Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
әдебиет теориясы
| Халқым малдай бағады, жұртым қойдай қағады
» деген салыстырулар да айтуға тұрарлық. Бұл – тек мал бағу ды кәсіп еткен елдің арасында ғана осындай терең мағынада қолданылатын, қазақ халқының көшпелі өмір-тұрмысынан айқын елес беретін сөз нақышы. Өйткені баққан малын, жайған қойын күндіз де, түнде де міз бақпай күзетіп, ұры-бөріден сақтап отыратын елдің поэзиясында ғана дәл осындай бейнелеп айту тәсілдері орын алуы мүмкін екенін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Қыз Жібек бейнесін суреттеуде халықтық үлгідегі әсірелеп айту тәсілдері өте келісті пайдаланылған:« Белі нәзік, талып тұр. Тартқан сымнан жіңішке, үзіліп кетпей нағып тұр ?!». «Қыз Жібектің» Жүсіпбек Шайхұл-Исламов таратқан нұсқасындағы кейбір сөздер мен сөз орамдарынан Шығыстың кітаби әдебиеті дәстүрлерінің ықпалы да сезіледі. Мысалы, сегіз бейіш ішінде хорлардың жаққан шырағы, ұжмақтан самал ескендей деген секілді діни ұғым-нанымдарға байланысты сөз нақыштары осыны танытады, мұндай сөздер мен сөз тіркестері жырда бірді-екілі жерде ғана кездеседі. Жырдағы әйел портретін суреттеудің артықшылығы, құндылығы, алдымен, бейнелеу құралдарының халықтығында, қарапайымдылығы мен табиғилығында. Сонымен қатар бұл тұста айрықша атап айтарлық жай – әлгі бейнелі сөздердің өмір шындығымен терең тамырласып жатқандығы, олардың туу, жар салу, айтылуына негіз болған сезім- әсердің байлығы. Осы тұрғыдан қарағанда салыстырылған нәрселердің, оларға байланыс ты ұғым-түсініктердің адамның келбетін суреттегенде туатын негізгі мағынасынан тыс, соншама мол өмір шындығынан және елес бере алатынын көреміз. Айталық, қыздың өткірлігі кетпен дей деуден немесе малдай бағады, қойдай қағады деген сипаттаулардан халықтың ой-санасына мейлінше тән еңбек сүйгіштікті аңғарсақ, айбалтаның сабындай, батырдың алтын туындай де ген теңеулерден ерлікті, ел қорғаудағы дәстүрлерді қастерлеуді, қыздың денесін, ажарын ақ қарға, көлдегі аққуға ұқсатудан табиғаттың сұлулығын сезінуді, маралдай деген теңеуден саятшылыққа кұмар елдің әдемі аңның сымбатына сүйсінушілігін байқауға болады. Халықтың эпостық жырларында әйел портреті суреттелгенде теңеулердің (метафорамен салыстырғанда) әлдеқайда көп 276 қолданылатыны әрине, кездейсоқ нәрсе емес. Осылай ету бір жағынан, адамның кескін-келбетін сипаттауда қолайлырақ болғандықтан десек, екінші жағынан, бұл жалпы қазақ поэзиясына тән бейнелеу тәсілінің, сөз кестесінің мейлінше қарапайымдылығы және табиғилығымен де байланысып жатыр. Теңеуде екі нәрсе қатар алынып, салыстырылып, оның екеуі де аталып отыратындықтан, мұнда қалайда көрнектілік, нақтылық сипат күштірек болатынын байқаймыз. Сондықтан халық поэзиясында теңеудің айрықша мол ұшырасатыны орынды. Әрине, мұны айтқанда біз мәселе тек теңеудің, не метафораның аз-көптігінде демекші емеспіз. Халық поэзиясында көбірек кездесетін теңеулер айқындығымен де, дәлдігімен де көзге түседі. Оларда салыстыру үшін күнделікті өмірде кездесетін, баршаға түсінікті құбылыстар алынады. Сондай-ақ халық өлең-жырларындағы жиі қолданылатын эпитеттер де әсіресе заттың қандай да бір сипат-белгісін айқын, дәл керсетуімен бағалы болады. Ал метафора, символ, тағы бас қа балама бейне, тұспал сурет жасау тәсілдері қолданылғанда да, негізінен құрылыс-қалпы, мағынасының айқындығы жағынан теңеу түріне көбірек жанасатын үлгілері алынатынын аңғарамыз. Сөз ететін, баяндайтын нәрсесін екінші бір нәрсеге теңеп, балап айту – осы бір ежелгі шешендік сөздермен астас жатқан, өлең-жырларда әбден орныққан тәсіл – халық ақындарының шығармаларында жиі ұшырасады. Халық ақындарының өлеңдеріне осы тұрғыдан зер салсақ, олардың ішінде не түгелдей басынан аяғына дейін ұласқан көп теңеу, салыстыруларға негізделіп құралғандары, не сондай бейнелеу тәсілдері өте мол табылатындары аз емес екенін байқаймыз. Мысалы: Тереңдігім – теңіздей, Қайратым – қоңыр өгіздей Дұшпанды талай матадым, Тізесінен тебіздей. Халқымның аузын тұшыттым – Сере шыққан семіздей. Дабысым кетті алысқа – Жиреншенің өзіндей. Немесе : Жігіттіктің екпіні – Қаптаған қара дауылдай. Күркіреп жауған көктемде Қара нөсер жауындай. Тұтынса берік, тозбайтын, Күдері қылыш бауындай. Жігіттікте қайғы жоқ, Қадірін біліп күте алсаң, Он екі мүше сауында-ай. Аңсары ауып сол кезде, Әркімдер жеңсік болады – Жаңа піскен қауындай Безенген жігіт сыналар, Қарындастың дауында-ай. Басылады бір күні Бірте-бірте сол дәуір Мұнарланған сағымда Желдей заулап басыңнан Өте шығад шұбалған Бәйге атының шаңындай. 277 Базар жырау өлең-жырларының осы келтірілген екі нұсқасының біріншісі бүтіндей теңеу-салыстырмаларға негізделген болса, екіншісінде ең түйінді, өзекті ой-пікірлер бірнеше теңеу арқылы берілген. Олардың қай-қайсысы да халық поэзиясында құлаққа әбден сіңісті болған, көпшілік ұғымына жанасымды, халық ақындарына тән сөз нақыштарының жақсы үлгілері. Халық поэзиясында әсіресе жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|