастан  20  жасқа  дейінгі  кәмелетке  толмаған 
құқық  бұзушылар,  сондай-ақ  сол  жастағы  әлеуметтік  бейімделмеген  адамдар 
жатады.  

 
 
53
 
 
 
 
 
Жасы  16  жастан  асқан  кәмелетке  толмаған  адамның  ісі  ауыр  қылмыс 
жасаған кезде жалпы қылмыстық соттың қарауына берілуі мүмкін. Отбасылық 
сотта  іс  әлеуметтік  зерттеу  ережелері  бойынша  қаралғандықтан,  отбасылық 
соттарда  көмекші  қызметтердің  және  осы  қызметті  жүзеге  асыратын 
адамдардың  арнайы  желісі  бар.  Мысалы,  отбасылық  сотта  медициналық-
психиатриялық кеңес беру пункті бар, оған бекітілген әлеуметтік қызметкерлер 
бар.  Олардың  мәртебесі ағылшын  және  американдық Сот  төрелігі жүйесіндегі 
пробация  қызметі  агенттерінің  мәртебесіне  сәйкес  келеді.  Отбасылық  сотта 
ажырасу  туралы  істер  бойынша  бітімгерлік  іс  жүргізуді  міндеті  тұрған 
кеңесшілер де бар. 
Отбасылық  соттың  негізгі  философиясы  құқықтық  доктринада  анық 
айқындалған:  бала,  кәмелетке  толмаған  баланың  отбасында  органикалық 
қажеттілігі  бар  және  онда  қалыпты  жағдайда,  ата-аналармен  келісімде  өмір 
сүруі,  отбасында  жеке  тұлға  болуы  тиіс.  Жас  өспірімдерді  тәрбиелеудің  өзі, 
егер бастау-оның отбасы болған жағдайда ғана қалыпты болады. 
Алыс  шет  елдерде  қылмыстық  теріс  қылықтарды  жасағаны  үшін 
кәмелетке 
толмағандардың 
жауапкершілігімен 
қатар 
ата-аналардың 
жауапкершілігі қарастырылды.  
Еуропалық  елдердің  отбасы  заңнамасына  сәйкес  ата-аналар  мен 
балалардың құқықтық қатынастары саласындағы ата-аналардың құқықтары мен 
міндеттерінің  жиынтығын  білдіретін  басты  құқықтық  термин  «ата-ана 
жауапкершілігі»  термині  болып  табылады.  Бұл  термин балаға  қатысты  ата-ана 
құқықтарының, міндеттері мен жауапкершілігінің бүкіл кешенін білдіреді. Ата-
аналық құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру бала мүдделерінің басымдығы 
қағидатына негізделген [39].  
Әр еуропалық елдің отбасылық құқығы өзінің ұлттық ерекшелігіне ие, ал 
«ата-ана  жауапкершілігі»  терминінің  Еуропаның  әр  түрлі  елдерінде  өзінің 
ерекшеліктері бар.  
Мысалы,  Нидерландыда«Ата-аналық  жауапкершілік»  –  бұл  баланы 
тәрбиелеу  және  күту  үшін  жауапкершілікті  белгілеу  үшін  пайдаланылатын 
термин.  Ата-ана  жауапкершілігі  бар  ата-ана  баланы  тәрбиелеу  құқығы  мен 
міндеті бар. 
Мысалы,  ата-ана  жауапкершілігі  бар  ата-ана  бала  өмірінде  маңызды 
шешімдер қабылдайды, мысалы, бала қайда өмір сүреді және қандай мектепке 
баратыны  туралы.  Кәмелетке  толмаған  балалар  есейген  кезде    кезде,  балаға 
байланысты  шешімдер  қабылдау  бойынша  міндеттер  мен  өкілеттіктер  көлемі 
ұлғаяды.  Мысалы,  ол  ақшаны  қалай  жұмсайтыны  туралы  және  еңбек  келісім-
шарттарына қол қою кезінде шешім қабылдау қажет.  
Ата-ана жауапкершілігі бар ата-ана баланың заңды өкілі болып табылады. 
Көптеген  жағдайларда  кәмелетке  толмаған  балалардың  ресми  іс-әрекеттерді, 

 
 
54
 
 
 
 
 
