Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық

1.Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы, Мектеп баспасы, 1971ж. 62-65 бб.

2.Гаркавец А.Н. Кыпчакские языки: куманский и армяно-кыпчакский. Алма-Ата. Наука. 1987г. 215стр.

3.М.Ә.Жүнісова Әлемдік лингвистика тарихы. Алматы, 2013ж., 102б.

В статье рассматриваются памятники армяно-кыпчакского языка.

The article deals with the monuments of the Armenian-Kipchak language.

Қазақ халқының мəдениеті – ұлттың рухани дүниетанымы, мəдениет пен тарихтың құрамдас бөлігі ретіндегі мәдени мұралары. Қай елдің болмасын мәдени мұраларында сол елдің өз халқына ғана тән қасиеттер, ұлттық ерекшеліктер бейнеленеді.Қазақ халқының мәдени мұраларында мемлекет құраушы ұлттың дүниетанымы, тілі мен ділі, болмыс– бітімі көрініс тауып, олар ұлттық мәдениетті құрайды. Ол адамзат игілігі ретінде ұрпақтан–ұрпаққа жетіп, қоғамдық–әлеуметтік өзгерістерге орай жаңарып отыратын рухани байлық болып саналады. Тарихи деректерге жүгінетін болсақ, ұлттық ұлағаттың қайнар көзі сонау көне заманнан бастау алып, ұлт мәдениетінің қалыптасуына негіз болған. Ұлттық мәдениеттің барлық түрлері халықтың ғасырлар бойғы рухани құндылықтары негізінде жасалып, халық оларды әр тарихи кезеңге сай ой елегінен өткізіп отырған.Ұлттық мəдениеттің тəлімі мол, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан мұрасы – ұлттың əдет-ғұрып, салт-дəстүрлері. Дəстүр, əдет-ғұрып пен салт-сана қоғамдағы əлеуметтік қатынастар түрлерін, қоғамның мəдени даму деңгейін көрсетумен қатар, тəрбие талаптарының негізін, адамдардың қоғамдасып өмір сүруінің жəне ұйымдасуының маңызды нысандарын құрайды.

Қазақ халқының төл мәдениеті ұлттық құндылықтар болып табылатын сәулет, бейнелеу, саз, қолөнер, ұлттық ойындар т.б. ұлттық мұралар өзегінде көрініс табады. Бұлардың бәрі өзіндік ерекшеліктеріне орай ұлттың парасаттылығын, даналығын білдіретін зияткерлік қасиеттерді дамытуға негіз болатын құндылықтар. Ал ұлт тәрбиесінде, қазірг студент жастардың интеллектуалдық әлеуетін қалыптастыруда ана тілі, ұлттық тіл ерекше мәнге ие. Тіл–ұлттың жан дүниесі, ақыл–ойының көрінісі. Ол мемлекетті, елді, туған жерді сүюдің,Отанымызды мекендеген барша халықтың мақсат–мүддесін қорғайтын басты құрал. Ұлттық тіл – мәдениеттің негізі және іргетасы болып табылады. Ұлттық тілдің саяси, мемлекеттік, ғылыми, мәдени және басқа да өмір саласында лайықты қолданылуы ұлттың тұтастығын, өзіндік мәдени ерекшеліктерін, халықтың өзінің өткен дәстүрлерін есте ұстауға, одан рухани алып, үйлесімді үрдісін дамтыу үшін басқа мәдениеттердің белгілерін қоса дамытуға мүмкіндік береді.Ұлттық тұтастану, ұлттық қасиет пен мәдениетті сақтап қалуда қазақ тілінің атқарар қызметі мол. «Бүгінгі таңда ана тілін білу әрбір қазақтың парасаттылық және ұлттық қажеттігі болып отыр» - деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев ерекше атап көрсеткен. Жастардың ана тілінде еркін сөйлеуі Қазақстан жағдайындағы көпұлтты, көпконфессиялы қоғамда этникалық сәйкестікке негіз болады.Ана тілінің шоқтығы биік болса, қазіргі жастар өзге тілдерді де меңгере отырып, кез келген жағдайда мәдениетаралық диалогқа түсе алады.

