Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan
жүктеу/скачать 2,16 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Vahidova Metanet
- Maral Yakubova
- ТАРИХИ-ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ИСТОРИКО-ЭТНОГРАФИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ Бутанаев В.Я.
- Шутова Н.И .
- Батырбаева Ш.Д.
- Муқәддәс Мирза
- Омарбеков Т.О.
- Кабульдинов З.Е.
- Сартқожаұлы Қ
Aliyeva Lale Azerbaycan/Bakü ORHAN PAMUK ROMANLARINDA PSIKOLOJIK AYRINTILAR Türk dünyasının dünyaca ünlü yazarı, dünyada bilinen ve sevilen, 2009 yılında ABD'de de yılın en çok okunan yazarı seçilen Orhan Pamuk hem de Nobel ödülünü alması ile de ülkesinde ve dünyada adından çok bahs etdirdi. Alışılmışın dışında eserler yaratan, yaratdığı yüzlerle karakterin iç dünyasının açılmasına yönelik çeşitli psikoloji durumlar yaratan Pamukun tüm eserleri vatanı Türkiyede cereyan eder. Pamukun bir eseri digerinden hep farkldır. Bazan sufizmden ilhamlanarak sufi aşkı üzerine eser yaratır (“Kara kitab”), bazan Türkiyenin genel problemi- laiklarla dindarlar arası çekişmeleri ele alar (“Kar”), bazan gençlerin hayatı deyişme çabalarını gösterir (“Yeni hayat”), bazan üç kuşakın ticari hayatı anlatarak Türkiyenin cumhuriyyetden öncekini ve sonrakı yıllarını bizlere gösterir (“Cevdet bey ve oğulları”), bazan gelmiş-geçmiş en ilginç, en farklı aşk romanını (“Masumiyyet müzesi”) yaratır, bazan da İstanbulu sevme nedenlerini, çoçukluk ve gençlik hatıralarını (“İstanbul-hatıralar ve şehir”) okurları ile paylaşır. Ama tüm bu farklı romanlarda yazar karakterlerin hep iç dünyası, onların kendi içine seslenmesi, duyğuları, düşünceleri, hayat prensiplerini, psikolojik durumlarını göz önünde bulundurmağa çalışıyor ve bunları daha iyi göstermek içinse dahili (iç) monologu daha çok tercih ediyor. Bazan bir karater diger bir karakterle sohbet ederken o an birinin içinde ne düşündüyünü yazar okura anlatır. Mesela, “Cevdet bey ve oğulları” romanında Cevdet beyle bahçivanın ev alma konusundakı konuşması gibi. “Kar” romanında intihar eden başörtülü kızların sorunları anlamak için Karsa giden şair Kanın karşısında beklediyinden de acınacak bir manzaraya rastlar. Üniversitelerde birden-bire başörtüsünün yasaklanması yüzünden devamsızlık alan kızların cok zor seçim karşısında, ağır psikolojik durumda olduklarını ve bu yüzden de intihar etdiklerini öyrenir. Dinimizin emriyle başının açılmasının doğru olmadığını ve bu yüzden de türbandan vaz geçmek istemeyen kızların üniversiteden atılmaması için velileri tarafından başlarının açılması yönümünde baskılar yapılır. Dinle anne-baba karşı-karşıya durunca hangisini seçmenin daha doğru olacağına karar veremeyen bir çok türbanlı kız intihar eder. Bu durumları yazar çok büyük ustalıkla, gerçekçilikle kaleme almıştır. Bunları okurken okurun gözleri önünde o manzara, o andakı psikolojik durumlar canlanır. İntiharın islam dininde bir suç olduğunu bildiren Pamuk öyle bir doğallıkla, kızların dahili monologlarıyla manzaranı vahimliyini ve psikoloji baskı yüzünden doğru düşünememelerini anlatmış ki, bazan okur da intiharın suç olduğunu bile-bile intihara hak verir. Makalede Orhan Pamukun tüm romanlarında karşılaştığımız psikolojik anlar, durumlar, onların oluşma yolları, dahili (iç) monologlar ele alınarak daha geniş şekilde işlenecektir.