мысалы  құқықтық  іс-әрекеттерді  дербес  жүзеге  асыруға  немесе  қол  қоюға 
құқығы жоқ.  
Жауапты адам оны баланың мүддесі немесе атынан жасауы тиіс. 
Негізінде,  заңды  өкіл  баланың  16-жасына  дейінгі  іс-әрекеті  үшін  де 
жауапты болады, мысалы, ол біреуге/біреулерге зиян келтірсе т.б.  
Жауапты  адам  кәмелетке  толмаған  баланың  қалта  ақшалары  мен  еңбек 
ақысынан басқа, қаражаты мен мүлкін басқарады.  
Ата-ана  жауапкершілігі  бар  ата-ана  да,  ата-ана  жауапкершілігі  жоқ  ата-
ана да баланы 18 жасқа толған соң, яғни бала 21 жасқа толғанша үш жыл бойы 
қамтамасыз етуге міндетті.  
Егер ата-аналар өз балалары үшін ата-ана жауапкершілігін көтере алмаса 
немесе алғысы келмесе, олардың орнына басқа адам тағайындалуы мүмкін. Бұл 
үшін бірнеше мүмкіндіктер бар:  
1.  Ата-аналар  уақытша  осы  жауапкершілікті  көтере  алмаса,  мысалы 
шетелге  кетуге  байланысты  немесе  егер  ата-анасының-қамқоршыларының 
тұрғылықты  жері  белгісіз  болса,  онда  сот  уақытша  қамқоршыны  тағайындай 
алады.  Бұл  үшінші  тарап.  Әдетте,  қамқоршы  ретінде  кім  тұруға  дайын  екенін 
анықтау үшін отбасы мен достарға жүгінеді.  
2.  Қадағалау  орнату.  Бұл  ата-ана  жауапкершілігін  қысқартатын  шара. 
Кәмелетке  толмағандардың  істері  жөніндегі  Судья  баланы  отбасылық 
қамқорлық ісіне жауап беретін органның бақылауына орналастыра алады.  
Қадағалау  баланың  мүдделері  немесе  оның  денсаулығы  қатты  бұзылған  кезде 
белгіленеді.  Бұл  жағдайда  ата-аналар  әлі  де  ата-ана  жауапкершілігіне 
(қамқорлығына) ие болады, бірақ бұл жауапкершілікті жүзеге асыру шектелген. 
Негізінде,  бала  отбасында  өмір  сүреді.  Отбасылық  қамқорлық  істеріне  жауап 
беретін  орган  баланы  бақылап,  ата-аналарға  қолдау  көрсетеді.  Отбасылық 
қамқорлық  істеріне  жауап  беретін  орган  ата-аналар  мен  бала  үшін  оларды 
ұстануға міндетті жазбаша нұсқаулар береді.  
Осыған  байланысты  баланы  қараусыз  қалдырғаны  үшін  ата-аналардың 
қылмыстық жауапкершілігі бар.  
Ұлыбританияда  14  жастан  кіші  балаларды  ересек  адамдардың 
қарауынсыз  қалдыру  қылмыс  болып  табылады.  Кішкентай  британдықтардың 
қаржылық  жағдайы  туралы  және  олардың  аш  қалмауы,  сондай-ақ  үйде  де, 
көшеде  де  зорлық-зомбылыққа  ұшырамауы  туралы  қамқорлық  жасау 
мақсатында Балаларды қорғау жөніндегі мемлекеттік агенттік арнайы құрылды. 
 Мұнда  балалар  үлкендердің  қарауынсыз  қалмағанын  қадағалайтын 
әлеуметтік қызметтерге де маңызды рөл бөлінген.   
АҚШ-тың  қылмыстық  саясатының  басым  бағыттарының  қатарында 
кәмелетке  толмағандар  қылмысының  алдын  алу  проблемалары  ерекше  орын 

 
 
55
 
 
 
 
 