Қазақ халқының дүниетанымы, рухани және материалдық мәдениетінің түркі тілдес халықтар мәдениетімен байланыстылығы оның сұхбаттық өрісін кеңейте түседі. Көптүрлі мәдениеттер, олардың өзіндік құндылығы, бірегейлігі, және өзара қарым-қатынасы мен байланысы ұлтаралық қарым-қатынаста көпмәдениеттілікті тудырады. Көпмәдениетілік көпұлтты және көпмәдениетті ортада басқа мәдениеттерге сыйластық, түсіністік қалыптастыру, әртүрлі ұлт өкілдерімен тату-тәтті және бейбіт өмір сүруге қабілетті ұрпақ тәрбиелеуді көздей отырып, жастарды полиэтникалық социумда этнотолеранттылыққа тәрбиелейді.

Көпмәдениеттілік тәрбиесі өркениеттіліктің күрделі жүйесін түсінуге ықпал ететін мәдени байланыстарды ғана қамтымайды. Оның маңыздылығы тұлғаның басқа мәдениетке енуі процесінде оның өзіндік жеке мәдениетінің өсіп дамуында болып табылады. Мемлекет аз ұлттардың өз ана тілдерінде білім алу, этномәдени құндылықтарын сақтау және оны дамыту қажеттіліктеріне ресми мемлекеттік тұрғыдан қолдау көрсетілуге және қорғалуға деген құқықтарын қамтамасыз етеді. Көпмәдениеттілік тәрбиенің мақсаты тілдік мәдениетті қалыптастыру, қазақ тілін білу, Қазақстанды мекендеуші барлық халықтардың салтына, дәстүріне, жалпы мәдениетіне деген сыйластық қасиеттерді сақтау болып табылады. Сондықтан  қазіргі студент жастардың құндылық бағдарын қалыптастыруда көпмәдениеттіліктің маңызы өте зор. Көпмәдениеттілік ең алдымен өз ұлтыңның рухани құндылықтарын елжандылықпен меңгеріп, өзге елдердің мәдениеттерін құрметтей білумен сипатталады. Төл мәдениеттi терең бiлу басқа мәдениеттерге қызығушылықтың iргетасын қаласа, көп мәдениетпен танысу тұлғаның рухани толысуы мен дамуының негiзi болады. Көпмәдениеттілік тәрбиесі өркениеттіліктің күрделі жүйесін түсінуге ықпал ететін мәдени байланыстарды ғана қамтымайды. Оның маңыздылығы тұлғаның басқа мәдениетке енуі процесінде оның өзіндік жеке мәдениетінің өсіп дамуында болып табылады, және көпмәдениеттілік тәрбиесі – бұл тек басқа мәдениетке толерантты сыйластық қарым-қатынас қана емес, бұл тұлғаның жеке интеллект ретіндегі рухани дамуы. Көпмәдениеттілік студентке әртүрлі құбылысты түсінуге көмектеседі, яғни оның өзгермелі өмір заңдылықтарын өзінше қабылдап, пайымдауына ықпал етеді. Көпмәдениеттілік тәрбиесі жастардың әртүрлі мәдени топтар ретінде (этникалық, әлеуметтік) өмірде кездесетін қарама-қайшылық қарым-қатынас барысында жеке өзінің көпмәдениеттілік тұрғысындағы көзқарасын білдіре отырып жеке адамның теріс көзқарасын өзгертуге ықпал ету маңыздылығын үйренуге көмектеседі.

Қорыта айтқанда жастардың бойында қалыптасатын елжандылық, азаматтық, болашаққа деген үлкен сенім, адамдар арасындағы қарым – қатынасқа ізгілікті көзқарас, өз еліне деген мақтаныш сезім бәрі ұлттық ұлағаттың көрінісі болып саналады. Сол себепті қазақ халқының мәдени мұралары қай уақытта болмасын мемлекет құрушы ұлттың рухани құндылықтары ретінде қазіргі жастар тәрбиесінде аса маңызды болып қала береді. Сонымен қатар қазіргі өркениетті қоғамда көпмәдениеттілікті меңгеру мемлекет құраушы ұлттың мәдени мұрасына, дәстүріне деген құрметті арттыра отырып, Қазақстанның басқа халықтарының мәдени мұрасымен бірлікте басқа халықтың мәдениетін қабылдауға қабілетті, көпұлтты ұжымға бейім, мәдениетаралық әрекетті жүзеге асыратын ұрпақты қалыптастыруға мүмкіндік береді деп пайымдаймыз.

1.Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 14.12.2012.

2.Молдабеков Ж. Қазақтану және жаңару философиясы: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 282 б.

