Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan
жүктеу/скачать 2,16 Mb.
|
| Купаева А.К.
Астана/Қазақстан ҚЫПШАҚ ТОБЫ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ТАРИХИ ДАМУЫ Тілдің тарихына үңіле отырып тілдік элементтер мен құбылыстардың түрлі эволюциялық даму жолдарын, тілдің көне дәуір мен жаңа замандағы лексикасының арасындағы байланыстарды айқындап зерттеу арқылы құнды құпияларын ашуға талпыныс жасадық. Осылайша, түрлі тілдік факторлар мен заңдылықтардың әсерінен бірнеше даму кезеңдерінен өткен түркі тілдерінің лексикасы да үздіксіз дамып, жаңарып, кеңейіп отырған. Соның ішінде қыпшақ тобындағы (қазақ, татар, башқұрт, қарайым т.б.) бай лексикасындағы туыстық атаулар терминдерін ерте орта ғасырдан бастап жаңа замандағы формасына дейін салыстырмалы-тарихи негізде қарастырдық. Әр кезеңде семантикалық, тұлғалық өзгерістерге ұшырап отырғандығын және бір кезеңде бір терминнің бір кезеңнің өзінде бірнеше мағынада қолданыста болғандығын анықтадық. Қарлұқ тобына жататын өзбек халқының тілімен салыстыра отырып, контактологияның әсері мен деңгейін де анықтауға болады. Осы сияқты туыстықты білдіретін терминдерде орын алған тілдік құбылыстарды зерттеу арқылы атаудың шығу тегін, алғашқы нұсқасының тарихи өзгерісін, қалыптасуын және көне элементтердің қайсы тілде көбірек сақталғандығын, тілдердің өзара жақындық деңгейін анықтауға болады. Туыстықты білдіретін сөздердің мән-мағынасына қарай әрбір туыстық атауда жас ерекшеліктеріне қарай ажыратып, жеке-жеке атау беріледі. Түркі тіліндегі сондай атаулардың бірі көне qaryndaš сөзі тарихи даму барысында семантикалық өзгеріске ұшырап, алғашқы жалпылама кең мағынадан тар мағынаға ауысқан. Қарахан-ұйғыр ескерткіштерінде (МК I 407) бұл термин “бір жатырдан пайда болған балалар ”, “бауыр” деген мағынада қолданылса, кейіннен даму барысында бұл мағынасын жоғалтып, өзіне “кіші” семасын қосып алу арқылы кейбір түркі тілдерінде “ер адамның кіші ер бала бауыры” мағынасына ауысып, ал кейбір түркі тілдерінде (қаз.,ққалп.,башқ., т.б.) ”ер адамның өзінен кейінгі қыз бауыры”деген мағынада қолданылады. Әрі қарай даму барысында бұлардан өзге тағы да ‘туыс’ ‘туыс қыз бала’ ‘кіші жиен қыз бала’ ‘дос, жолдас’ сияқты бірнеше мағынаға салаланған. Осы сияқты тағы да бірнеше атауды баяндамада нақты мысалдар арқылы көрсеттік. Мақалада қыпшақ тобына жататын түркі тілдеріндегі туыстық атауларға қатысты келтірілген деректер туыстық терминдері туыстыққа, жас мөлшеріне және некелік қарым-қатынасқа қарай қолданылып отырғандығын көрсетеді. Сонымен бірге қыпшақ тобындағы түркі тілдерінің әрқайсысының жеке ішкі даму заңдылықтарының өзіндік ерекшеліктері болғанымен, терминдердің даму тарихы бұл тілдердің туыстық жақындығын айқындай түседі. жүктеу/скачать 2,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|