алады.  Бұл  аспект  мемлекеттің  аса  маңызды  жалпыұлттық  міндеті  ретінде 
қарастырылады.  
АҚШ-тың  мемлекеттік  органдары  мен  ортақ  бірлестіктері  кәмелетке 
толмағандардың  қылмыстылығын  алдын  алуға  артықшылық  беретіндігін 
ерекше  атап  өткен  жөн.  Полиция  департаменттері  балалармен  жұмыс  істеуге 
агрессивті  бейімділік  танытатындармен  де,  әдеттегідей  балалармен  де  үлкен 
мән  береді.  Арнайы  бағдарлама  негізінде  АҚШ-тың  мектептердегі балалармен 
сабақ жүргізу тәжірибесі маңызды практикалық мәнге ие. 
Бұл  бағдарламаны  іске  асырудың  негізгі  кезеңі  оқушыларды  құқықтық 
оқытуды құрайды. Пәнге АҚШ азаматының құқықтары мен міндеттеріне, жеке 
және  ұжымдық  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  шараларына,  құқық  қорғау 
органдарының негізгі міндеттеріне арналған мәселелер енгізілген.  
АҚШ-та 
осы 
бағдарламаны 
жүзеге 
асырудың 
екінші 
кезеңі 
полицейлердің, педагог, психологтар, медиктердіңжұмысына балаларға зорлық-
зомбылық жасаумен байланысты фактілерді анықтау кіреді. 
АҚШ-та  баланың  әл-ауқатын  қамтамасыз  ету  жүйесі  жұмыс  істейді. 
Көбінесе  американдық  отбасылар  балаға  зорлық-зомбылық  жасауға  немесе 
баланы қараусыз қалдыруға, балаға лайықты өмір сүру жағдайларын жасамауға 
және т.б. шағымдар бергеннен кейін осы жүйемен бетпе-бет кездеседі.  
АҚШ-тың  әр  штатында  балаларды  қорғау  жөніндегі  өз  заңдары  мен 
ережелері  бар.  Сондықтан  оларды  қолдану  әдістері  әртүрлі.  Алайда,  барлық 
штаттарда  кез-келген  адам,  әдетте,  балалармен  жаман  қарым-қатынас  фактісі 
бойынша өзінің күдігі туралы хабарлай алады.  
Балалар  қауіп  болған  жағдайда  баспаналарға,  ата-аналарға  жіберіледі 
немесе  істі  сотта  қараудың  және  тергеудің  барлық  кезеңіне  басқа  отбасының 
қамқорлығына  беріледі.  Басқа  аз  жағдайларда  балаларымен  құқыққа  қайшы 
қарым-қатынас  жасаған  ата-аналарға  бақылау  белгіленеді,  бұл  ретте  олар 
психологтан міндетті консультациядан өтуі тиіс.  
Ата-ана  қамқорынсыз  қалған  немесе  алынған  балалардың  көпшілігі 
туыстарына  немесе  қамқоршылардың  отбасына  қоныс  аударады  (олар  балаға 
мемлекеттік жәрдемақы алады). Егер бұл мүмкін болмаса, балалар «қиын» және 
үйсіз  жасөспірімдердің  бірге  тұруы  үшін  балалар  үйлері  мен  үйлеріне  түседі 
(оларды  белгілеу  үшін  «топтық  үйлер»  (group  home)  термині  қолданылады) 
[40].  
Мәселен,  АҚШ-тың  Вирджиния-Бич  штатында  полиция  кәмелет  жасқа 
толмағандардың  алдын  алу  және  ескерту  бойынша  қызметінің  тиімділігін 
арттыру  үшін  кәмелетке  толмағандармен  жұмыс  бойынша  арнайы  бағдарлама 
әзірлейді. Бұл бағдарламада алдын алу іс-шаралары 9 жасқа толған балалармен 
басталады, себебі психолог мамандар осы жастағы балалар дербестік танытады 
деп санайды.  

 
 
56
 
 
 
 
 