3.«Ұлттық тәрбие» ЖОО арналған оқу бағдарламасы. Алматы,2009

В данной статье рассмотрены вопросы всемирного межкультурного влияния и многограннного воспитания современной студенческой молодежи

Жақсылықтың-құлы, азат адам да,

Жақсылық қып, баста түзу қадамға.

Адамдыққа сен де жаса адамдық,

Қорыта келгенде, ұлттық тәлім-тәрбиелік идеялардың тұлға тәрбиелеудегі маңызы зор.

1.Жүсіп Баласағұн. «Құтты білік» Көне тілінен аударған алғы сөзін жазған Егеубай А.-Алматы: «Өлке»,2006.2-басылым.

2.М.Шаханов шығармалары. «Өркениеттің адасуы»Алматы.

3. «Қазақстан-2030»тұжырымдамасы.

В статье рассматриваются проблемы влияния народных традиций на современное воспитание личности.

Қинамайды абақтығы жапқаны,

Қиын емес дарға асқаны, атқаны.

Маған ауыр осылардың бәрінен,

Өз ауылымның иттері үріп, қапқаны.

Халқым деп қанша егілсе де өзін күндеп, артықшылығын көре алмай, бақталастықпен қарап, қызғанышпен тістелеп жүргендеріне күйіне отырып, өз жүрек қалауымен жазған шығармаларының мәңгілік екендігіне сенімділігін былайша білдіреді:

Тән көмілер, көмілмес өткен ісім,

Ойлайтындар мен емес бір күнгісін.

Жұрт ұқпаса-ұқпасын, жабықпаймын,

Ел бір күншіл, менікі ертеңгі үшін.

«Маса» жинағының алғашқы басылымындағы (1911) Ахмет өлеңдерінің басты желісі – ағартушылық, елді білімге, өнерге үндеу болды. Сондықтан Абай салған дәстүрді әрмен қарай жалғастырды. Өнер мен ғылымның құдіретіне табынуға үндеді. Оның қадір-қасиетін біліп бағалауға шақырды. Оны атақ пен шен-шекпен, мансап пен байлықтың көзіне айналдырмау керектігін ойға салды. Осы тұста Абайдың мақсаты мен Ахметтің ойы ортақ үндестік табады.

Ақын тұйыққа қамалған халыққа жол көрсетер зиялылардың аздығына, барларының өздерінің жеке бастарының қамымен болып кеткендігіне налиды да, соған деген ішкі наразылығын былай білдіреді.

Бұл бір сөз қасірет етіп хатқа жазған,

Қалмаған түк қасиет, қазақ азған.

Байға – мал, оқығанға – шен мақсұт боп,

Ойлайтын жұрттың қамын адам аздап.

Абай дәстүрін берік ұстанған Ахмет өз өлеңдерінде надандық пен кемшілікті көріп қана қоймай, өмірден өзі түйген ащы шындықты сыртына шығарады. Надандықтың құшағында мүлгіп жатқан қазақтың санасын маса болыр шағып оятқысы келеді. Сондықтан елге шығып саналарын қозғап ойландырғысы келетіндігін байқатады.

«Адамдық диханшысы» атты өлеңінде ақын қазақтың алаңсыз тірлігіне түркі болып, саналарына дән егіп оятқысы келетіндігін білдіреді. Білімге ұмтылыстың болмауы, екі аяқты малға айналдырып, елдің өз іштерінде болып жатқан жайға баға бере алмайтындай жағдайға әкеле жатқандығы көкірегіне күйініш әкеледі. Санасы бітеу жан қандай қорлыққа болмасын төзімді, таяқ жеп жатсада былқ етпей жауырынын төсей беретін малға ұқсайтындығын ескертіп намыстанады. Ұлттық намысы оянбаған халықтың санасына айтылған сөз жетпейтіндігін ескертеді. Оны көптеген өлеңдерінде жазып та отырады. Мысалы, «Жиған-терген» деген өлеңінде саналары жас баладай болып, төңіректерінде болып жатқан жайға мән бермеген, надандықтың қалың ұйқысына шомған елдің алаңсыздығына ызасы келеді. Жан-жақтарын торлаған қатердің қара бұлтын сезінбейтін мінездеріне таңданады. Қазақтардың алаңсыз жайбарақаттығына ызасы келеді. Сендердің мына қылықтарың ұйқысында алаңсыз тербетілген баланың әрекетін еске салады деп күйзеледі. Өзін ұйқыдағы баласын оятқан анадай сезінеді. Қалың ұйқыға кеткен халқын оятуға ұмтылады. Оларға жаңа серпіліс әкелгісі келеді. Таңдап алған жолдың ауырлығы мен қиындығын іштей сезініп, өзінің осы кейпін сарала аяқтары бар, тыныш отырған адамдарға ызыңдап мазасыздық әкелетін сары масаға балайды. Сөйте отырып түбінде осы әрекеттің жемісі болатындығына сенімді екендігін былай білдіреді:

Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып,

Қаққы жеп қанаттары бұзылғанша,

Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен,

Қоймастан құлағына ызыңдаса?

