Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Еуразия гуманитарлық институты
Баласағұн – түркі халықтарының бұрынғы астанасы
жүктеу/скачать 0,73 Mb. Pdf көрінісі
|
27 (1)
| Баласағұн – түркі халықтарының бұрынғы астанасы
Ит жылы қазақ үшін игілікті жылға айналды. Ел аузынан жыл бойы жағымды жаңалықтар естідік. Жыл соңында сүйінші сұрайтындай жүрекке жылы тағы бір хабардың шеті шықты: ежелгі Баласағұн қаласының орнын 32 жылдан бері зерттеп жүрген белгілі ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор, академик Уахит Шәлекеновтің тарихымызға түзету енгізетін «V – ХШ ғасырлардағы Баласағұн қаласы» атты 32 баспа табақ монографиялық еңбегі мен «Орта ғасырдағы Ақтӛбе» атты құнды альбомы (Мұның Түркияда жарық кӛргенін ерекше атап ӛткен дұрыс) жарық кӛрді. Қазақ тарихының «Алтын қорында» мәңгі сақтауға лайықты еңбек Уахит ағамыздың жанкешті тірлігінің, маңдай терінің жемісі. Ақыры ғұлама ғалым Жүсіп Баласағұн ӛмір сүрген ғажайып қаладан табылған құнды заттар мен деректер оның кӛне түрік халықтарының астанасы болғанын дәлелдеді. Жамбыл облысының Шу ауданындағы Шу ӛзенінің сол жағалауына орналасқан Баласағұн ауылының маңы кәрі тарихтан терең сыр шертеді. Отыз жылғы зерттеудің нәтижесінде, жер қойнауында жатқан үлкен қаланың орны анықталып, 1980 жылы ұшақпен түсірілген суреттегі кескіндер анықталды. Онда тек қала орталығы 70 шаршы шақырымды құраса, қала қоршалған қамалдың жалпы ұзындығы 52 шақырымға жеткен. – Қала үш бӛліктен тұрады және солардың барлығын да зерттедік. Осында Шу хақаны ӛзіне қала салдырып, оны ӛзінің құрметіне Баласағұн деп атаған. Ол V – ХІІІ ғасырларда Түркеш (Сарыүйсін), Қарлұқ, Қараханид және Қарақытай (Қарақидан) түрік мемлекеттерінің бас астанасы болып, саяси, экономикалық және мәдени орталық ретінде аты әлемге жайылды. Ӛкінішке қарай, түрлі себептермен кейіннен тарихи сахнадан түсіп, бұрынғы аты да, орны да белгісіз болып қалған. Тек жергілікті тұрғындар қала ортасындағы биік, алыстан ағарып кӛрінетін тӛбенің атымен «Ақтӛбе» деп атап келген, – дейді танымал тарихшы Уахит Хамзаұлы. Енді «Баласағұнды шығысты зерттеушілер неге ұзақ іздеді?» деген сауалға келсек, оның бірнеше себеп-салдары бар: Баласағұн туралы бұрынғы жазба деректер кӛнерген, бұл туралы жергілікті тұрғындар да ештеңе білмейді. Әрі осы маңайда бұзылған кӛне қалалар кӛп болғандықтан, солардың қайсысы Баласағұн екенін анықтау қиын соққан. Осылайша жұмбақ қала талай тарихшыларды табанынан тауысты. Соған қарамастан, ӛз пікірін айтып, тарихқа жаңалық енгізбек болғандар да кездесті. Солардың бірі – ленинградтық профессор А.Бернштам болмашы деректерге сүйеніп, ӛткен ғасырдың 50-жылдары Қырғызстанның Тоқмах қаласының жанындағы ортағасырлық қала – Ақбешімнің орнын «Баласағұн» деп жариялап жіберген. Алайда оның шәкірті, профессор Л.Кызыласов мұны жоққа шығарды. Тарихи деректерге атүсті қарау салдарынан А.Бернштам жалған ақпарат таратқан. Ал қырғыз ғалымдары мұны кіші Бұранамен шатастырып жүр. Осы деректер енді түзетіліп, Ақтӛбе ескерткіші ғана Баласағұн болатыны тың деректермен дәлелденді. – Баласағұн қаласының орны ӛте үлкен. Дәл осындай кӛлемдегі шаһарлар Шу мен Талас ӛңірлерінде жоқ, – дейді академик Уахит Шәлекенов. – Орта ғасырларда жазылған ғылыми еңбектерде, соның ішінде М.Қашқаридің «Түрік сӛздігі» еңбегінде де атақты қаланың осы жерде екені ашық жазылған. Түркеш (Сарыүйсін) мемлекетінің хақаны (ханы) Шу алдымен Шу қаласын салдырып, оның қасына астана ретінде Баласағұнның іргетасын қалаған.Сарайының алдында қарауындағы бектердің құрметіне сәскеде 360 рет барабан соқтырып тұрған. Сол кездегі теңге де тарихтың бір парағын ашты. Сонымен қатар Қашқари кӛрсеткен жер атаулары дәл осы қала тӛңірегінен табылып, жан-жақты зерттелді. Ал оларды қырғыз жерінен табу екіталай және айырқалпақты ағайындардың бұған таласуына ешқандай негіз жоқ. Сонымен, Баласағұн қаласы ғылыми тұрғыдан дәлелденді: Біздің қолымыздағы ғылыми деректер, жәдігерлер, құнды заттар, бағалы суреттер ешкімнің күмәнін туғызбайды. Осы туралы мәліметтерді алға тартатын «V – ХІІІ ғасырлардағы Баласағұн қаласы» атты монографиялық еңбек – түркі тілдес, оның ішінде қазақ халқының тарихына қосылған сүбелі үлес. Баласағұн – әлем түріктеріне ортақ қала. Сол себепті оның «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасына тікелей қатысы бар. «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасын талқылаған кезде депутат, белгілі жазушы Шерхан Мұртаза «Ақтӛбе» (Баласағұн) ескерткішінің ғылыми тұрғыдан құнды тарихи орын екенін нақты деректермен дәлелдеп, оны 2003 – 2006 жылдарға арналған бағдарламаға енгізу қажеттігін айтқан еді. Бұл тапсырма кейін аяқсыз қалғанымен, 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламаға кіргізілді. Енді Баласағұнды археологиялық жағынан зерттеудің екінші кезеңі тезірек басталады деген үміттеміз, – дейді тарихымызды түгендеп жүрген, кӛрнекті ғалым Уахит аға. Ендігі мәселе алып қаланың келешегі туралы болып отыр. Ғалымның айтуынша, тарихи орынның бергенінен беретіні мол. Археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген қала Алматы – Шымкент тас жолының бойында орналасқандықтан, оны туристік орталыққа айналдырудың пайдасы ұшан-теңіз. Екіншіден, археологиялық зерттеулерді кешенді түрде жүргізу қажет. Қазба жұмыстары кезінде ашылған орындарды сақтау және оларды қалпына келтіріп, ғылыми-мәдени орталыққа айналдырған жӛн. Осы арқылы ғана Баласағұн қаласы республикалық маңызға ие болады, халықаралық ұйымдардың назарын аударады. Әл – Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің профессоры Уахит Шәлекеновтің басшылығымен ашылған жаңалыққа қазақ қайран қалып, кӛршілеріміз қызығатын тірлік болды. «Енді тарихи орынды Елбасына да ұялмай кӛрсете аламыз» – деп, қуанышын жасыра алмаған Уахит Хамзаұлының ендігі бар тілегі – түркілердің тарихын толықтырған қаланы кӛркейту. Жолдасбек Дуанабай (материал http://www.aikyn.kz кӛзінен алынды). жүктеу/скачать 0,73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|