Бұл  бағдарлама  балалардыазаматтардың  міндеттері  мен  құқықтарымен, 
құқық  қорғау  органдарының  негізгі  міндеттеріментаныстыратын  курс  болып 
табылады.  Сонымен  бірге,онда  ұрлық,  қылмыс  және  заң,азаматтардың  жеке 
қауіпсіздігі,тұрғын 
үй 
қауіпсіздігі, 
вандализм 
сияқты 
тақырыптар 
қарастырылады.  
Аталған бағдарламаны оқуды аяқталғаннан кейін балалардың материалды 
қалай  меңгеруіне тексеру жүргізіледі. Бұл курстан үш апта ішінде (аптасына 2 
рет)  өту  құқық  қорғау  органдарының  қызметкерлері  үшін  міндетті  болып 
табылады.  Бұл  материалды  зерделегеннен  кейін  балаларда  жас  қылмыскер 
немесе қылмыс құрбаны болу мүмкіндігі аз болады деп болжануда.  
Сонымен  қатар,  Флорида  штатының  құқық  қорғау  органдары  құқықтық 
тәрбиенің  қызықты  бағдарламаларының  бірін  әзірледі.  Бұл  бағдарлама  8-9 
сынып  оқушыларына  және  кәмелетке  толмағандарды  қоғамда  қалыптасқан 
құндылықтар  жүйесімен  таныстыру,  сонымен  қатар  құқық  бұзушыны  құқыққа 
қарсы  әрекет  жасағаны  үшін  не  күтетіні  туралы  түсінік  қалыптастыру  үшін 
арналған. 
 Аталған  бағдарлама  кәмелетке  толмағандардыұрлық,  тонаушылық, 
қаңғыбастық,  вандализм,  денсаулыққа  қасақана  ауыр  зиян  келтіру  және  т.с.с.  
құқық бұзушылықтарға қатысты заңдарды оқытады. Мұндай кездесулер кезінде 
балалар  полиция  қызметкерлерін  оларға  көмектесуге  ұмтылатын  адам  ретінде 
қарауға үйренеді. 
Лос-Анджелесте  полиция  қызметкерлері  іс  жүзінде  кәмелетке 
толмағандардың  құқық  бұзушылығын  алдын  алудың  басты  әдісі  ретінде 
кәмелетке  толмағандармен  10  түзеу  колониясына  барудың  басты  факторы 
ретінде  пайдаланылады.  Бағдарламаның  мақсаты-құқық  бұзушылық  жасауға 
бейім кәмелетке толмағандарға психологиялық әсер ету. Бұл эксперимент үшін 
17  жасөспірім  іріктеледі.  Бағдарлама  жасөспірім  қылмыстық  іс  қозғалған 
құрдастары  болып  табылатын  қылмыстық  орта  өкілдеріне  қараған  кәмелетке 
толмаған полиция учаскесіне арналған түзеу колонияларына баруды көздейді. 
 Осыдан  кейін  жасөспірімді  кәмелетке  толмаған  нашақорларды  емдеу 
орталығына осындай мекемелерде емдеу әдістерімен таныстыру үшін жібереді. 
Одан әрі кәмелетке толмағандар 14-20 жастағы жасөспірімдерге арналған түзеу 
колонияларына, 
сондай-ақ 
кәмелетке 
толмаған 
қылмыскерлер 
мен 
мәйітханаларға арналған түрмеге барады. 
Беларусь  Республикасында  кәмелетке  толмағандар  арасындағы  құқық 
бұзушылықтардың  алдын  алу  үшін  бірқатар  нормативтік  құқықтық  актілер 
қабылданды.  Оларға,  ең  алдымен,  «Қадағалаусыздық пен  қадағалаусыздықтың 
алдын алу жүйесінің негіздері туралы» 2003 жылғы Заң жатады. 
Бұдан  басқа,  Беларусь  Республикасы  Президентінің  «Қолайсыз 
отбасылардағы  балаларды  мемлекеттік  қорғау  жөніндегі  қосымша  шаралар 

 
 
57
 
 
 
 
 