Қазақ халқының мүлгіген даласындай тыныш жатуының негізгі себебін, дін шырмауының кесір-кесепатын іздейді. Құранның сөздерін сатып өздерінің тіршілігін жақсартып алғысы келгендердің тындырып жүрген әрекетіне наразылығын білдіреді. Дін адамды тек жақсылыққа тәрбиелеуі керек, өкінішке орай ол өз міндетін атқара алмай отыр дегенді халқына өлең арқылы жеткізеді.

«Анама хат» өлеңінде баласының өзінің қасынан ұзап кетіп бара жатқандығына алаңдаушылық білдіргендігіне, жауап ретінде жазылған десе де болғандай. Өзін өмірге әкелген адамның алдында басын ие отырып, үй баласының деңгейінен кетіп, ел баласына айналып бара жатқандығын айтып, ішкі жан сырын жайып салады.

Ақынның он үшінде ойға түскені билік тарапынан болған өктемдік, азулылардың қолдарындағы күштерін пайдаланы, жанұяларына жәбір жасағаны, оған наразылық ретінде әкесінің ояз бастығының басын жарып, Сібірге жер аударылуы, жас балаға ой салып, әділеттілік үшін күресуге ықпал еткендігі ақынның анасына айтқан сыры ретінде көрінеді.

Он үш жасында көкірегіне ызғар салып кеткен жамандықтан дік алып қалған ақын, болашақта сондай әділетсіздіктердің жолын кесу үшін күреске шыққысы келеді. Өмірдің күйкі тірлігін ығыстырып, жақсы іске жар болғысы келетіндігін білдіреді. Бұдан ақынның болашаққа ойланып әрекет еткендігін көруге болады. Ақынның жаңа заман тудырған, төңкерісшілдік санамен күрескерлік борышын жете түсінген жан екендігін түсінеміз.

Ақын тудырған жаңа бейненің қас белгісі өзі үшін емес, өзгелердің бақыты үшін күресуге бел байлағандығының белгісінен көрінеді. Сондықтан да Ахмет өлеңдерінде мәнсіз, мағынасыз ұраншылдық байқалмайды. Өлеңдерінің астарынан бостандыққа ұмтылыс аңғарылады. Қазақ халқын орыс патшасының езгісінен азат ету, патшалық Россияның отаршылдық саясатын түбірімен күйрету, қазақ ұлты өз өзі таңдағысы келетіндігін сездіру сезіледі. Қазақ ұлтының басындағы қасіретті дерт, надандық ұйқысынан оянбаудың сыры, еркіндікті аңсаған елді аяусыз қанаған патшалық Россияның отаршылдық сачсаты екендігін дөп басып біле алмай отырғандығынан екендігін былайша батыл айтады.

Қазағым – елім

Қайқайып белің,

Сынуға тура таянып

Талауда малың,

Қамауда жаның,

Аш көзіңді оянып.

Қанған жоқ паәлі ұйқың,

Ұйықтайтын бар не сиқың!

(«Жиған-терген»)

Туған ұлтының қамын ойлап, мағынасыз марғау тіршіліктің құшағына беріліп, сақалдарын сипап жайбарақат жатуы, «Түксиген иұртты обыр обып, сорып тұрған» отаршылдыққа күш беріп отырғандығын ашып береді. Соған қарсы күреске жөн сілтеген ақынның қаһарлы үні осылай қуатты естіледі. Қазан қаласынан шыққан «Масаның» соңғы басылымына басшылық жасаған Бернияз Кулеевтің айтуынща, 1922-ші жылы «Жиған-терген»деп аталатын өлеңдер жинағы басылып жатқанда, соңына осы жолдар жазылу үшін даярланған кезде цензурабасуға рұқсат етпеген екен. Өйткені онда халықтың басына қатер төндірген, қазақты біріне-бірін айдап салып, қырқыстыру арқылы ынтымағынан айырып өздерін жақсы етіп көрсетіп отырғандары меңзеу арқылы айтылады. Қазақтарда отарына айналдырып отырған патша саясатын сынаған тұстар соқырға таяқ ұстатқандай айқын көрініп, соған қарсы күресуге шақырған ойлардың көрініс бергендігінен, соған қарсы тұруға үндегендіктен екен.

Ахмет Байтұрсынұлының «Қазақ қалпы» деп аталатын өлеңінен келтірілген үзінді. Отаршылдықтың шырмауынан шыға алмайтын кеселдің бәрі қазақтың өз ішінен шығатын алты бақан алауыздықтан екендігін ашып береді. Қолына билік беремін десе жері мен елінің намысын ғана емес, ата-бабасында сатып жіберуге даын мансапқорлардың әрекеті екендігін ескертеді. Қазақ өз ішіндегі берекесіздігінен құтылмаса, бірінен-бірінің артықшылығы сезіле қалғанда соған қызғаныштарын білдіретіндігін ішке бүгіп, көздеріне көлгірси күліп, екі жүзділікпен жымысқы жамандық жасауға дайын тұратын әдеттерінен құтылмаса, ұлттық намысын оята алмаса, ешқашан отаршылдықтың құрығынан құтыла алмайтындығын, бір тізгіннен кейін екінші тізгінге ырық беріп жүре беретіндіктерін көрегенділікпен көріп, даналықпен болжайды.

Отаршылдықтың шанжар бұғауын тас-талқан етер қуатты күш қайта алаулар күнді аңсап, сол сәттің тезірек келуін ақан асыға күтеді.

Ақын үшін бақ ұғымы алдағы халықтың басына қонар бақыттың образы. Ақынның лирикалық кейіпкері бақыт күнін аңсаушы ғана емес, сол күннің тезірек жетуіне шақырған, жақсылықты күткен образ. Елдің бетке ұстар азаматтарын бірлікке ұйымдастырып, бас біріктіруге, сөйтіп қаймықпай күреске шығуға үндеген Ахмет Байтұрсынұлының өлеңдері, бостандықты, азаттықты аңсаған әлемнің алдыңғы қатарлы прогресшіл үнімен үндесіп келеді.

Халық мұратын өзінің жеке басының бақытынан жоғары қояды. Сол себептен де өз ісінің ақтығына сенген ақын үшін ең ауыр күрестің өзі - рух беретіндей болып көрінеді. Бұдан ақынның оптимистік рухы көрінеді.

Ақын өз образы арқылы жаңа заман жастарының толыққанды образын жасайды. Алдыңа мақсат қойған екенсің, жетпей тынба дегенге келеді. Ол соңынан ерген жастарға үлкен сенім артады. Өзі тұтатқан ұшқынның лапылдап жанарын, оның Қазақстанда тұратын халықтардың кеудесінде патриоттық рух болып күш алатындығына сенімі болады. Солардың бойынан табылар күшке қуанады. Олардың үнсіз мүлгіп жатпайтындығына сенімді болады.

Ағартушылық бағыт ұстанған Ахмет Байтұрсынұлы отаршылдық езгіден арылып, елінің азат болуын аңсайды. Ақын өз көкейінде жүрген ойын жалпақ елге жеткізуде, қандай жаман әдеттен бойларын аулақ салулары керектігін астарлы мысалмен аңғартады.

Қорыта келе айтарым, Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылығы ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің даму тарихындағы биік белес болып қала береді. Ол шын мәнінде тәуелсіздікті аңсаған кең тынысты қазақ поэзиясының негізін салды. Қазақ өлеңіне азаттыққа ұмтылған азаматтық жыр үлгісін алып келді. ХХ-шы ғасырдың бас кезіндегі қазақ халқының «рухани көсемі» болды. Өнер мен ғылымның сан-саласын меңгерді. Халқының ұлттық санасының оянуы үшін күресті. Сол жолда мерт болды. Бірақ жауларының алдына тізерлемеді. Сондықтан тәуелсіздіктің таңы атып шуағына шомылып отырған кезімізде оның мұрат-мақсаты биіктеп, рухы желпіне береді.

Ахметтің ақындығын дәлелдейтін «Маса» жинағы десек, қателеспейміз. Ол жинақ ақынның өзі ойлағандай болып, нысананы дөп басты. Талай елді оятты. Ең алдымен қазақ жастары оянып, саналарын сергітті. Ахметтің шығармасы бас болған, қазақтың ағартушылық, демократтық әдебиеті жаңа заманның талап-тілегіне орай толысып, кеңейді.