Bakü/Azerbaycan AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN EDEBIYATINDAKİ LİRİK ŞİİRİN İNKİŞAFINDA SEYYİD AZİM ŞİRVANİNİN ROLÜ Türk dünyasının edebiyatını Azerbaycan Türklerinin incileri olmadan tasavvur etmek mümkün değildir. Öyle ki, Azerbaycan Türk dünyasına N. Gencevi, M.Fuzuli, İ. Nesimi, Ş. İ. Hatayi, Q. Burhaneddin, M. P. Vakıf, Q. Zakir, M.E.Sabir ve b. gibi dahi söz ustalarını bahşetmiştir. Bu ve diğer yetenekli Azerbaycan şairlerinin epik ve lirik kalıtımızın zenginleşmesindeki rolü müstesna öneme sahiptir. Onlardan biri de XIX yüzyıl Azerbaycan şiirini kendi lirik, satirik ve didaktik yaratıcılığının ürünü olan değerli eserlerle zenginleştirmiş Seyyid Azim Şirvani olmuştur. Onun saf ve temiz aşkı terennüm eden lirikası, hakim ve sömürücü tabakalara karşı dönüşmüş keskin satiraları, beşeri duygular anlatan öğüt ve nasihatleri, hikmetli hikaye ve temsilleri Azerbaycan edebi tefekkürünün gelişimi tarihinde orijinal bir aşama teşkil etmektedir. Klasik Doğu şiirinin ilerici geleneklerini devam etdiren ve geliştiren Seyyid Azimin lirik kalıtı binden fazla gazel, çok sayıda kaside, kıta, rübai, muhammes, müsaddes, müstezad ve klasik janrları kapsamaktadır. Özellikle, yaratıcılığının ilk aşamasında seleflerinin edebi mirasından yararlanan şair geleneksel şiir janrları çerçevesinde çağdaş yaşam konularını, insani ilişkileri gerçek şekilde ustalıkla yansıta bilmişdir. S. A. Şirvaninin yaratıcılığındaki önemli janr olan gazelleri içerik itibariyle başlıca iki bölüme ayırmak mümkün: 1) aşiqane gazeller ve 2) toplumsal-felsefi içerikli gazeller. Şairin aşiqane gazellerinde gerçek aşığın şahsında necip insani duygular, güzele perestiş gibi samimi duyguların terennümünü görüyoruz. Böyle şiirlerde temel iki imge: aşık ve maşuk sureti yer alıyor. Seyyid Azimin sayıca az olsa da, kalitece değerli olan toplumsal-felsefi gazellerinde, esasen, zemane zulmünden doğan üzüntü ve sıkıntı, davacı durum önemli yer tutuyor. Ayrıca, S. A. Şirvaninin Yaradana olan aşkı terennüm eden gazelleri var ki, bunlarda şairin tasavvufi bakış açısı yer buluyor. Onun tasavvufi şiirlerini okurken bile sonuç almak olur ki, Seyyid Azim asıl sufi şairler gibi "vahdet-vücut" teorisinin bilicisi olmuştur. Seyyid Azim Şirvaninin lirik şiirleri içerik güzelliği yanında, hem de ifade güzelliğine sahiptir. O, çeşitli janr ve konularda yazdığı lirik eserlerde orijinal sanat tarif ve ifade araçlarından yararlanarak fikirlerindeki anlam derinliğini daha da kuvvetlendirmeye ustalıkla nail olabilmiştir. Böylece cesaretle diyebiliriz ki, dünya görüşü ve yaratıcılığı klasik Doğu sanat-felsefi fikrinin öncü gelenekleri üzerinde şekillenen Seyyid Azim Şirvani lirik şiirin toplumsal yaşamla ilişkisini kuvvetlendirmeyi ve klasik literatürde uzun bir tarihi yol geçmiş gazel janrını yeni gelişme aşamasına kaldırmayı başarmıştır. Maral Yakubova Bakü/Azerbaycan GERİYE DÖNÜMÜN ANLATIM TEKNİĞİ FARKLI EDEBİ AKIMLARDA Geriye dönüm (retrospektif - ingilisce retrospection – “geçmişi görürüm”, “geçmişe dayalı düşünürüm”), hazırki yaşanılan zamana dayalı olarak geçmişi düşünme yöntemidir. Sunulan bildirinin irdelediği konu retrospektifin, başka bir deyimle geriye dönümün realist, modernist ve postmodernist görüşler açısından değişe bilmesi problemidir. Realizmde konu gerçek hayattır, olağanüstü olaylara bir o kadar da yer verilemez. Realist romanda üslup çıplaklığına, sağlam, yapmacıksız, söz oyunlarından uzak dile önem verilmesi, eserlerde yaşam gerçeklerinin sunulmasının önde gelişi retrospektif tekniğin kendisinin gerçekçi olmasını sağlar. Realist birey geçmişe o zaman döner ki, ya cocukluk ve genclik yıllarını bilinçli olaraq hatırlaması gerekir, veya gerçekçi yazar kendi hikayesinde bireyin heyatının farklı dönemlerini anlatmayı amac edinmektedir. Realist nesirde retrospektif daha artık teknik açıdan kullanıla bilir. Metinlerden oluşan bir dünya kurmak zorunluğu yaşayan modernist romancının öncelikli sorunu zaman kurgusudur. Oluşturacagı yeni kurmaca metinde bilincin veya bilincaltının zamanını nasıl kurgulayacagını düsüner. Bireyin geçmişle ilgili anıları, düşleri, fantezileri oldugu gibi gelecege dönük hayalleri, beklentileri, özlemleri de vardır. İç konuşma, bilinç akımı, kollaj, montaj (kurgu), edebi alıntı, leyitmotif gibi modernist romancının en sık uyguladıgı anlatı tekniklerinden biri de geriye dönüm ve ya retrospektifdir. Modernist estetiğin ilkelerine göre zaman insanın bilincine yerleşmiş görüntüde alqılanır. Bireyin karmaşık ruh hali ve bilinçaltı dünyasında geçmişe, zamana ve geleceye ait olayların iç-içe örgülenmiş halde yerleşimi roman içinde zaman süresinin kısaltılması bazen bir gün döneminde bireyin tüm hayatı boyunca yaşamış olduğu önemli anları yerleştirme çabasından ileri gele bilir. Azerbaycan edebiyatinda Yusuf Semedoğlu’nun Katl Günü romanının esas tipi olarak ele alınan hasta aydın kendi odasında şu ana kadar olup-geçen yaşantılarını, okuduklarını, duyduklarını farklı zaman kesimlerinde anlatır. Onun bilinçaltında Azerbaycan’ın yakın ve uzak tarihlerinin alıntıları, aynı zamanda bireyin kendi hayat hikayesi, modernist anlatımın alqılanması kolay olmayan anlatı tekniğine rağmen kendine özgü gerçeklikleri ile okurun göz önüne sergilenmektedir. Postmodern dönemin edebiyatı biçimsel özelliklerini modernizmden almaktadır. Üstkurmaca düzeyine çıkardıgı kurmaca oyunculuk, biçim denemeleri ve anlatı tekniğinin çesitliligi modernist romanın belirleyici olgu ve öğeleridir. Çoğulçuluk, ayrıntılık, kopukluk, modernist elitizmi populizmle barışdırma, oyunculuk, kurmacanın kurmacası, metinlerarası ilişkilik, tarihi yorumlamanın deyişmesi (tarihin ölümü) ve postmodernizmin kapsama alanına aldığı diger farklı öğeler bireyin geçmişine dönümüne de yeni renk kazandırmış oluyor. Postmodern estetiğin temel ilkelerinden olan metin anlamı retrospektifi gerçekleçdiren esas ögelerdendir. Tarihin, kültürün, dinin, felsefenin bildiğimiz metinlerine geri dönüş, postmodern bireyin, postmodern yazarın və postmodern okurun farklı zaman kesimlerinde düşünmelerinin sonucudur. Bildiride retrospektiv Türk dünyası edebiyyatlarında farklı edebi akımlara aid eser ve metinler üzerinde araşdırma konusunu oluşturmaktadır.
Абакан/Хакасия МЕТАЛЛИЧЕСКИЕ СОСУДЫ С РУНИЧЕСКИМИ НАДПИСЯМИ ИЗ ХАКАСИИ На территории Минусинской котловины, в разное время, были найдены несколько образцов «пиршественной» посуды с древнетюркскими надписями, принадлежащей кыргызской знати и датируемой YII – IX вв. В 2010 г. нами был осмотрен серебряный кувшинчик с рунической надписью из частной коллекции И.И. Ботвича. Он имеет «классическую форму», полностью идентичную найденным С.В. Киселевым и Л.А. Евтюховой золотым сосудам в тайниках Копенского чаатаса. Кроме того, подобные серебряные сосуды с надписями, обнаружены при других археологических находках, как, например, в кладе с верховьев р. Биджа и р. Уйбат. Ныне они хранятся в Государственном историческом музее в Москве. На донце сосуда с внешней стороны хорошо просматривается руническая надпись, над которой вырезана тамга. Руническая надпись расположена дугообразно одной строкой. Она читается справа налево, состоит из шести рун, со слово-разделительным знаком (двоеточие) после четвертой литеры. Все знаки хорошо различаются. Надпись гласит: «сагырымыс» - наш сосуд для пития. Слово «сагыр» (sağır) со значением сосуда для приготовления напитков, представлено в составе лексики древнетюркских языков. Кроме того, на боковых стенках кувшинчика в двух местах имеются две короткие надписи из трех прорезанных знаков рунического алфавита. Исходя из нашего прочтения, получается, что этот сосуд для пития «сагыр» принадлежал хозяину Эдиру из племени Сир. Благодаря новой находке, нам также удалось выяснить прочтение надписи на донце золотого сосуда (Е-82) из Копенского чаатаса. Исследователи С.В. Киселев, Л.А. Евтюхова, С.Е. Малов, А.К. Боровков неоднозначно трактовали смысл спорных слов по причине плохой сохранности последней строки. Благодаря новой находке, можно прочитать следующее: «алтун шагыры (сагыры)» - т.е. золотой сосуд для пития. По всей видимости, слово «сагыр» или «шагыр» сохранилось в современных тюрко-монгольских языках в форме «сара», «шара», «чара», «цар» - большая чаша, пиршественная посуда. Итак, в жизни тюрко-монгольских кочевников пиршественная посуда играла значительную роль во времена досуга, различных застолий и тризн. Найденный новый серебряный кувшинчик с рунической надписью отражает былую славную жизнь средневековых кыргызов, как и тюрков в целом, изображаемых на каменных изваяниях с сосудами в руках.
Ижевск/Удмуртия ТЮРКО-МОНГОЛЬСКИЕ ЭЛЕМЕНТЫ В НАРОДНОЙ РЕЛИГИИ УДМУРТОВ Удмурты – один из финно-угорских народов, издавна обитающих в лесных районах западного Приуралья и испытавших влияние кочевых тюрко- и монголоязычных этнических групп. Наиболее яркие сюжеты, свидетельствующие о воздействии южного тюркского мира на удмуртские обряды и представления, связаны со встречей весны, началом весенне-полевых работ Акашка/ Акаяшка (Великий день, Пасха). Слово Акашка древнебулгарского (чувашского) происхождения: ака ‘плуг’ + яшка ‘суп, похлебка’, означает «суп в честь плуга". Празднование длилось в течении одной/двух недель и состояло из целого комплекса обрядов и ритуалов, сроки и последовательность проведения которых варьировались в каждой местности. Терминология и содержание отдельных составных частей церемоний весеннего праздничного цикла также имеют тюркские параллели: гостевание шийлык келян ‘проводы сакрального полотнища/знамени’, молодежные скачки/игрища урай карон ‘проведение урая’, т. е. проведение обряда очищения пространства деревни с возгласами «урай!». Бавлинские удмурты (Бавлинский район РТ) в первый день Пасхи проводили специальный обряд на горе Айкайгурезь ‘гора Айкай’. При этом они исполняли весеннюю обрядовую песню Айкай. Характерные для этой песни словосочетания ай кай/ай гай, ай дон, широко распространенные в свадебных песнях всех групп удмуртов, обнаруживают буквальное сходство с припевными словами монголоязычных и тюркоязычных народов Сибири. Примечательны наименования удмуртских культовых мест для общественных жертвоприношений Мер вось ‘моление мером’, Эль вось ‘моление элем’; термины, обозначающие главную сакральную персону при молениях и обрядах – тќрќ, аргыш. Восточные мотивы лежат в основе представлений о многоугольном пространстве. Эта идея материализована в шести-десятиугольной форме изгородей, возводимых в священных рощах, выражена в рекрутских песнях, в которых освоенное пространство родной деревни/края/Вселенной ассоциировалось с многогранником/многоугольником (сэрего, сэрего). Удмуртские традиционные верования сохранили отголоски знакомства с тюркскими божествами Айы/Айысыт и Тэнгри. Отмеченные заимствования, прослеженные преимущественно в культовой деятельности южноудмуртского населения, вполне гармонично вписались в архаичную систему верований обитателей Приуралья. Истоки этих заимствований выявлены в тюрко-монгольской среде Южной Сибири и Алтая, что свидетельствует о контактах оседлых пермских народов с разнородными группами тюркского населения со времен гуннской эпохи. Батырбаева Ш.Д. Бишкек/Кыргызстан ИСТОЧНИКОВЕДЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ИССЛЕДОВАНИЯ ПРИЧИН ДЕМОГРАФИЧЕСКОЙ КАТАСТРОФЫ КЫРГЫЗСКОГО НАСЕЛЕНИЯ В 20-50-Е ГОДЫ ХХ В. Изучение демографической истории СССР, в том числе Кыргызстана в 20-50-е гг. имеет важное значение, поскольку в данный период были осуществлены социалистические преобразования, которые существенно изменили демографический процесс. Так же к этому периоду относится Отечественная война, которая вызвала огромную катастрофу в демографическом развитии человечества. В демографическом развитии кыргызского населения данный период имел двоякое значение. С одной стороны, негативные последствия социалистических преобразований, осуществленных в основном за счет людских ресурсов, привели в мирное время к нарушению эволюционного характера изменений динамики его численности; огромные людские потери в годы Великой Отечественной войны и ее последствия катастрофически сказались на дальнейшем демографическом развитии. С другой стороны, в результате всех этих преобразований произошел небывалый качественный скачок в социально-профессиональной и культурно-образовательной структуре кыргызского населения.
Үрімжі/ҚХР ҚАЗАҚ-ҰЙҒЫР МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ ЭТНОМӘДЕНИ СИПАТЫ Бүгінгі жаһандану дәуірінде ерекше байқалатын құбылыс – белгілі бір ұлтқа тән өзіндік ерекшеліктердің азайып бара жатқандығын адамзат өкілдерінің мойындауы. Әрине, мұндай өзгерістер өмірдің бір саласында тым жылдам көрінсе, енді бір саласында баяу орын алуда. Сондықтан ғылымда «этникалық мәдениет» және «этнос мәдениеті» деген түсініктер қалыптасқан. Қазір жер бетінде басқа халықтар мәдениетінің әсерін сезінбеген этникалық қоғамдастықты табу мүмкін емес. Мұндай жағдай ұлтаралық қарым-қатынастардың тереңдігі мен жан-жақтылығынан байқалады. Өйткені әрбір ұлт өз бетінше жеке өмір сүре алмайды, олардың қазіргі тіршілігі бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Кез келген адам өз өмірінде бір әлеуметтік топтан екінші әлеуметтік топқа, бір мемлекеттен басқа мемлекетке ауысуы мүмкін, бірақ өз бойында қалыптасқан этникалық тамырларынан мүлде ажырап кете алмайды. Осы әркімнің ұлттық-этникалық көзқарасын, салт-санасын берік сақтап, атадан балаға мирас ретінде жеткізетін－халық мақал-мәтелдері. Академик Ә.Қайдардың; «Мәдениет жеке адам басына тән қасиеттен басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт-дәстүр, рухани материалдық байлықтың бәрін түгел қамтитын өте күрделі ұғым», деуі мәдениетті тілмен байланыстыра зерттеудің маңыздылығын аша түседі. ҚазақҰйғыр мақал-мәтелдері – этностың бүкіл рухани, мәдени байлығының өзегі. Осы мақал-мәтелдерде халықтың ғасырлар бойы жинақталған заттық рухани байлықтарында терең білімі, тәжірибесі, көзқарастары мен талғам дағдылары көрініс табады. Әрбір этностың өзіне ғана тән рухани мүмкіншілігінен, өзіндік ұлттық логика мен ойлау жүйесінен туындаған, өз тілінің болмысына сәйкес айтылған даналық қорының қалыптасуы заңды. Мақал-мәтелдерді дүниеге келтіру, обьективті болмыс туралы логикалық, философиялық пайымын, ой-толғаныстарын, ұлттың салт-дәстүр, әдет-ғұрып, наным-сенімі сияқты құндылықтарын ментальдық тұрғыдан қабылдап, бейнелі түрде, қысқа да нұсқа етіп айта білу тек сол ұлт өкілдеріне байланысты ерекше құбылыс. Сондықтан тіл деректері, оның ішінде мақал-мәтелдер тұла бойы тұнып тұрған шежіре саналады. Тілде қалыптасқан мақал мәтелдер ұйғыр және қазақ халқының, қайсысының болмасын салт-дәстүрлерін, сол халықтың мінез-құлқын, қасиеттерін бейнелейді. Әсіресе, екі ұллтқа да тән бауырмалдық, ақжарқындық, кеңпейілдік. Бұл екі ұлттың мақал-мәтелдерінде өз ерекшеліктерімен қалптасып бізге дейін келген болса ,соған ұқсас Қазақ халқына тән қонақжайлық,төрт түлік малдың қыр сырын жетік білү жағынан, Ұйғыр халқына тән еңбекқорлық, атыз-арық істерін ігерү, көкат өнімдеріне жақындығы, ұйымшылдық сынды қасиеттерін таныта алады. Әрине, бұл қасиеттер басқа халықтарда да кездеседі. Бірақ осы сапалар әр халықта әр қырынан көрінеді. Әсіресе бұл ойымызды ұйғыр ғалымы Ғ.Османның: «Уйғур мәдәнийити өзигә хас хусусийәткә егә. Шинжаңниң әтрапини егіз тағлар, қумлуқлар, бипаян яйлақ түзләңликләр айрип туриду. Башқа мәдәнийәт районлири билән болған мунасивәттә әлвәттә чәклимигә учрайду. Шуңа мустәқил мәдәнийәт қурулмиси вә миллий услупни шәкилләндүргән археолегийтлак материялларға қариғанда, бизниң әждатлиримиз кона таш қурал дәвридин тартипла Шинжаңда тирикчилик қилип кәлгән», - деген сөзі нақтылай түседі [2;95б ]. Нақты түсіндірсек, ұйғыр мәдениеті өзіндік ерекшеліктерге ие. Шинжаң өлкесін айнала заңғар таулар, құм далалар, жайлаулар, түз далалар қоршап тұрады. Олардың басқа мәдениет аймақтарымен қарым-қатынастары шектеулі. Соған орай өзіне тән мәдени құрылымы және ұлттық стилі қалыптасқан. Археологиялық материалдарға қарағанда, біздің ата-бабаларымыз ежелден көне тас құрал дәуірінен бастап, Шинжаң өлкесінде тіршілік етіп келген. Омарбеков Т.О. Алматы/Қазақстан АЛБАНДАР: ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХ МӘСЕЛЕЛЕРІ Мақалада Албан қазақ тайпасының этникалық пайда болуының мәселелері қарастырылады. Албан тайпасының ежелгі шығу тегі туралы әртүрлі тарихи көзқарастар бар. Оның арғы тамырын біздің заманымызға дейін өмір сүрген Йұрпан еліне дейін апаратын тарихшылар да баршылық. Тайпалық бірігуінің ортағасырлық тамыры зерттеледі, бұл тұрғыда аз зерттелген мәселелер қарастырылады. Автор ежелгі және дәстүрлі деректерді зерттеу негізінде қазақтардың Албан тайпасының ежелгі түріктермен тамырлас деген тұжырымға келеді. Кабульдинов З.Е. Астана/Казахстан НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ИЗ ИСТОРИИ ЗАСЕЛЕНИЯ КАЗАХАМИ ОМСКОГО УЕЗДА АКМОЛИНСКОЙ ОБЛАСТИ Вопрос формирования казахского населения на территории современной Омской области является одним из актуальных направлений отечественной истории. Как известно, южная часть этого региона до начала XX века входила в состав Омского уезда Акмолинской области. Район Среднего Прииртышья издревле стал заселяться многочисленными тюркскими племенами. Население районов Западной Сибири находилось в постоянном контакте с населением Северного, Центрального, отчасти Восточного Казахстана. На рубеже XIII в. в связи с походами Чингисхана на территории Западной Сибири нашли прибежище многие тюркоязычные племена, в т. ч. и кыпчаки. Но одним из самых крупных этнополитических образований в Западной Сибири было объединение тюркоязычных племен на территории Среднего Иртыша, Тобола, Ишима и Туры, в котором главенствующую роль играли кереиты. О том, что предки казахских родов Керей и Уак начали заселять юг Западной Сибири еще в начале XIII в., свидетельствуют и некоторые материалы из устного народного творчества казахов, в частности поэма «Елимай», написанная, со слов некоторые фольклористов, знаменитым казахским батыром Кожаберген-жырау Толыбай-сыншыулы по горячим следам «Годов великого бедствия» (1723-1727 гг.). О кочевании в первой половине XVI века казахов - кереев из подродов Есбола и Есеналы на территории будущего Омского уезда Акмолинской области свидетельствует еще один не менее уникальный памятник устного народного творчества - «Айтыс Жолдыбая и Баймагамбет-кожи», записанный автором этих строк в 1991 году у известного фольклориста Абдрахманова Рахимжана. Сам же айтыс прошел в 1914 году между известными на весь Омский уезд поэтами-импровизаторами - Жолдыбаем из рода Керей и Баймагамбетом-кожа в местности Отын уйген Покровской волости Омской уезда Акмолинской области. Данные, почерпнутые нами из поэмы Кожабергена, айтыса Жолдыбая и Баймагамбета-кожи, подтвержденные генеалогией (шежире) омских казахов, данными топонимики, а также историческими преданиями, дают нам возможность несколько реконструировать некоторые фрагменты из истории казахов Омского Прииртышья применительно к XIII-XVІІI вв. Комплекс письменных и фольклорных источников свидетельствует о том, что территория казахской земли, позднее вошедшая в состав Омского уезда Акмолинской области, была населена казахами и их предками издревле. В родоплеменном отношении Омский уезд в основном состоял из казахских родов и племен: керей, кыпчак, атыгай, караул, относившихся к Среднему жузу. В незначительном числе были и другие представители Среднего (агыс, канжигалы, найман и т. д.). Младшего (табын, джагалбайлы) и Старшего (канглы) жузов, а также султаны, ходжи, калмыки и теленгуты, не входившие в традиционную родоплеменную структуру казахского общества. И что интересно, в каждой волости был «костяк» из одного определенного рода: в Черлакскои в основном превалировали кипчаки, в Покровской и Курганской - кереи, в Омской - атыгаи и в Николаевской - караулы. В целом, как свидетельствуют письменные и фольклорные источники, Омский уезд Акмолинской области стал заселяться казахами и их предками задолго до русской колонизации. Письменные и фольклорные материалы свидетельствует о том, что наиболее ранними насельниками уезда является кереи, аргыны и кипчаки. Кстати, порядок расселения казахов на территории современного юга Омской области, куда вошла значительная часть автохтонов бывшего Омского уезда Акмолинской области, сохраняется и по сегодняшний день. Сегодня на территории области проживает около 100 тысяч казахов. Небольшая часть населении перелеляется на территорию соседнего Казахстана. Сартқожаұлы Қ. Астана/Қазақстан БАЙЫРҒЫ ТҮРІКТЕРДІҢ ОҒУЗ, ИОЛЛУҒ АТАУЛАРЫНА ҚАҚЫНДА Автор бұл сраптамалық (аналитикалық) мақаласында түркология ғылымында талас тудырып, әртүрлі тұжырым жасалып келген өзекті проблеманы қайта көтеріп, ғасырдан астам уақыт бойы ондаған ғалымдардың жасаған талдауларымен тарихи нұсқалардың бұлжымас деректерін автор салыстыра, сараптай отырып, талдау жасап, өз ұсынысын білдірген. Онда: Қытайдың ежелгі және ертеортағасырдағы у-ху (uo-γurt~wou-ho), у-гэ (uo-γuo~wou-hou), Ювэнь-хэ (jiwan-γuәt~yuan-ho), Вэй-гэ (wou-hou~wei-ge) деп белгілеген атауларға байланысты Т. Ханэда (1957, 154-324 бб.), А. Катаяма (1981, 39-55 бб.), В. Томсен (1896, 148 б.), Ж. Ошан (2009, 496 б.), Лю Мэйсун (1980, 97-103 бб.), Т. Зәкенұлы (2005, 109-114 бб.), Қ. Сартқожаұлы (2005, 109-114 бб.), Э. Пуллибланк (1956, v. XXVIII), Ж.Р. Гоамилтон (1962, 23-64 бб.) еңбектеріне сараптама жасай отырып, байырғы түрік бітіг мәтіндерінің түпдеректерімен салыстыра қарастыра келіп, байырғы түріктердің ОҒУЗ атты тайпалық одағының атауы екенін дәлелдеген. Ертеортағасырда Орталық Азиядағы түрік текті оғуз тайпаларынан бастап, бас қосып, бір тудың астына жиналып, тайпалық одақ құрып, халықтың менталитетінде қасиетті деп кие тұтқан «тоғыз» санын әрбір тайпалық одақтар атауларына қосып атайтын дәстүр пайда болған. Аталмыш тайпалық одақ басқалармен терезесі тең болғанын көрсетіп, халықтың символы есебінде түсінілгені туралы автор тұжырым жасайды. Онымен қатар, тоғыз-оғуз этникалық атау емес, саяси атау екенін дәлелдейді. Қытайдың Таң патшалығының ресми шежірелерінде  деп белгіленген иероглифті зерттеушілер yo-wo-ko, немесе yao-lo-ko деп транцкрипция жасап, «jaγlakar (yaγlaqar)» деп жаңғыртып келген еді. Ғылыми әдебиеттерде осы жаңғыртпа қалыптасқан.
Автор байырғы түрік бітіг (рун) мәтіндегі Тэс, Теркін және Орда-Балық (Қарабалғасун)-дағы соғды мәтініндегі Иоллуғ тайпасына байланысты дерек ақпараттарды Қытайдың әлеуметтік шежірелерінде белгіленген иероглифпен салыстыра сараптай отырып, жоғарыдағы yo-wo-ko, yao-lo-ko деген атауларды «Иоллуғ» деп жаңғырту дұрыс деген тұжырым жасаған. Бұл үш үлкен проблемаға жүргізілген сараптама, Монғол даласында б.з. VIII-IX ғғ. орнаған Біріккен түрік (ұйғыр) қағанаты ертеорта ғасырдағы түрік империясының үшінші патшалығы болғанын дәлелдейтін ғылыми тұжырымдамалардың бірі болып есептелінеді. жүктеу/скачать 2,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|