туралы» 2006 жылғы 24 қарашадағы №18 Жарлығының қолданысқа енгізілуіне 
байланысты  елде  кәмелетке  толмағандардың  құқық  бұзушылықтары  мен 
отбасылық  жайсыздықтың  алдын  алумен  айналысатын  мемлекеттік  органдар 
мен  мекемелердің  тиімді  жүйесі  құрылды.  Мұндай  жүйелер  басқа  дамыған 
елдерде де табысты жұмыс істейді.  
Статистикалық  мәліметтерге  сәйкес,  2014  жылы  Белоруссияда  49  943 
адам  анықталды,  кәмелетке  толмағандардың  үлес  салмағы  4,5  %  (2013  жылы-
4%) құрайды.  
Соңғы  бес  жылда  кәмелетке  толмағандар  арасындағы  қылмыс  14%-ға 
төмендеді.  
ІІМ  мәліметтері  бойынша,  2018  жылы  кәмелетке  толмағандардың 
қатысуымен 2335 қылмыс тіркелді. 
Өзбекстанда  халықтың  40%  -  ы  кәмелетке  толмағандар,  яғни  18  жасқа 
толмаған  адамдар.  Сондықтан  жасөспірімдер  қылмысымен  күрес  үлкен 
маңызға ие.  
Саясаттанушы  Л.  Юлдашеваның  пікірінше,  жастардың  қылмыстық  іс-
әрекетке  тартылуының  негізгі  себебі  -  қадағалаусыздық,  жастардың  қоғамдық 
іс-әрекетке  қатыспауы, сондай-ақ көптеген отбасының қалтасынан тыс әртүрлі 
спорт секцияларының, үйірмелердің қол жетімсіздігі.  
Дәл  осындай  балалар  экстремистік  ұйымдардың  немесе  қылмыстық 
топтардың рекрутерлерінің жеңіл олжасына айналады.  
Оның  айтуынша,  жастар  арасындағы  қылмыстық  экстремизм  деңгейі  бар 
болғандықтан,  қылмыстың  төмендеуі  ақырында  экстремизмді  ұқыптылықта 
ұстауға көмектесуі мүмкін.  
Халықтың осы тобы арасында құқық бұзушылықтарды қысқарту  - құқық 
қорғау  органдары,  мектептер,  колледждер,  лицейлер,  сондай-ақ  азаматтардың 
өзін-өзі  басқару  органдары  (махалли)  тартылған  алдын  алу  іс-шараларының 
нәтижесі.  
Көп  қырлы  стратегиялардың  бірі  -  ерекше  назар  аударылатын  білім 
беруге  бағытталған,  өйткені  жақсы  білім  арқылы  кең  экономикалық 
мүмкіндіктер пайда болады, демек, қылмысқа кету ықтималдығы төмендейді.  
Бұл тұрғыда ең басты өзгеріс 1998 жылы Өзбекстанда он бір адамның орнына 
міндетті екі жыл білім беру процесі енгізілген кезде болды.  
Әрбір  оқу  орнында  қоғамдық  кеңестер  құрылған.  Махалльде  сондай-ақ 
кәмелетке  толмағандар,  жастар  және  спорт  істері  жөніндегі  комиссия 
ұйымдастырылды.  Махалла  тірек  бекеттерінде  спорттық  үйірмелер  салынып, 
спорттық секциялар ұйымдастырылды.  
ІІМ  өкілдері  бұл  мектептер  мен  колледждерге  баруды  жақсарту,  жат 
әсерлердің  алдын  алу,  сондай-ақ  экстремистік  топтар  өкілдерінің  әсерін 

 
 
58
 
 
 
 
 
