Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі А. С. Пушкин атындағы №1 мектеп гимназия Ангаралиева Перуза Байрамқызы
жүктеу/скачать 1,63 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Морфология
Шымкент, 2008 жылҚұрастырушы: Ангаралиева Перуза Байрамқызы Пікір жазғандар: филология ғылымдарының кандидаты, профессор Молдалиева Д. А. филология ғылымдарының кандидаты, профессор Ысқақ Б. Қазақ тілінен Мемлекеттік аралық бақылау мен Ұлттық бірыңғай тестілеуге дайындалуға арналған әдістемелік құрал Бұл құрал оқу орыс тілінде жүретін мектеп оқушыларын қазақ тілінен Мемлекеттік аралық бақылау (МАБ) мен Ұлттық бірыңғай тестілеуге (ҰБТ) дайындауға арналған. Әдістемелік құралда пәнге байланысты грамматикалық материалдар, оның терминдер сөздігі, жалғаулар мен жұрнақтар анықтамалығы, сонымен бірге оқушылардың тілін дамытуға арналған материалдар жауаптарымен кешенді түрде топтастырылған. Бұл құрал оқу орыс тілінде жүретін сыныптардағы қазақ тілі пәні мұғалімдері мен оқушыларына арналған. ISBN 9965-516-52-9 Мазмұны Алғы сөз -------------------------------------------------------------------------------------------- 4 Қазақ тілі мен орыс тілінің салыстырмалы ерекшеліктері (Отличительные особенности казахского языка от русского)---------------------------------------------- 5 Қазақша-орысша грамматикалық терминдер сөздігі--------------------------------- 10 Көпнұсқалы тест тапсырмалары----------------------------------------------------------- 14 Қысқаша жұрнақтар мен жалғаулар анықтамалығы-------------------------------- 33 Қазақша-орысша тұрақты тіркестер сөздігі--------------------------------------------- 45 Туыстық атаулары------------------------------------------------------------------------------ 46 Нақыл сөздер-------------------------------------------------------------------------------------- 47 Мақал-мәтелдер---------------------------------------------------------------------------------- 48 Лексикалық тақырыптар бойынша жауап-кілттер----------------------------------- 53 Емле ережелері------------------------------------------------------------------------------------ 66 Тест тапсырмалары----------------------------------------------------------------------------- 76 Тест жауаптары----------------------------------------------------------------------------------- 83 Әдебиеттер тізімі----------------------------------------------------------------------------------83 «Маған айтсаң, ұмытып қаламын. Көрсетсең, есімде қалар. Істеуін көрсетіп берші, үйреніп алайын.» Шығыс даналығы Алғы сөз
Қазіргі таңда қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде үйрену-үйрету мақсаты көзделіп отырған кезде, оны жеделдетіп сауатты оқытудың әр түрлі жолдары қарастырылуда. Мұндай сұраныс алдымен мектептерге түсетіні айдан анық нәрсе. Жыл сайын тапсырылатын мемлекеттік аралық бақылау мен енді енгізіліп келе жатқан ұлттық бірыңғай тестілеу де қазақ тілін сауатты меңгеру, әсіресе, грамматикалық сауаттылыққа басымдылық беріп отыр. Әдістемелік құрал материалдарын құрастырғанда ҚР Білім және ғылым министрлігінің өзге тілді ұлт мектептеріне арналған білім беру стандарттары мен типтік бағдарламалары талаптары басшылыққа алынды. Ұсынылы отырған материалдар негізінен жауап үлгісі ретінде ,сондай-ақ компьютерлік көпнұсқалы тест үлгісі ретінде де берілген. Материал жылда оқушылар тапсыратын тест үлгілері негізінде таңдалып алынды. Сараптама көрсеткеніндей, 1 тест тапсырмаларының 9, 10 сұрағы-морфология, 5, 6 сұрағы –синтаксис, 4-6 сұрағы –лексикалық тақырыптар, 3, 4 сұрағы –фонетикадан да, мақал-мәтелдер-1, 2 сұрақ, лексикология-2, 3 сұрақтан құралған. Сонымен қатар, мұнда тұрақты сөз тіркестері мен мақал-мәтелдер оқушылардың сынаққа сапалы дайындалуын қамтамасыз ету мақсатында ұсынылып отыр. Әдістемелік құралды құрастырған кезде Ш.К.Бектұров пен А.Ш.Бектұрова «Қазақ тілінің қалталық оқулығы», т.б. еңбектерінен материалдар алынды. Қазақ тілін тереңірек меңгеремін деушілерге 2005 жылы шыққан орфографиялық сөздіктен емле ережелері ұсынылып отыр. Құралды жасағанда 5-11сыныптар( орыс мектептеріне арналған, «Атамұра», «Мектеп» баспасынан шыққан) оқулықтары материалдары негізге алынды.
Казахский алфавит основан на кириллице и включает 42 буквы, 10 из которых отражают специфические звуки казахского языка: ә, і, ө, ұ, ү, ы, ғ, қ, һ, ң. Буквы в, ф, ц, ч, щ, ь, ъ, е, э, ю, я используются только при написании слов иноязычного (в основном русского) происхождения. Произношение гласных звуков Здесь мы остановимся на произношении только тех специфических звуков казахского языка, которые имеют специфическое звучание, в отличие от русского. Звук ә напоминает русский звук я в безударном положении после мягкого согласного. При произношении звука ә кончик языка упирается в основание нижних зубов, а передняя часть языка несколько продвинута вперед. Например: әже, кінә. Звук ө представляет собой мягкую разновидность звука о. При произношении этого звука органы речи распологаются примерно так, как при произношении звука о, но кончик языка продвигается вперед, упирается в нижние зубы,а губы сильно выпячиваются. Этот звук произносится примерно как русское ё в словах лётчик, тётя. Звук о произносится также, как и русский о, но в русском языке в безударном слоге о редуцируется, т.е. произносится как а,а в казахском в любом положении всегда произносится как о: русск. окно, подоконник; каз. орамал "платок", жолдас "товарищ". Звук ұ произносится твердо и сверхкратко. Для того, чтобы произнести его, необходимо губы сильно вытянуть вперед, а язык отодвинуть назад. Этот звук в русском языке аналогов не имеет, однако напоминает звук, средний между [о] и [у]. Например, в слове туман, но и казахском языке он более закрытый: тұман. Звук ү является мягкой разновидностью ұ. Произносится мягко и кратко: үй "дом", үш "три". Надо учесть, что при произнесении этого звука кончик языка продвигается вперед, а губы выпячиваются меньше, чем при произнесении ұ. Звук ы, хотя и совпадает по написанию со звуком ы в русском языке, произношение его значительно отличается. В казахском этот звук заднего ряда, в русском-среднего. При произнесении его нижняя челюсть приподнимается вверх, а язык отодвигается назад. Он произносится тверже и сверхкратко. При чтении, например, слов қыз или қыс этот звук как бы не произносится: қз и қс. Звук і является мягкой разновидностью ы . Так же как ы, произносится сверхкратко и нечетко, но в отличие от него при произнесении звука і язык продвинут вперед. При чтении, например, слов біз или кім этот звук настолько редуцируется, что почти не произносится. Ср. Біз-бз, кім-км. Произношение согласных звуков Здесь мы также остоновимся на произношении только тех специфических согласных,которых нет в русском языке. Звук қ на письме обозначается буквой қ. Его произношение похоже на х в русском языке, но в отличие от него согласный қ является взрывным, а х-щелевым. При произнесении его задняя часть языка полностью смыкается с задней частью неба, после чего потоком воздуха мгновенно размыкается. Звук қ сочетается только твердыми гласными-а,о,ұ,ы. В казахском языке слова на букву х встречаются не очень часто. В основном это заимствования из арабского, русского и других языков. Неслучайно в потоке речи звук х подменяется исконно казахским звуком қ. Ср. Хат – қат- хабар- қабар. В казахском языке собственные имена на букву х имеют 2 варианта написания: Хасен – Қасен, Халима – Қалима и др. Звук ғ на письме обозначается буквой ғ. Артикуляция ғ анîлогична, қ но в отличие от него ғ произносится с участием голоса. Так произносят ғ в некоторых областях России и на Украине. Соотвествует звуку х, но произносится с участием голоса. Ср. Хал – ғалым, хан – шаған. Слов со звуком һ в казахском языке очень мало. В основном этот звук встречается в заимствованиях из восточных языков или в междометиях: қаһарман «герой », гауһар «драгоценный камень», аһ « ах ». Это единственный в казахском языке гортанный звук, при произносении которого голосовые связки сближаются друг с другом, но не вибрируют, поток воздуха проходит стремительно, не встречая никаких преград. Звук ң образуется путем тесного соприкосновения задней части спинки языка с задним небом: язычок опускается вниз, закрывая полость рта, а воздух проходит через нос: таңертең «утро». В русском языке такого звука нет. Анологичный звук имеется в английском и немецком языках. Ср. нем. lang «длинный» singeп «петь» и др. Прогрессивная ассимиляция Если в казахском языке слова оканчиваются на глухие согласные или звонкие согласные б,в,г,д, то прибавляемый к слову суффикс или окончание начинаются с глухого согласного. Например, бас-тық «начальник»,Иванов-қа «Иванову» , филолог-тар «филологи». Если же последний звук слова звонкий (кроме б,в,г,д),сонорный или гласный, то прибавляемый суффикс или окончание начинаются со звонкого согласного или сонорного. Например, қыз-дар«девушки», ауыл-ға «в аул», қала-лық «городской». Это явление нужно всегда учитывать при произношении и на письме. Такое уподобление последующего согласного предыдущему звуку на слоговой границе называется прогрессивной ассимиляцией, которая не свойственна русскому языку. Регрессивная ассимиляция Наряду с прогрессивной ассимиляцией действует, так называемая, регрессивная ассимиляция, когда последующий звук слова или слога воздействует на предыдущий. Если последний звук основы глухой қ, к, п, а прибавляемые к основе суффикс или окончание начинаются с гласного, то глухие согласные озвончаются: қ – ғ, к - г , п – б. Например, білезік «браслет» - білезігі «её браслет», тарақ «расческа» - тарағы «её расческа», мектеп «школа» - мектебі «её школа». Типы слогов и слогоделение В казахском языке слоги бывают твердыми и мягкими в зависимости от качества слогообразующего гласного. Если гласный переднего ряда - ә,е,і,ө,ү (в казахской терминологии мягкий гласный),то слог называется мягким. Если гласный заднего ряда – а, и, о, ұ, ы, то слог называется твердым. Для казахских многосложных слов характерно сочетание однородных типов слогов. Ср. ә - же-лер, где все три слога мягкие; а-дам-дар, все три слога твердые. В зависимости от твердости-мягкости слога звук л произносится то твердо, то мягко: бал «мед» - бел «поясница». Сингармонизм в казахском языке В казахском языке согласно закону сингармонизма многосложные слова характеризуются сочетанием однородных типов слогов: мягких (гласные переднего ряда ә, е, і, ө, ү ) ә-же-лер и твердых (гласные заднего ряда – а, и, о, ұ, ы) а-та-лар. В русском языке такого явления нет. Ср. че-ло-век, звез-да. Не поддаются этому правилу только заимствования из других языков, имена существительные и местоимения в притяжательной форме с суффиксами -нікі/ -дікі/ -тікі: олар-дікі “их ”, Асан-дікі“ Асана” окончание көмектес септік: баламен “ с ребенком ”. Ударение В отличие от русского языка, где ударение является непостоянным (окна- окна;весело-веселье), казахское словесное ударение является неподвижным, оно падает, как и в других тюркских языках, на гласный последнего слога в словах, состоящих из двух и более слогов. Ср. орамал “платок”, керемет “необычайный”, балаларымыз “наши дети”. В заимствованиях или в словах с эмоциональным оттенком (или в междометиях) ударение может варьироваться. Порядок слов в предложении Для казахского языка характерно строгий порядок слов: сказуемое стоит в конце предложения: Оқушылар сынып бөлмесінде отыр «Ученики сидят в классе”, определение стоит перед определяемым словом: Оқушылар жарық сынып бөлмесінде отыр “Ученики сидят в светлом кабинете класса», вопросительное слово при отсутствии глагола –сказуемого стоит в конце предложении: Бірінші аудитория қайда? “Где первая аудитория?”; при наличии в предложении глагола–сказуемого вопросительное слово стоит перед ним: Қарлығаш қайда отыр? “Где сидит Карлыгаш? ”. Интонация В простом распространенном предложении члены предложения могут иметь разное логическое ударение. Тот член предложения, который выражает новое, важное, получает главное ударение. Обычно главное ударение падает на последнее слово или одно из предшествующих ему слов. На слове, несущем наиболее сильное ударение, происходит резкое повышение тона: Дәптерлер мен кітаптар осында “Тетради и книги здесь”. Данное относится и к специальному вопросу: Дәптерлер мен кітаптар қайда? «Где тетради и книги?». Если в предложении есть однородные члены, то тон повышается и только на последнем слоге понижается : Мынау- ата, әже, әке және ана. “Это дедушка, бабушка, отец и мать”. В предложениях с отрицанием емес, а второе –на последнее слово предложения. Оба произносятся с понижением тона: Мынау кітап емес, дәптер “Это не книга, а тетрадь”. Имена существительные Категория падежа. В отличие от русского языка в казахском имеется 7 падежей имени существительного. Кроме того, различается 2 вида склонений: простое и притяжательное. Категория рода. В казахском языке отсутствует категория рода и одному притяжательному местоимению соответствуют три в русском: мен«мой,моя,мое». Притяжательные местоимения имеют форму вежливости во II лице ед. и мн. ч.: Сіздің « Ваш, Ваша, Ваше » (ед.ч.); Сіздердің « ваш,ваша,ваше » ; Категория одушевленности - неодушевленности. В казахском языке на вопрос кім? «кто?» отвечают только имена существительные, обозначающие людей, а на вопрос не? « что?»- все остальные. Глагол Неопределенная форма глагола. Исходная форма глагола в казахском языке, от которой образуются путем прибавления суффиксов и окончаний все личные грамматические формы , маркируется при помощи суффикса –у: ойна-у «играть», жаз–у «писать». Вместе с тем, исходная форма имеет некоторые смысловые отличия от инфинитива (неопределенной формы глагола) в русском языке. Образование на –у в казахском языке–это фактически отглагольное существительное, которому приблизительно соответствует в русском языке имя действия или инфинитив. Все грамматические формы глагола образуются от корня глагола, который совпадает с формой 2 лица единственного числа повелительного наклонения. Категория времени. В отличие от русского в казахском языке настоящее время имеет 2 формы : очевидно- настоящее время и переходное время; прошедшее время имеет 3 формы : очевидно-прошедшее, давнопрошедшее и переходное; будущее время имеет 3 формы: переходное, будущее предположительное и будущее время намерения. Категория залога. В казахском языке, в отличие от русского, имеется 4 залога:ортақ, өздік, өзгелік , ырықсыз(см. қысқаша грамматикалық терминдер сөздігі) Категория наклонения. В казахском языке 4 наклонения: қалау рай, бұйрық рай, ашық рай, шартты рай. Имена числительные В отличие от русского имена существительные, следующие за числительными , не принимают окончаний множественного числа : бес тәрелке «пять тарелок», төрт қасық «четыре ложки». Собирательные числительные имеют притяжательные формы: біз бесеуміз «нас пятеро» и принимают падежные окончания в простой и притяжательной форме: алтау-ға «шестерым», алтауы-на «им шестерым» и др. Местоимения В казахском языке все местоимения, за исключением әне «вон», қайда «где», әр «каждый», кей «некоторый» склоняются. Приставки и предлоги Казахский язык относится к типу агглютинативных языков, для которых характерно присоединение однозначных суффиксов и окончаний. Роль русских приставок и предлогов выполняют суффиксы и так называемые служебные имена (послелоги, служебные слова, союзы и частицы). Сложноподчиненные предложения в казахском языке значительно отличаются от таковых русского языка : В казахском языке придаточное связывается с главным в основном без союзов и союзных слов, функцию которых выполняют суффиксы и окончания: Көктем келсе, күн жылынады. «Когда наступит весна, станет тепло». В казахском языке придаточное предложение всегда предшествует главному. Сказуемое придаточного не принимает личных окончаний в казахском языке : Мен сабақ оқығанда, ол қыдырады «Когда я делаю уроки, он гуляет». Сен сабақ оқығанда, мен қыдырамын «Когда ты делаешь уроки , я гуляю». Сложноподчиненные предложения русского языка не всегда переводятся на казахский язык сложноподчиненными предложениями. Они переводятся : простыми предложениями: Ол бүгін жиналыс болатынын айтты «Он сказал, что сегодня будет собрание» Мен Абай деген қалада тұрамын «Я живу в городе, который называется Абай». 2) при помощи вспомогательного глагола деу «говорить, сказать» в форме деп : Біз жаңбыр жауады деп естідік «Мы слышали , что будет дождь». Қазақша-орысша грамматикалық терминдер сөздігі Фонетика Дыбыс - звук Әріп - буква Әліпби - алфавит Дауысты дыбыстар - гласные звуки Жуан дауысты – твердый гласный Жіңішке – мягкий Еріндік - губные Езулік - негубные Ашық - широкие гласные Қысаң - узкие гласные Дауыссыз дыбыстар - согласные звуки Ұяң дыбыс - звонкий согласный Қатаң – глухой Үнді – сонорный Буын – слог Ашық буын – открытый слог Тұйық буын – полузакрытый слог Бітеу буын – закрытый Үндестік заңы – закон сингармонизма Буын үндестігі – слоговой сингармонизм Дыбыс үндестігі – звуковой сингармонизм Ілгерінді ықпал – прогрессивная ассимиляция Тасымал – перенос слова Екпін – ударение Лексика Сөз мағынасы – значение слова Тура мағына – прямое значение Көп мағыналы сөздер – многозначные слова Ауыспалы мағына – перенесное значение Кірме сөздер – заимствованные слова Көнерген сөздер – устаревшие слова Жаңа сөздер – неологизмы, новые слова Жалпылама сөздер – общеупотребительные слова Кәсіби сөздер – проффесиональные слова МорфологияКүрделі сөздер – сложные слова Біріккен сөздер – слитные слова Қысқарған сөздер – сокращенные слова Қос сөздер – парные слова Сөз құрамы – состав слова Түбір – корень Негізгі түбір-непроизводный корень Туынды түбір-производный корень Жұрнақ – суффикс Сөз тудырушы- словообразующий суффикс Сөз түрлендіруші-формаобразующий суффикс Жалғау – окончание Тәуелдік жалғау – окончание принадлежности Көптік жалғау – окончание множественного числа Септік жалғау – падежное окончание Атау септік-именительный падеж Ілік септік-родительный падеж Барыс септік-дательно-направительный падеж Табыс-винительный падеж Жатыс-местный падеж Шығыс- исходный падеж Көмектес-инструментальный падеж/творительный Жіктік жалғау – личное окончание Сөз таптары – части речи Зат есім – имя существительное Жалқы есім – имена собственные Жалпы есім - имена нарицательные Сын есім- имя прилагательное Сапалық сын е.- качественное и.п. Қатыстық сын есім- относительное и.п. Шырайлар- степени сравнения Жай шырай-положительная степень Салыстырмалы шырай- сравнительная степень Күшейтпелі, асырмалы шырай- превосходная степень Сан есім- имя числительные Есептік сан е.-количественные Реттік сан е.-порядковые Жинақтық- собирательные Болжалдық- предположительные, приблизительные Топтау- разделительные Бөлшектік- дробные Есімдік- местоимение Жіктеу есімдігі- личное мест. Сілтеу е.-указательное мест. Сұрау е.- вопросительное мест. Өздік е.- возвратные мест. Болымсыздық есімдігі-отрицательное мест. Етістік- глагол Сабақты ет.-переходный гл. Салт ет. -непереходный гл. Болымды ет.-положительный гл. Болымсыз ет.-отрицательный гл. Дара ет.-простая форма гл. Күрделі ет.-сложная форма гл. Тұйық ет.-неопределенная форма гл. Көмекші етістік- вспомогательный гл. Етістік шақтары-времена глагола Осы шақ- настоящее вр. Өткен шақ- прошедшее вр. Келер шақ- будущее вр. Етістік райлары- наклонение глагола Ашық рай- изъявительное наклонение Бұйрық рай-повелительное нак. Қалау рай- желательное нак. Етіс- залог Өздік етіс-возвратный залог Өзгелік етіс-побудительный залог Ортақ етіс-взаимный залог Ырықсыз етіс- страдательный залог Үстеу- наречие Мекен үстеуі-нареч.места Мезгіл үстеуі-нареч. времени Себеп-салдар үстеуі-нареч. причины Топтау үстеуі- разделительное наречие Сын-бейне үстеулері-нареч. образа действия Мөлшер үстеуі- нареч.меры Мақсат үстеуі-нареч. цели Есімше-причастие Өткен шақ есімше-причастие прошедшего времени Келер шақ есімше-причастие будущего времени Ауыспалы келер шақ есімше-причастие будущего переходного времени Көсемше-деепричастие Көмекші сөздер- служебные слова Жалғаулық шылау- союз Демеулік шылау- частицы Септеулік шылау- послелоги Одағай- междометия Еліктеу сөздер- звукоподражательные слова Синтаксис Сөз тіркесі- словосочетание Қиысу-согласование Меңгеру- управление Матасу-примыкание Сөйлем мүшелері- члены предложений Тұрлаулы мүшелер- главные члены Бастауыш-подлежащее Баяндауыш- сказуемое Тұрлаусыз мүше- второстепенные члены Анықтауыш-определение Толықтауыш- дополнение Тура толықтауыш- прямое дополнение Жанама толықтауыш-косвенное дополнение Пысықтауыш- обстоятельство Сөйлемнің бірыңғай мүшелері-однородные члены предложений Сөйлем-предложение Жай сөйлем- простое предложение Айтылу мақсатына қарай- по цели высказывания Хабарлы- повествовательное Сұраулы-вопросительное Лепті-восклицательное Бұйрықты-побудительное Құрылысына қарай-по структуре Атаулы сөйлем-назывное предложение Жақты с.-личные Жақсыз с.- безличные Толымды-полное Толымсыз-неполное Құрмалас сөйлем-сложное предложение Салалас құрмалас-сложносочиненное пр. Сабақтас қ.- сложноподчиненное пр. Аралас қ.-смешанное Жалғаулықты-союзные Жалғаулықсыз-бессоюзные Ыңғайлас сал.қ.-соединительные сл.соч. Қарсылықты сал.қ.-противительные сл.соч. Себеп-салдар сал.қ.-причинно-следственные сл. соч. Талғаулықты сал.қ.-разделительное, с выборочными отношениями Кезектес сал.қ.-сл.соч. с чередующимися отношениями Сабақтас құрмалас сөйлем-сложноподчиненное предложение Мезгіл бағыныңқылы сабақтас-Придаточные предложения времени Шартты бағыныңқылы сабақтас -Сл.под. предложения с придаточным условия Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас- Сл.под. пр.с придаточным образа действия Себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас - Сл.под.пр. с придаточным причины Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас-Сл. под. пр.с уступительными придаточными пред. Оқшау сөздер-обособленные слова Қаратпа сөз-обращение Қыстырма сөз-вводные слова Төл сөз-прямая речь Төлеу сөз-косвенная речь Автор сөзі- слова автора Тыныс белгілері-знаки препинания Нүкте-точка Үтір-запятая Тырнақша-кавычки Сызықша- тире Қос нүкте-двоеточие Сұрау белгісі-вопросительный знак Леп белгісі-восклицательный знак Көпнұсқалы тест тапсырмалары Фонетика Тіл дыбыстары Қазақ тіліндегі дыбыстар саны 37(а, ә, б, в, г, ғ, д, е, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ү, ұ, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ы, і, э.) Қазақ тіліндегі әріп саны 42 (а, ә, б, в, г, ғ, д, е,е, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ү, ұ, ф, х, һ,ц, ч, ш, щ, ь, ы, і, ъ, э, ю, я) Дауысты дыбыстар 12 (а, ә, е, э, о, ө,ү, ұ, ы, і, и, у ) Тіліміздегі дауыссыз дыбыстар 26 (б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ) Дауысты дыбыстар Тілдің қатысына қарай жуан дауысты дыбыстар а, о, ұ, у, ы Тілдің қатысына қарай жіңішке дауысты дыбыстар ә, е, э, ө, ү, і, у Жақтың (иектің) қатысына қарай дауысты дыбыстар Ашық – а, ә, е, о, ө Қысаң – и, у, ұ, ү, ы, і
о, ө, у, ұ, ү Езудің қатысына қарай дауыстылар (езулік) а, ә, е, и, э, ы, і Дауыссыз дыбыстар Үнді дауыссыз дыбыстар й, л, м, н, ң, у, р. Ұяң дауыссыз дыбыстар б, в, г, ғ, д, ж, з,һ Қатаң дауыссыздар к, қ, п, с,т,ф,х,ч,ш,щ,ц Әріп көреміз және жазамыз дыбыс таңбасы Алфавит/әліпби әріптердің белгілі тәртіппен тізілуі әріптердің белгілі бір ретпен тізілген жинағы. Буын дыбыстық топқа жіктелген сөз ағымының шағын мүшесі. сөз құрамындағы бір немесе бірнеше дыбыстардың тобынан жасалған фонетикалық бөлшек. Ашық буын Жалғыз дауыстыдан құралған немесе дауыссыздан басталып, дауыстыға аяқталған буын. Ашық буын (мысал) Аға, бала, ағеке, шеше, қара, ана, әке. Тұйық буын Дауыстыдан басталып, дауыссызға аяқталған буын. Тұйық буын(мысал) өрт, ант, ақ, ән, ар. Бітеу буын Дауыссыздан басталып, дауыссызға аяқталған буын. Бітеу буын (мысал) Бақ, бұлт, зор, көл, таң, мен. Жуан буынды сөз Қару, қаршыға, қарт. Жіңішке буынды сөз Есік, өмір, үлкен, көлік. Тасымал Сөздің жолға сыймаған бөлігін екінші жолға бөліп жазу. Тасымалданбайтын сөздер Бір буынды сөздер (ат, кел, қарт). Жеке бір әріпті келесі жолға немесе жолдың соңына қалдыруға болмайды (ата, әже, аю, сия, қия). Қысқартылған кісі есімі фамилиясынан ажыратылып жазылмайды (М.Әуезов). Қысқартылып алынған өлшем атаулары өздері де, алдындағы санынан бөлініп те алынбайды (км, г, см, 25кг, 10км). Бас әріптері және бас әріп пен сөздің басқы буыны арқылы қысқарған сөздер (ТМД, ҚазМҰУ, АлМҰУ). Екпін Сөз құрамындағы буындардың біреуі басқаларына қарағанда айқынырақ ажыратылып, көтеріңкі айтылуы. Интонация/Дауыс ырғағы Сөйлемдерді, олардың бөлшектерін сазына келтіріп сөйлеудің ырғақты әуені. Сөздердің мағыналық топтарын, оқшау сөздерді айырым үнмен, сөйлемдерді тиісті әуенмен, олардың құрамындағы сөздердің бірін көтеріңкі, бірін бәсең дауыспен айту. Дауыс екпінінің біресе жоғарылап, біресе бәсеңдеп айтылуы, дауыс ырғағы. Үндестік заңы Буын үндестігі дегеніміз Сөз бен қосымша құрамындағы дауыстылардың не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болып үндесуі. Буын үндестігі (мысал) Ауылдағыларға, үйдегілерге, балалық. Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар: көмектес септігінің жалғауы. (адаммен, қонақпен, сенімен) –нікі, (-дікі, -тікі), -тай, -тал, -дар, -еке (баланікі, әкетай, діндар, ағаеке, өсімтал). 3)бей-, би-, -кер, -гер, -қор, -паз, -қой, -кеш, -хана, -кес (бейшара, бинарлық, жұмыскер, балгер, жемқор, әсемпаз, сәнқой, арбакеш, емхана, зиянкес). –ов, -ова, -ев, -ева, -ин, -ина-ларға аяқталған сөздер(Әуезов, Алтыбаев, Жұмағазина, Сейфуллин). соңғы буынында ә, я дыбыстары бар сөздерде және х дыбысына аяқталатын сөздерге қосымша жуан түрде жалғанады (кінәлау, күмәндану, поляктар, полярлық, тарихқа, цехта) соңғы буында ю дыбысы бар сөздерге рк, рг, кт, ск, нк, лк, нг, нк сияқты дыбыстар тіркесіне және жіңішкелік белгіге (ь) аяқталған сөздерге қосымша жіңішке түрде жалғанады. (полюске, парашютті, хирургке, Томскіден, пунттен, ансамбльден, рульді, бинокльден)
Сөз бен қосымша жігінде немесе сөз бен сөздің аралығындағы дауыссыз дыбыстардың бірін-бірі өзіне ұқсата әсер етуі. Ілгерінді ықпал Көрші дыбыстардың алғашқысы соңғысын өзіне ұқсата әсер етуі. Ілгерінді ықпал (мысал) Балалар, күздік, отпен, ғарышқа(айтылуда да, жазылуда да), Қонысбек, Тынысбек, алып бер-жазылуда,ал айтылуда- Қоныспек,Тыныспек,алып пер Кейінді ықпал Сөз бен қосымшаның жігінде немесе сөз бен сөздің аралығында кейінгі дыбыстың алғашқы дыбысқа әсер етуі. Кейінді ықпал (мысал) Күрегі, добы (айтылуда да жазылуда да), құрылысшы, жұмысшы-жазылуда. Ал айтылуда:құрылышшы,жұмышшы Тоғыспалы ықпал Сөз бен қосымша жігінде, біріккен сөздер құрамында қатар тұрған дыбыстардың бір – біріне әсер етуінен екі дыбыстың да өзгеріске ұшырап, басқа дыбысқа ауысуы. Тоғыспалы ықпал Досжан, Жанқожа-жазылуда, айтылуда-Дощан,Жаңғожа. Орфография сөздердің дұрыс жазылу ережелерінің жиынтығы. Сөзді бірізді жазудың тәсілдерін белгілейтін ереже. Орфоэпия Сөздердің дұрыс айтылу ережелерінің жиынтығы. Ауызша сөздің бірізді дыбысталуын қамтамасыз ететін ұлттық тіл нормасының жиынтығы. Лексикология Лексика (сөздік қор мен сөздік құрам) белгілі бір тілдегі сөздердің жиынтығы белгілі бір тілдегі сөз байлығы Диалект сөздер Белгілі бір жердегі (аймақ, облыс, аудан) тұоғындардың сөйлеу тілінде ғана кездесетін сөздер. Диалект сөздер (мысал) Оттық, сіріңке, сым, дәукен, нән. Кәсіби сөздер Жұрттың бәріне бірдей түсінікті бола бермейтін, белгілі бір кәсіппен я шаруашылық саласымен шұғылданатын адамдардың арасында ғана айтылатын сөздер. Кәсіби сөздер (мысал) Шербек (үлкен ара), атауыз (шеге суырғыш), жүйек (көкөніс, жемістер отырғызылған арықшалар), ақаба (судың лай түрі). Термин сөздер Ғылым, техника, өндіріс және т.б саласындағы арнаулы ұғымдар мен зат атауларын білдіретін сөздер. Термин сөздер (мысал) Квадрат, егемен, жарғы, нарық, төлқұжат, глобус, антоним, материк. Жаңа сөздер (неологизмдер) Тілде жаңа ұғымдарды білдіретін сөздер Жаңа сөздер (мысал) Тәлімгер, егемендік, ұшақ, жарлық, компьютер, маркетинг. Көнерген сөздер Қолданыстан шығып қалып,тарихи шығармаларда ғана кездесетін, мағынасы көмескі айтылатын сөздер. Архаизмдер Халықтың тұрмыс – тіршілігіне, салт – сана, әдет – ғұрпына қарай әр дәуірде өзгеріп, басқа сөздермен ауысып отырған немесе ескірген сөздер. Архаизмдер (мысал) Торқа, биқасап, сауын айту, ұрын бару, шидем, күпі, кебеже Тарихи Қолданылған дәуірі өтіп, ескі заманның өзімен бірге көнерген сөздер Тарихи сөздер (мысал) Ояз, болыс, шабарман, ұя (партия ұясы), уәзір. Кірме сөздер Шығу төркіні жағынан басқа тілдік сөздер Басқа тілден енген сөздер. Кірме сөздер (мысал) Тарих, әдебиет, мәдениет, тәрбие-араб-парсы тілінен; Аймақ, жарлық, нөкер, ұлыс- моңғол тілінен; Кереует, бөтелке, бәтеңке, сөмке-орыс тілінен; Сөз мағынасы Сөздің тура мағынасы 1)Сөздің заттар мен құбылыстардың және олардың негізгі белгілерінің бейнесімен тікелей байланысты лексикалық мағынасы 2) Сөздің затты, не құбылысты атап білдіретін мағынасы 3) Әр заттың өзіне ғана тән жеке мағынасы «Қара» сөзі тура мағынасында қолданылып тұрған сөйлем 1) Шахтерлер қара көмірді тау қылып үиіп тастапты. 2) Көзімнің қарасы, көңілімнің санасы. 3) Қара түнді қақ жарып, бір машина келеді. 4) Қара тақтаға ақ бормен жазған әдемі көрінеді. 5) Қара домалақ балалардың көбейгені жақсы. Сөздің ауыспалы мағынасы 1)Бір заттың негізгі атауыш мағынасын екінші бір затқа атау етіп ауыстырып қолданылғанда берілетін мағына. 2)Белгілерінің ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың басқа бір заттың, не құбылыстың атауы мен аталуының негізінде жасалған мағынасы.
а) Ашық ауыздық ешкімге жақсылық әкелмейді. ә) Айгүл – мінезі ашық, сыпайы қыз. б) Кеше мекемеде ашық жиналыс болды. в) Аудандық газетте мектеп бітірушілердің ашық хаты жарияланды.
а) Сөздің екі я одан да көп мағынаға ие болуы. ә) Әр түрлі мағынасы бар жеке сөз.
Түбір, кілт, төркін, көз, бет, түп, құлақ. Синоним сөздер а) Мағыналары бір-біріне жақын ә) Мағыналары өзара мәндес б) Дыбысталуы әр түрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын в) Айтылуы әр түрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын г) Жазылуы бөлек, өзара мағыналас Синоним (мысал) а) салмақты, сабырлы, байыпты, байсалды ә) маңай, төңірек, айнала. б) келбет, көрік, шырай в) әдемі, сұлу, келбетті, шырайлы
а) Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы ә) Бір-біріне қарсы мағынада айтылатын б) Бір-біріне мағыналары қарама-қарсы Антоним (мысал) а) кең-тар ә) ақ-қара б) жарық-қараңғы в) үлкен-кіші г) ыстық-суық Омоним сөздер а) Дыбысталуы бірдей, мағынасы әр түрлі ә) Дыбысталуы бірдей, мағыналық байланыс жоқ б) Дыбысталуы жағынан бірдей, мағыналары әр басқа в) Бірдей дыбысталып, түрлі мағына білдіретін
Көш, жаз, қас, алма, бөлме, қос Табу а) Мифтік ескі аным бойынша атын тура айтуға тыйым салынған сөздер ә) Наным–сенімге байланысты кейбір заттардың аттарын басқаша атаудан туындаған сөздер
Қайынаға, қайыніні, д.с туысқандық атаулар, ауру түрлеріне байланысты (қорасан –шешек, жаман ауру – қылтамақ- рак), азулы аңдардан (қасқыр-ұлыма), табиғаттың түсініксіз құбылыстарынан қорыққаннан (найзағай-жасыл). Эвфемизм а) Бір нәрсенің, құбылыстың атын тікелей айту дөрекілеу естілсе, орнына қолданылатын сыпайы, жағымды сөздер. ә) Кейбір заттың, не құбылыстың атын айту қолайсыздау болған жағдайда орнына қолданылатын сыпайы сөздер.
Мылжың – сөзуарлау, өтірік айту-қосып айту, ұрлық жасама-ала жібін аттамау. Дисфемизм а) Ауызекі сөйлеу тілінде әдепті сөздерді алмастырып, орнына дөрекі сөздерді қолдану ә) Әдеби тілге жат, тек ауызекі сөйлеу тілінде жақсы ұғымды сөздерді нашар ұғымды сөздерге алмастыру
Боқмұрын, қырт Тұрақты тіркес а) Құрамын өзгертіп айтуға болмайтын сөздер тіркесі ә) Құрамындағы сөздердің жеке дара лексикалық мағыналары емес, тек тұтас күйіндегі мағыналары түсінілетін сөздер тіркесі б) Екі немесе біреше сөздің тіркесуі арқылы бір ғана мағына беретін сөз тіркесі. Тұрақты тіркес (мысал) Төбе шашы тік тұру, үмітін үзу, жүрек жұту. Идиомалық тіркес Сөздердің байланысы берік болып, олардың тұтас топ болып тұрғандағы мағынасы жеке тұрғандағы мағынасына қатысты болмай, мүлде бөтен мағынаны білдіреді. Идиомалық тіркес (мысал) Қой аузынан шөп алмайтын, салы суға кетіп отыр, тісін қайрап жүр. Фразалық тіркес Тұрақты тіркестерінің бірқатарының мағынасы оларға қатысып тұрған сөздердің бірі болмаса, бірінің лексикалық мағынасымен байланысты болады. Фразалық тіркес (мысал) Таяқ жеу, жаны ашу, үрейін ұшыру. Еркін тіркес Құрамындағы сөздердің орнын алмастырып қолдану әрқайсысының дербес лексикалық мағынасымен байланысты болады. Еркін тіркес (мысал) Жақсы кісі, жақсы әдет, жақсы ниет Мақал а) Аз сөзбен көп мағына беру жолы ә)Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні
Кең болсаң, кем болмайсың. Бидайдың кеудесін көтергені - дақылы жоқтығы, Жігіттің кеудесін көтергені – ақылы жоқтығы. Мәтел Ой-пікірдің бейнелі, әрі тұспалдап айтылуы. Мәтел (мысал) Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді. Жақсы адамға жау жоқ.
Сөздің лексикалық я грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшек. Түбір морфема а) сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі бөлігі ә) сөздің өз алдына тұрып мағына бере алатын, бөлшектенбейтін ең түпкі бөлшегі б) мофемаларға мүшеленбейтін, нақтылы бір зат я құбылыс жайындағы немесе әрекет жайындағы ұғымды білдіретін белгілі бір дыбыстық құрам Қосымша морфема Түбірге қосылып, оған қосымша мағына үстейтін морфема. Жұрнақ Жаңа мағына тудыратын, мағына түрлендіретін қосымша морфема. Жұрнақтың түрлері Сөз тудырушы, сөз түрлендіруші Сөз тудырушы а) жаңа лексикалық мағына жасайды ә) жаңа мағыналы сөз жасайды б) сөздің мағынасын өзгертеді Сөз тудырушы (мысал) Көзде, саңқыл, бұрғы, байлам, күлкі, сөйлем, талас, өріс Сөз түрлендіруші а) сөзге грамматикалық мән береді ә) сөзге үстеме мағына қосады б) лексикалық мағына тудырмайды Сөз түрлендіруші (мысал) Ағажан, кітапша, көрген, баратын, келсе, барғалы, әдемілеу, ботақан, ақшыл, көлшік. Жалғау Сөйлемдегі сөздер арасындағы әр түрлі қатынастарды білдіріп, сол қатынастардың түр-түрінің көрсеткіші есебінде қызмет ететін қосымша. Жалғаудың түрлері Көптік, септік, тәуелдік, жіктік Жалғаудың түрлері(мысал) -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, - тер -ның, -нің, - дың, -дің, -тың, -тің -ға, -ге, -қа, -ке, -ты , -ті, -ды, -ді, -ны, -ні -да, -де, -та, -те , -нда, -нде, -мен, -бен, -пен -менен, -бенен, -пенен -мын,-мін,-бын,-бін,-пын,-пін,-пыз,-піз,-быз,-біз -ым,-ім,-м,-ың,-ің,-ыңыз,-іңіз Сөздердің түрлері Атаушы а) лексика-грамматикалық мағына береді ә) сөйлемнің белгілі мүшесі болады б) шындық болмыстағы әр қилы құбылысты, ұғымды білдіреді Көмекші а) белгілі бір сөздің жетегінде жүреді ә) мағыналық дербестігі жоқ немесе солғындаған б) сөз бен сөзді,сөйлем мен сөйлемді байланыстырады Одағай а) ақиқат ұғымды білдірмейді ә) басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді б) әр түрлі көңіл-күймен байланысты айтылады Туынды сөз а)Түбір сөзге жұрнақ жалғау арқылы жасалған сөз ә)Жұрнақтар арқылы негізгі түбірлерден өрбіген сөздер
Ойна, тұзда, суырма, кеспе Жалаң сөз Құрамында бір ғана негізгі түбір бар сөздер Жалаң сөз (мысал) Ауыл, қала, оқушы, кітапхана Күрделі сөз а) құрамындағы ең кемі екі негізгі түбір бар сөз ә)ритм, ырғақ жағынан бірұдай, лексика – семантикалық жағынан біртұтас, лексика – грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға болып бірлескен тұрақталған құрама сөз б) кірігіп, бірігіп, қосарланып, тіркесіп, қысқарып жасалған сөздер Күрделі сөз (мысал) Жиырма бес, әке-шеше,АҚШ, саңырауқұлақ Кіріккен сөз а) компоненттердің я біреуі, я екеуі де бірдей әуелгі өз мағыналарынан айрылып, тұтасымен тұрып басқа бір жалпы мағынаны білдіретін сөз ә) компоненттері фонетикалық жағынан әр қилы өзгерістерге ұшырап, бір-бірімен белгілі дәрежеде әр үндесіп, әрі ықшамдалып құралған күрделі сөз
Бүгін(бұл күн), биыл(бұл жыл), әкел(алып кел), әкет(алып кет) Біріккен сөз Компоненттері мағына жағынан да, форма жағынан да елеулі өзгерістерге ұшырамай – ақ, өзара бірігіп, жинақталған біртұтас лексика-семантикалық мағына білдіретін күрделі сөз. Біріккен сөз (мысал) Аққу, аққұтан, қаламсап, орынбасар, оттегі, Жұмабай. Қос сөз Компоненттері я бір сөздің өзінің ешқандай өзгеріссіз қайталануынан, я оның бір сыңарының не бір буынының, не бір дыбысының өзгеріліп жамалуынан құралады немесе морфологиялық жағынан біртектес я синоним, я антоним сөздерден салаласып құралады. Қос сөз түрлері Қайталама қос сөз Белгілі бір сөздің я қосымшасыз, я қосымшалы түрінің екі рет қайталануы арқылы, я сол сөздің не бір дыбысының немесе бір буынының өзгеріп қайталануы арқылы жасалған сөз. Қайталама қос сөз (мысал) Қора-қора, мая-мая, үлкен-үлкен, ұсақ-ұсақ, бара-бара, үй-үйден, ат-мат, сарт-сұрт, қалт-құлт, ап-ашық. Қосарлама қос сөз Лексикалық мағынасы басқа – басқа екі түрлі сөзден құралады Қосарлама қос сөз (мысал) Ата-ана, үлкен-кіші, ертелі-кеш , жатса-тұрса, туған-өскен, алды-арты, іші-сырты. Қысқарған сөз Күрделі атаулардың ықшамдалып, қысқарған түрі Қысқарған сөз (мысал) ҚазМҰУ,АҚШ, кеңшар, пединститут, ауатком, кг, мм Зат есім Заттың атын, табиғаттағы әр алуан құбылыстарды, ұғымдар мен түсініктерді білдіретін сөз табы. Зат есім (мысал) Қымыз, түтін, шаш, жаңбыр, таусымақ, Мұқа, қалқатай, апажан, қызылша, төсек орын, жемістер. Зат есімнің деректі түрі Көзбен көріп, қолмен ұстап көруге болатын, нақтылы ұғым атаулары. Деректі (мысал) Дәптер,кітап, қалам, алма, Нұрахмет Зат есімнің дерексіз түрі Көзбен көріп, қолмен ұстауға болмайтын ұғым атаулары Дерексіз түрі (мысал) Арман, қиял, сезім,сенім Жалпы есім Тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды білдіретін зат есімдер Жалпы есім (мысал) Ағаш, ат, ас, түсінік, сана, ер, ес, бас, дала, көмір Жалқы есім Жеке я дара заттарға берілген зат есім Жалқы есім (мысал) Сырдария, Іле, Меруерт, «Талапты» ауылы, Отырар ауданы, «Ұлағат» газеті Есімнен болған туынды зат есім Қойшы, әдебиетші, егіншілік, жаңалық, айлакер, арбакеш, тоқылдақ, Шымкент. Етістіктен болған туынды зат есім Кеспе, білім, шалғы, ұрыс, піспек, жазмыш, сүйемел, көрермен, көмір, қарауыл. Ілік жалғаулы сөзі бар тіркес Қаланың маңы, адамның жаны, ағаштың көлеңкесі, машинаның даусы, жұлдыздың жарығы. Көмектес септігіндегі сөзі бар тіркес Менімен барды, көшемен жүрді, жігітпен таныстым, түнімен қыдырдық, қасықпен іштім. Сын есім Заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін және басқа сол сияқты сыр – сипатын білдіретін лексика – грамматикалық сөз табы. Сын есім (мысал) Салқын, көк, суық, жарық, жүйрік, терең, қызыл, ауыр, салмақты, ақылды Зат есімнен болған сын есім Епті, күлкішіл, білімпаз, рухани Етістіктен болған сын есім Жылжымалы, сүріншек, сүзеген Негізгі сын есім кермек, сараң Туынды сын есім Мәдени, бояма, көшпелі, күздік Сапалық сын есім Ұзын, қызыл, ащы, момын, ашық, жабық, тегіс, қараңғы, кәрі, сынық Қатыстық сын есім Бір заттың белгісін басқа бір заттың я іс-амалдың қатысы арқылы білдіретін сөздер Қатыстық сын есім (мысал) Түнгі, тоқпақтай, білгіш, нулы, балалы. Жай шырайлы сын есім Семіз, домалақ, ауыр, ұзын Күшейтпелі шырай Қоп-қоңыр, аппақ, сап-сары, жасыл Салыстырмалы шырай Үлкенірек, ақшылтым, сарылау Сан есім Заттың санын, мөлшерін білдіретін сөз табы Есептік сан есім Бір, он екі, бір мың тоғыз жүз тоқсан бес Реттік сан есім Үшінші, он алтыншы, отызыншы Жинақтық сан есім Біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу Болжалдық сан есім Мыңға жуық, жиырмадай, елулеп Бөлшектік сан есім Он бүтін жүзден жиырма, бестен екі, оннан бір Топтық сан есім Төрттен, жүз-жүзден, бес-алтыдан Есімдік Заттың атын, сынын, санын атамай, солардың орнына жұмсалатын, белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде нұсқай отырып білдіретін сөз табы Есімдік (мысал) Ол, кім, әлдеқашан, бүкіл, түгел, сол, осынау, өз, ешбір, кейбіреу Жіктеу есімдігі Мен, сен, біз, ол, біздер, сендер, олар Сілтеу есімдігі Бұл, сол, анау, мынау, осынау, сонау, әне, міне. Сұрау есімдігі Кім?, не?, қай?, қандай?, қанша?, қалай?, қашан? Өздік есімдігі өз
Біреу, бірнеше, әркім, әрқалай, әлдеқандай, әлденеше
Еш, ешкім, ешбір, ешқайсысы Жалпылау есімдігі Бәрі, күллі, барша, барлық Етістік Зат пен құбылыстың іс-әрекетін, қимыл – қозғалысын білдіретін сөз табы Туынды етістіктер Шегеле, тазала, баста, ойна, молай, ағар, басқар, жарқыра Негізгі етістік Жаз, оқы, жүр, күл, айт Етіс Іс-әрекет істеушінің сол іс-әрекетке қатысы Ырықсыз етіс жұрнағы бар сөз Салынды, орылды , ілінді , естілді, айтылды Өзгелік етіс жұрнағы бар сөз Айттырды, айтқызды, барғызды, шақыртты Өздік етіс Жуын, киін, таран Ортақ етіс Алыс, беріс, ұшырас Рай Іс-әрекеттің объективті шындыққа байланысы Ашық райлы сөйлем а) Әркім өз ойымен отыр. б) Келемін тау ішінде түнделетіп.
а) Ғылым таппай мақтанба. б) Қызсын еңбек, қайнасын күш майданда!
а) Жарқырап бір көрінсін дейміз! б) Барса, жүрсе болғаны.
б) Айтқым келді . Ол келсе игі еді. Шақ Амал -әрекеттің мезгілімен байланыстылығы Өткен шақ түрлері Жедел, бұрынғы, ауыспалы Келер шақ Болжалды, мақсатты, ауыспалы Осы шақ Нақ, ауыспалы Үстеу Іс-әрекет, қимылдың мөлшерін, көлемін, сан түрлі сапасын, бейнесін, орындалу амалын, себебін, орындалуының жай-күйін білдіретін сөз табы Үстеудің мағыналық топтары мен түрлері Мезгіл, мекен, сын-қимыл,мөлшер, күшейту, мақсат, себеп-салдар, топтау. Шылау а) Ішкі мазмұндары жағынан да, сыртқы формалары жағынан да, сондай-ақ, қызметтері жағынан да өздерінің бастапқы шыққан төркінінен біржола қол үзіп, дербестігінен айрылған көмекші сөз. б) Сөз бен сөздің немесе сөйлем мен сөйлемнің араларын байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын, өздері тіркескен сөздерінің ұғымдарына әр қилы реңктер үстеп, оларға ортақтасып, тұлға жағынан тиянақталған, лексика-грамматикалық мағынасы бар сөздер.
Өзара тең, бірыңғай сөздердің, сөз тіркестерінің және бірыңғай сөйлемдердің аралығындағы әр қилы қатынастарды білдіретін көмекші сөз (мен, бен, және, тағы, әрі, да,әлде, біресе, бірде, немесе, мейлі, әйткенмен, сонда да, себебі, демек, яғни, ендеше) Септеуліктер Объекті мен объектінің не предикаттың арасындағы түрлі грамматикалық қатынастарды білдіру үшін қолданылып, белгілі бір септік жалғауын меңгеріп тұратын көмекші сөз (үшін, сайын, туралы, бойы, шамалы, шақты, жайлы, жайында, арқылы, қаралы, ғұрлы, шейін, қарай, таман, бері, кейін, соң, бұрын, бетер) 4 септікті меңгереді:атау, барыс,шығыс,көмектес. Демеуліктер Өздері тіркесетін сөздерге әр қилы қосымша реңктер жамайтын көмекші сөздер(ма, ме, ба, бе, па, пе, ше, ау, ай, ақ, қой, ғой, ды, ді, ты, ті, қана, ғана, мыс, түгіл, тұрмақ, екеш ) Еліктеуіш Табиғатта ұшырасатын сан алуан құбылыстар мен заттардың бір-біріне қақтығысу – соқтығысуларынан туатын дыбыстарды, сондай-ақ, жан-жануарлардың дыбысталу мүшелерінен шығатын әр түрлі дыбыстарды есту қабілеті арқылы белгілі бір түсініктер ретінде қабылдаудан болған және сол түсініктердің атаулары есебінде қалыптасқан сөздер. Қимылдық мағынаны білдіретін еліктеуіш сөз Қалт-құлт, арбаң-ербең Бейнелеуіш еліктеуіш Жымың-жымың, далаң-далаң, жалп Дыбыстық еліктеуіш Тарс-тұрс, сырт, саңқ Одағай Адамның әр түрлі сезімімен байланысты шығатын дыбыстық ишаратты, мағыналары құбылмалы, ауыспалы, яғни көпмағыналы болатын сөйлемнің басқа мүшелерімен грамматикалық байланысқа түспейтін өзіндік ерекшелігі бар сөз табы. Көңіл-күй одағайы Әттеген-ай, бәрекелді, ойпырмай, түу, әй. Жекіру, шақыру одағайы Тәйт, тек, жә, құрау-құрау, шөре-шөре, моһ-моһ, сап-сап, айда. Тұрмыс – салт одағайы Қош, қайыр, рахмет, құп, кеш жарық, ассалаумағалейкүм . Сөз тіркесінің түрлері Есімді тіркес(мысал) Алтын қасық, сұлу қыз, ақ орамал Етістікті тіркес(мысал) Жақсы сөйлейді, жоғары көтерілді Сөздердің байланысу тәсілдері Жалғау арқылы, шылау арқылы, сөздердің орын тәртібі арқылы, интонация арқылы Сөйлем мүшелері Бастауыш Сөйлемдегі негізгі ойдың иесі болып тұрған мүше Баяндауыш Сөйлемдегі негізгі ойды іс-әрекет, қимыл тұрғысынан баяндап тұратын мүше Анықтауыш а) Заттық ұғымды, ойды сын-сапа, сан-мөлшер жағынан сипаттайтын мүше ә) Сөз таптарынан болған мүшені сындық, сандық, иелік, қатыстық жағынан сипаттайтын мүше
а) Септік жалғауларының бірінде келіп, онымен заттық ұғымда байланысатын мүше. ә) Сөйлемде іс-оқиғаны заттық мағынасы жағынан сипаттайтын мүше
а) Іс-қимылдың мезгіл, мекенін, т.б сипатын білдіретін мүше. ә) Сөйлемде іс-оқиғаны себеп, мақсат жағынан сипаттайтын мүше
Белгілі бір тиянақты ойды білдіретін, бір ғана предикаттық орталығы болатын сөйлем түрі Түрлері Жақты сөйлем Грамматикалық бастауышы бар, не бастауыш ерекше айтылмай, оның қай сөз екенін баяндауышпен ұластыра, атау арқылы білуге болатын жай сөйлем. Жақсыз сөйлем Бастауышы жоқ, оның орны жоқталмайтын, айтылған іс-әрекет баяндауыш арқылы үш жаққа бірдей ортақ ұғымда жұмсалатын сөйлем. Толымды сөйлем Ойға қатысты мүшелері түгел айтылған сөйлем. Толымсыз сөйлем Ойға қатысты мүшелері толық айтылмаған сөйлем. Атаулы Сараланған бастауыш пен баяндауыштан құралмай, тек бастауыш ыңғайындағы сөзден, сөз тіркестерінен құралған сөйлем. Құрмалас сөйлем а) екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіретін сөйлем ә) екі я одан да көп жай сөйлемдерден болып, күрделі ойды білдіретін сөйлем б) екі жай сөйлем, не бірнеше жай сөйлемнен тұрып күрделі ойды білдіретін күрделі сөйлем Құрмалас сөйлемнің түрлері Сабақтас, салалас, аралас Салалас Ыңғайлас, қарсылықты, себеп-салдар, талғаулы, кезектес,түсіндірмелі. Салалас құрмалас сөйлем а) құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты болып, өзара тең дәрежеде байланысқан құрмалас сөйлем түрі ә) құрамындағы екі,не одан да көп жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты болып байланысқан құрмалас сөйлем түрі
а) Айгүл аттан түсіп еді, су қайта таязданып қалғандай екен. ә) Еңбектің наны тәтті, жалқаудың жаны тәтті. б) Оның бұл халіне өзгеден гөрі Гүлнардың тынышы кетті, сондықтан ол Қызылордадан Алмалыққа біржола көшіп келді. Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем а) құрамындағы жай сөйлемдердің бірінде айтылған ойдың екіншіге мезгілдес, бағыттас, ыңғайлас қарым-қатынаста болатын салалас түрі. ә) құрамындағы жай сөйлемдердің біріндегі ойға екіншісіндегі ой мезгілдес, бағыттас, ыңғайлас қарым-қатынаста болып келетін салалас
а) Қостың ар жағынан қара кер аттың басындағы жүген сылдырады, шөп суылдады. ә) Көмірден май да шығады, темір қорытатын кокс те шығады. б) Мен бұл арада үндемедім және үндеуді қажет те көрмедім. Қарсылықты салалас а) құрамындағы жай сөйлемдері бір-біріне қарама–қарсы мәнде айтылғандықты білдіретін салаластың түрі ә) салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдері бір-біріне қарама-қарсы мәнде айтылған түрі
а) Ән басылып қалды, бірақ гитара сазы тоқталған жоқ-ты ә)Күн сайын бір жаңалық болады, алайда бұл жаңалық бұрынғыдай мазасыздандырмайды б) Бас болмақ оңай,- бастамақ қиын. Түсіндірмелі салалас құрмалас а) құрамындағы жай сөйлемдердің алдыңғысы соңғысына нұсқап, ал соңғысы алдыңғы сөйлемнің мазмұнын ашатындай қарым-қатынаста болатын салалас түрі ә) құрамындағы жай сөйлемдердің бастапқысы соңғысына меңзеп, ал соңғысы бастапқы сөйлем мазмұнын ашатындай қатынаста болатын салаластың түрі
а) Байжанның әлі дағдылана алмай жүрген бір ғана нәрсесі бар еді: ол-Сырдария бойының маса-сонасы мен құрт-құмырсқа, бақа-шаян деген сияқты шақпалы жәндіктері ә) Оның өлеңінің балаларға әсер еткендігі сонша – олар әлгі партизан шалды көз алдарында шын көріп тұрғандай болды б) Көпшілік екі мәселеге көбірек тоқтады: бірі-жеміс отырғызу мәселесі, бірі- ағаш қондыру мәселесі
а) құрамындағы жай сөйлемдердің алдыңғысы соңғысының немесе соңғысы алдыңғысының себебін білдіретін салаластың түрі ә)құрамындағы жай сөйлемдердің бастапқысы кейінгісінің, не кейінгісі бастапқысының себебін білдіретін салалас түрі
а) Жүрген жерін білетін шығар, өйткені ол да жақында Жайық бетінен келді ә) Бұл егіннің дәнін қолымнан мен септім ғой, өзгеңнен гөрі менің жаным қаттырақ ауырар еді
а) құрамындағы жай сөйлемдердің тек біреуіндегі іс-оқиғаның жүзеге асатындығына болжам жасауды білдіретін салаластың үрі ә) құрамындағы жай сөйлемдердің тек біреуіндегі іс-оқиғаның орындалуын болжайтын түрі
а) Бұл істің шындығын не көзімен көрген айтар, немесе құлағымен естіген айтар ә) Бұл жерде я сен тұрарсың, я мен тұрармын б) Ауылдан тура келесің бе, әлде жолдағы ауылдарға соқтың ба? в) Дәулеткелді бұның не сөзінен қызық күтеді, не бір мінінен әлдеқандай қызық күтеді
а) құрамындағы жай сөйлемдері арқылы берілген істің, оқиғаның кезектесіп келуін білдіретін салалас түрі ә) құрамындағы жай сөйлемдердегі іс-оқиғалар кезектесіп келетін іс салалас түрі
а) Клубта кейде кино болады, кейде қызықты баяндамалар оқылады ә) Машина жүрісін шапшаңдатады, бірде баяулатып әндетеді б) Біржан біресе бұлбұл нақысты көп ырғақты «Жиырма бесті» созады, біресе назды қоңыр кең тынысты «Жанбота» шығады
а) құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқысы тиянақсыз болып, соңғысына бағына байланысқан түрі. ә) құрмалас ішіндегі жай сөлемдердің бастапқысы тиянақсыз болып, кейінгісіне бағына байланысқан түрі
Шартты бағыныңқылы, қарсылықты бағыныңқылы , себеп бағыныңқылы, мезгіл бағыныңқылы, қимыл-сын бағыныңқылы, мақсат бағыныңқылы. Шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас а) бағыныңқы сөйлемі басыңқы сөйлемдегі істің шарты болып келетін сабақтастың түрі ә) сабақтастың бағыныңқы бөлігі басыңқы бөлігіндегі істің шарты болып келетін түрі
а) Жақсы ұстаздық етсең, болашақтан тірек табасың ә) Көмір неғұрлым көбейсе, өнеркәсіп соғұрлым күшейеді б) Ат өнері білінбес, бәйгеге түсіп жарыспай Қарсылықты бағыныңқы сабақтас құрмалас а) басыңқыдағы іске бағыныңқыдағы айтылған іс немесе бағыныңқыдағы айтылған іске басыңқыдағы іске қарсы қойыла айтылған сабақтастың түрі ә) сабақтас құрмалас сөйлемнің басыңқы бөлігіндегі іске бағыныңқы бөліктегі айтылған іс немесе бағыныңқы бөліктегі іске басыңқы бөліктегі іс қарсы қойыла айтылған сабақтас түрі
а) Абай Дәндібай сөзінен жақсы пейілді аңғарса да, ол кезде көмектерін алмаған-ды ә) Ұлберген кедей болғанмен, киім – кешектерін таза ұстайтын б) Жастар білім жағынан артық бола тұра, тәжірибелі жұмысшылардың жәрдеміне мұқтаж болады екен Себеп бағыныңқы сабақтас құрмалас а) Бағыныңқысы басыңқыда айтылған ойдың себебін білдіретін түрі ә) Сөйлемнің бағыныңқы бөлігі басыңқы бөлігінде айтылған ойдың себебін білдіретін түрі
а) Қастарында көлденең кісілер болғандықтан, Оспан Абайға айтам деген оқшау сөзін бастаған жоқ б) Аяғын баса алмаған соң, еңбектеп есікке келді в) Мұғалімнің сөйлегеніне Кәрім шыдап отыра алмай, біресе орнынан ұшып тұрады, біресе отырады Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас а) Бағыныңқысы басыңқыдағы істің мезгілін білдіретін түрі ә) Бағыныңқы бөлігі басыңқы бөлігіндегі істің мезгілін білдіретін түрі
Бағыныңқысы басыңқыдағы істің, амалдың қалай орындалғанын білдіреті түрі Қимыл – сын бағыныңқы (мысал) а) Сұрғылт тұман дым бүркіп, барқыт бешпет сулайды . ә) Жалтыр мұзда ешбір салмақ түсірмей, шана өзі сырғанап келе жатқан тәрізді б) Мезгілсіз үркіп кеткен ұйқының қайта оралуын тоспай-ақ, жол аушылар тағы да жолға шықты Мақсат бағыныңқы сабақтас а) Бағыныңқысы басыңқыдағы істің мақсатын білдіретін түрі ә) бағыныңқы бөлік басыңқы бөліктегі істің мақсатын білдіретін түрі
а) Ана мен балның бақытты сәттеріне бөгет болғысы келмей, жүріс-тұрысының сыбдырын сездірмеуге тырысты ә) Тұрмыс жақсы болу үшін, еңбеккүн көп болуға тиісті б) Білмегенін білсем деп, оқушылар ынтығар Көп бағыныңқы сабақтас а) құрамында екі, не одан да көп бағыныңқы сөйлем бар сабақтас түрі ә) Құрамындағы екіден көп бағыныңқы сөйлемі бар сабақтас түрі б) Бағыныңқы сөйлемдердің әрқайсысы басыңқы сөйлеммен тікелей байланысқан түрі в) Бағыныңқы сөйлемдері басыңқымен тікелей байланыспай, өзара біріне –бірі бағынып барып байланысқан
Құрамындағы жай сөйлемдері бір-бірімен салаласып та, сабақтасып та байланысқан құрмалас түрі Аралас құрмалас (мысал) а)Кү шығып, ел тұра бастады, Нұрлан жоқ ә) Қорған кезінде топырақ араластыра тастан алған екен де, бұл кезде қорғанның үстінде жыңғыл мен шеңгел аралас шығып өзінше ол да бір сән беріп тұр б) Ақбоз алдыңғы екі аяғын ербитіп, көзі шатынан тұра бергенде, Шолақ құлағын төмен қарай тұқырта басып қалып еді ат етпетінен түсті жүктеу/скачать 1,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|