әлсірету  жөніндегі  алдын  алу  шараларының  арқасында  мүмкін  болғанын  атап 
өтті.  
Бүгінгі  таңда  халықтың  40%-ын  18  жасқа  толмаған  кәмелетке  толмаған 
тұлғалар  және  64%-ын  30  жасқа  дейінгі  жастар  құрайды.  Осыған  байланысты 
республиканың  барлық  өңірлерінде  кәмелетке  толмағандарға  әлеуметтік-
құқықтық  көмек  көрсету  орталықтарының  жұмысы  ұйымдастырылды.  Бұл 
орталықтарда психологтар, педагогтар, сондай-ақ өзге де әлеуметтік-құқықтық 
көмек  көрсететін  ІІМ  бөлімдерінің  тең  еңбекшілері  жұмыс  істеген  7  мың 
кәмелетке толмаған балалар болды.   
Бұдан  басқа,  мүдделі  министрліктермен  және  ведомстволармен  бірлесіп 
«Жасөспірім», 
«Давомат», 
«Оқушы» 
және 
«Қамқорлық» 
сияқты 
профилактикалық іс-шаралар жүйелі түрде өткізіледі. Министрлер  кабинетінің 
құрылуы бойынша «Отбасы – махалля – оқу орны» концепциясы бекітілді және 
әрбір  оқу  орнында  жалпы  Кеңестер  құрылды.  Азаматтардың  өзін-өзі  басқару 
органдарында  кәмелетке  толмағандар,  жастар  және  спорт  істері  жөніндегі 
комиссия құрылды.  
Кәмелетке 
толмағандардың 
қылмыстылық 
мәселелері 
«Құқық 
бұзушылықтың алдын алу туралы» 2014 жылғы 14 мамырдағы №ЗРУ-371 және 
«Кәмелетке 
толмағандар 
арасындағы 
қадағалаусыздық 
пен 
құқық 
бұзушылықтардың алдын алу туралы» 2010 жылғы 29 қыркүйектегі №ЗРУ-263, 
Президенттің 
2014 
жылғы 
6 
ақпандағы 
№ПП-2124 
«Өзбекстан 
Республикасында  мемлекеттік  жастар  саясатын  жүзеге  асыруға  бағытталған 
толық шаралар туралы» Жарлықтарымен реттеледі.  
Мемлекеттік  статистиканың  Федералдық  қызметінің  статистикалық 
мәліметтеріне сәйкес, 2016 жылы қылмыс санының азайғаны байқалды.  
2016 жылы қылмыс деңгейі 100 мың адамға шаққанда 1633 – тен 1474-ке дейін 
төмендеді.  Қылмыстың  жалпы  құрылымындағы  кәмелетке  толмағандар 
қылмысының үлесі 2,5% немесе 53736 қылмысты құрады.  
Кәмелетке  толмағандар  арасындағы  қылмыстың  алдын  алу  көптеген 
субъектілердің  міндеті  болып  табылады.  Бұл  кәмелетке  толмағандардың  ісі 
және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссия, білім беруді, денсаулық 
сақтауды  басқару  органдарын,  халықты  әлеуметтік  қорғауды,  қорғаншы  және 
қамқоршы,  жұмыспен  қамту  қызметін,  ішкі  істер  органдарын,жастар  ісі 
жөніндегі  органдарды  қамтитын  ортақ  мақсаттар  мен  міндеттерге  байланысты 
бірыңғай жүйе болып келеді.  
Ресей 
Федерациясында 
кәмелетке 
толмағандардың 
құқық 
бұзушылықтарының алдын алу  «Кәмелетке толмағандардың қадағалаусыздығы 
мен  құқық  бұзушылықтарының  алдын  алу  жүйесінің  негіздері  туралы»  2017 
жылғы  31  желтоқсандағы  ФЗ-120  Федералдық  заңының  [41]  деңгейінде 
реттеледі. 

 
 
59
 
 
 
 
 
Бұл  заңға  сәйкес  Ресей  Федерациясында  белгілі  бір  құзыретті  органдар 
кәмелетке 
толмағандар 
арасында 
құқық 
бұзушылық 
жасаудың 
қадағалаусыздықтың, панасыздықтың алдын алуқызметін жүргізеді, ол бірінші 
кезекте  әлеуметтік  қауіпті  жағдайда  қалған  балалардың  заңды  құқықтары  мен 
мүдделерін қорғауға бағытталған. 
Ресей  Федерациясы  Үкіметінің  жанындағы  кәмелетке  толмағандардың 
істері  жөніндегі  ведомствоаралық  комиссия  қадағалаусыздық  пен  құқық 
бұзушылықтардың 
алдын 
алу 
бойынша 
түрлі 
министрліктер 
мен 
ведомстволардың жұмыс координаторы болып табылады.  
Әлеуметтік 
оңалтуды 
қажет 
ететін 
кәмелетке 
толмағандар 
үшін 
мамандандырылған мекемелер:  
–  әлеуметтік-оңалту  орталықтары  -  өмірдің  қиын  жағдайына  тап  болған 
балалардың қадағалаусыз қалуының алдын алу және әлеуметтік оңалту;  
–  әлеуметтік  баспаналар  -  мемлекеттің  шұғыл  әлеуметтік  көмегін  қажет 
ететін балалардың уақытша тұруын қамтамасыз ету және әлеуметтік оңалту;  
-ата-анасының  қамқорлығынсыз  қалған  балаларға  көмек  көрсету 
орталықтары - уақытша ұстау және оларға алыс орналастыруға көмек көрсету.  
Бұдан  басқа,  әлеуметтік  қызмет  көрсету  мекемелері  құрылды,  оларға 
отбасы  мен  балаларға  әлеуметтік  көмек  көрсету  орталықтары,  113  орталықтар 
жатады,психологиялық-педагогикалық көмек көрсету орталықтары және т. б.  
Жасөспірімдер  қылмысының  алдын  алуда  бір-бірінен  функцияларымен 
ерекшеленетін, алдын алу шараларын ерекше қолдану және олардың көлемімен 
ерекшеленетін органдар, оларды мамандандырылмаған және маманданғандарға 
шартты түрде бөлу.  
Мамандандырылған  субъектілердің  мақсаты  құқық  бұзушылықтарға, 
оның  ішінде  кәмелетке  толмағандарға  қарсы  күрес  болып  табылады.  Оларға 
прокуратура және ішкі істер органдары жатады.  
Бұл  жүйеде  осы  жұмыстың  негізгі  көлемін  орындайтын,  кәмелетке 
толмаған  қылмысты  түзетумен  және  қайта  тәрбиелеумен  айналысатын  ішкі 
істер органдарына ерекше орын берілген.  
Ішкі  істер  органдары  кәмелетке  толмағандардың  жалпы  және  жеке 
деңгейде  алдын  алумен  айналысады.  Жұмыс    келесі  бағыттар  бойынша 
жүргізіледі:  
1)  кәмелетке  толмағандар  арасындағы  қылмыстың  себептері  мен 
жағдайларына байланысты теріс әлеуметтік факторлардың әсерін шектеу;  
2)  қылмыстылықтыңосы  түріне  ықпал  ететін  себептер  мен  жағдайларға 
әсер ету;  
3) қылмыс жасауға бейім кәмелетке толмағандарға тікелей әсер ету;  

 
 
60
 
 
 
 
 
4)  қоғамға  қарсы  бағытталған,  қылмыс  жасауға  қабілетті  немесе 
жасайтын,  алдын  ала  әсер  етуге  ұшырайтын  кәмелетке  толмаған  адам 
қатысушысы болып табылатын топтарға ықпал ету [42].  
Алдын  алу  осы  бағыттарды  ескере  отырып  ұйымдастырылған  және 
қылмыс  жасауға  бейім  кәмелетке  толмағандарға  микро-орта  мен  олар  тұрған 
әлеуметтік  жағдайларға  жан-жақты  ескерту  әсерін  қамтамасыз  етеді.  Бұл 
процесте  ішкі  істер  органдары  қылмыс  алдында  болған  себептер  мен 
жағдайларды  анықтауды  қамтамасыз  етуі  тиіс,  ол  үшін  олар  профилактикаға 
қатысатын  мемлекеттік,  қоғамдық  және  өзге  де  ұйымдармен  өзара  іс-қимыл 
жасайды, 
әртүрлі 
операцияларды, 
рейдтік 
іс-шараларды, 
нысаналы 
тексерулерді және басқаларды жүргізеді.  
ТМД  елдеріндегі  кәмелетке  толмағандардың  қылмыстылығын  алдын  алу 
практикасын  талдау  мемлекеттер  қолданатын  шаралардың  көпшілігінде  ұқсас 
екенін және бұл «кеңестік өткенге» байланысты екенін көрсетті.  
Талдау нәтижелері бойынша келесі мақсатқа сай болып табылады.  
Бірінші.  Кәмелетке  толмағандар  арасындағы  қылмыстылыққақарсы  іс-
қимылда  қылмыстық  емес  сипаттағы  тәрбиелік-түзеу  шараларына  басымдық 
беру. Осыған байланысты:  
- 
пробация  қызметінің  қадағалауына  кәмелетке  толмағандарды 
орналастыру институтын практикаға енгізу;  
- 
Қазақстанда 
Германияның 
тәжірибесі 
бойынша 
кәмелетке 
толмағандарға  арналған  пенитенциарлық  мекемелер  құру  және  «жастар 
қамауын енгізу мәселесін қарау»;  
- мамандандырылған мектептерге орналастыру орнына «қиын» кәмелетке 
толмағандарға арналған патронатты дамыту.  
Екінші. «Ата-ана жауапкершілігін» заңды түрде бекіту. Балаларды қауіпті 
немесе  қараусыз  қалдырғаны  үшін,  соның  нәтижесінде  бала  қылмыстың 
құрбаны  болған  ата-аналардың,  қамқоршылардың  және  оларды  алмастыратын 
адамдардың жауаптылығын көздеу.  
 

жүктеу/скачать 0,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: