Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағЫ
жүктеу/скачать 1,56 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мазмұны 1.ГЛОССАРИЙ 2.ДӘРІСТЕР 3. ПРАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАР 4. БІЛІМ АЛУШЫЛЫАРДЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
- Соңғы терминоэлементтер Грек ТЭ Терминоэлементтердің мағынасы
- Префикстер Грек ТЭ Терминоэлементтердің мағынасы
- Аффиксация
- -ul, -cul, -ol
- Терминге ұқсас мағына беретін латын ж ə не грек қосымшалары
- Мағынасында бір - бірін қайталамайтын латын - грек қосымшалары
- Қосымша ролін атқаратын есептік есімдер
- ЛАТЫН ХИМИЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ
- ПАТОЛОГИЯЛЫҚ КҮЙ ПРОЦЕСТЕРІН БІЛДІРЕТІН ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР
- ЗЕРТТЕУ ƏДІСТЕРІН, КӨЛЕМІН, САНЫН БІЛДІРЕТІН ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР
3 БЕКІТІЛДІУниверситеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында шығаруға мақұлданған және ұсынылған. « 11 » 09 2015 жыл, № 1 хаттама
ОӘК төрайымы, ОӘЖ проректоры Г. Искакова 4 АЛҒАШҚЫ ЕНГІЗІЛУІ
acr(o)-
1. аяқтарға қатысты (акралгия); 2. биік, жоғарғы (акрофобия) angi(o)- Тамыр (ангионевроз) arthr(o)- Буын (артропатия) cephal(o)- Бас (цеф(ал)алгия) enter(o)- Ішек, ашы ішек (энтеропатия) haem(at)- Қан (гематурия) hydr(o)- су, сұйық (гидрорея) leuc(o)- 1. ақ;
2. лейкоциттерге қатысты (лейкоцитурия) lip(o)- май, липидтер (липемия) mast(o)- Сүт безі (мастодиния) nephr(o)- Бүйрек (нефропатия) nyct(o)- Түн, түнгі, қараңғы (никталгия) odont(o)- Тіске қатысты (одонталгия) oste(o)- Сүйек (остеопатия) proct(o)- Тік ішек (прокторрагия) py(o)- Ірің (пиорея) rhin(o)- Мұрын (ринорея) spondyl(o)- Омыртқа (спондилопатия) sial(o)- Слекей (сиалорея) ur(o)- Зəр, зəрге қатысты, зəр шығару системасына (уремия)
-aemia 1. қанда бөгде заттың болуы (бактериемия); 2. қанға қатысты (анемия) 14 -algia ауруды сезіну (кардиалгия), (гипалгия) -emĕsis Құсу (гиперемезис_______) -odynia Ауру, ауруды сезіну (сакродиния) -pathia 1. аурудың жалпы аталуы (психопатия); 2. сезімталдық (гиперпатия) 3. сезім (апатия) -rrhagia Қандай да бір ағзадан қан ағу (энтероррагия) -rrhoea Ағу, өту (оторея) -uria 1. зəрде бөгде заттың болуы (гематурия); 2. зəр түзілу (анурия)
a- (an-) Кем, жоқ болуы (орыстың «не-», «без-» приставкаларына тең;) an- дауыстылардың алдында қолданылады hyper- Көп мөлшерде, жоғары, қалыпты жағдайдан тыс hypo- Аз, төмен, қалыпты жағдайдан төмен
арқылы сөз шығару: аb-duc-tio – алыстату. Анатомия терминологиясындағы зат есімдердің маңызды суффик- стері 1. Сөз түбіріне жалғанатын –ul, -cul, -ol жұрнақтары (f) тегінде, кішірейтетін мағынадағы I септеудің зат есімдерін құрайды: radic-ul-a, a ae, f – тамыршық (от radix, icis,f – тамыр). 2. -ul, -cul, -ol жұрнақтары (m) жəне (n) тегінде тұрған зат есімдерге жалғанып, кішірейтетін мағынадағы II септеудің зат есімдерін құрайды. (m) тегінде тұрған зат есімдер атау септігінде -us -қа, (n) тегіндегі зат есімдер –
i, n – төмпешік (от tuber, eris, n – дөңес). Анатомиялық терминологияда - ul, -cul, -ol жұрнақты көп зат есімдер өздерінің бастапқы кішірейтетін мағынасын жойған. 3. -tor, -sor жұрнақтары супин түбіріне жалғанып, əрекеттегі зат немесе жақты білдіретін зат есімді құрайды: reseptor, oris, m – қабылдағыш (reseptum); flexor, oris, m – бүккіш (flex-um); extensor, oris, m - жазғыш ( extensum).
Грек суффикстері (жұрнақтары) латын зат есімдері мен сын есімдерінің 1-3 жіктелуімен аяқталатын сөздермен бірігеді. -īd- жұрнағы жануарлардың тұқымдастығын (Ranīdae - бақалар, Ciconīdae - тырналар), ботаникалық клас- тарды (Pteropsīdae - папоротник тəрізді, Pinopsīdae - қылқанды) жазуда қолданылған. Гректің eidos (түр, ұқсас) жұрнағынан пайда болған -īd- жұрнағы орыс тіліндегі зат есімдердің -оид жұрнағына сəйкес келеді: гаплоид - haploīdum, i n; нуклеоид - nucleoīdum, i n. Латын нұсқасында екпін -īd- жұрнағына түсетінін ұмытпаған жөн. Бұл топқа грек жұрнағындағы id-ке аяқталатын, ал орыс тілінде -ид-ке аяқталатын зат есімдер де келіп қосылады: гликозид - glycosīdum, i n; хроматид - chromatīdum, i n. Терминге ұқсас мағына беретін латын жəне грек қосымшалары Мағынасы Латын Грек Мысалдар бір нəрсенің ішінде
intra- en-, endo-,
entointracellulāris, e - торшаішінде encephălon, i n - бас миы endogĕnus, a, um - ағзаның ішінде пайда болатын бір нəрсенің сыртында extra- ecto-, exoextracellulāris, e - торшасыртында ectoderma, ătis n - сыртқы өскін жапырағы жоғары, қалыпты жағдайдан асып кету super-,
supraepi-, hypersuperclassis, is f - кластан жоғары supraorbitālis, e - көздің үстінде epibranchiālis, e - желбезек үстінде hypersecretio, ōnis f - сөлдің көп бөлінуі астында, қалыпты жағдайдан төмен infra-, subhypo-
infraorbitālis, e - көз асты subcutaneus, a, um - тері асты hypotrophia, ae f - аз азықтану жоқ, болмау, мүмкін еместік in-,
im-, -ira-,
aninfecundus, a, um - құнарсыз immobĭlis, e - қимылсыз aphyllus, a, um - жапырақсыз atrophia, ae f - азықтанбау қосылу, бірге əректтесу co-,
col-, com-,
con-, corsyn-,
sym-, sycommissūra, ae f - комиссура (спайка) constrictor, ōris m - қысқыш (бұлшық ет) syndactylia, ae f - саусақтық қосарлана бітуі
symbiōsis, is f - симбиоз жан-жағынан екі жағынан circum- amphi-, pericircumferentia, ae f - қоршауы amphibius, a, um - қосмекенді perianthium, i n - гүл қабығы қарсы əрекет contra- anti- contraceptīvus, a, um - ұрықтандырмайтын anticorpus, ŏris n - антидене 19 Мағынасы Латын Грек Мысалдар заттың не уақыттың алдында болуы prae-, propro-
praecentrālis, e - орта алдында processus, us m - өсінді pronephros, i m - бүйрек алды ортасында орналасу inter- di(a)-, mes(o)- intercostālis, e - қабырға аралық diencephălon, i n - аралық ми mesoderma, ătis n - орта ұрық қабаты орын ауыстыру rans- meta- transplantatio, ōnis f -трансплантация, metamorphōsis, is f -метаморфоз(а), форманың өзгеруі
Приставка Мағынасы Мысалдар de-, des- (лат.) 1. төмен ағым 2. кері кету 3. жоқ ету depressor, ōris m - төмен жіберетін degeneratio, ōnis f - кері кетіп туу desinfectio, ōnis f - дезинфекция dis-, dif-,
di- (лат.) тарату disseminatio, ōnis f - шашу, тарату dys- (греч.) қасиеті мен қабіле- тінің бұзылуы dystrophia, ae f - дистрофия, ас қорытудың бұзылуы
e-, ef-,
ex- (лат.) алып тастау evacuatio, ōnis f - эвакуация (физиол.), effĕrens, entis - алып шығушы excretorius, a, um - шығару para-(греч.) бір нəрсенің жанында орналасу
ұқсастық paranasālis, e - мұрынның жанында; paratỹphus, i m - паратиф, көріністері тифке ұқсайтын ауру per-(лат.) бір зат арқылы өту, қимылдау
perforātus, a, um - тесілген permănens, entis - қалыпты post-(лат.) келесі postsynaptĭcus, a, um - синаптикадан кейінгі postnatālis, e - туылғаннан кейін пайда болатын re-(лат.) қайталану reflexus, us m - рефлекс reinfectio, ōnis - реинфекция, қайта залалдану Қосымша ролін атқаратын есептік есімдер латын прист. грек прист. Мағынасы Мысалдар: uni- mono- бір unisexuālis, e — біржынысты monocephălus, a, um — бірбасты bi- di- екі bialātus, a, um — екі қанатты dipetălus, a, um — екі күлтелі tri- tri- үш triaxonālis, e — үшаксонды quadri- tetra- төрт quadrifoliātus, a, um — төртжапырақты tetracoccus, i m —төрт кокк Quinque penta- бес quinqueflōrus, a, um — бесгүлді pentaradiālis, e — бес сəулелі sex- hexa- алты sexangulāris, e — алтықырлы 20 латын прист. грек прист. Мағынасы Мысалдар: hexaspŏrus, a, um - алтыспоралық septem- hepta жеті septemjugātus, a, um - жетіжұптық heptapetălus, a, um - жеті күлтелі oct-,
octooct-, octo-
сегіз octopetălus, a, um - сегіз күлтелі Octodontīdae, ārum f - сегізтісті novem-, novenennea- тоғыз novendiālis, e - тоғыз күндік enneapetălus, a, um - тоғыз күлтелі decem-, decendec-, deca- он decemflōrus, a, um - он гүлді Decapŏda, ōrum n - он аяқтылар semi- hemi- жарты semicanālis, is m - жартыөзекті hemisphaerium, i n - жартышарлы ·Абляция (ablatio) - мүшенің не оның қандай да бір бөлігін кесіп алып тастау үшін жасалатын оташылық (ісікті, аневризманы, аденоманы). ·Эвакуация (evacuatio) - қуыс мүшелердің ішіндегісін алып тастау (гематоманы, кистаны, абсцессті). ·Эксцизия (excisio) -кесу - кесу құралдарын пайдаланып, патологиялық өзгерген ұлпаны сау ұлпаға жанасқан жерден кесіп алып тастау. 21 ·Резекция (resectio) - оташылық операция: мүшенің сақталған бөлігімен бірлестіру үшін жасалған бір бөлігін алып тастау. ·Экстирпация (exstirpatio) - оташылық операция: мүшені толық алып тастау. ·Ампутация (amputatio) - мүшенің перефириялық бөлігін кесіп алып тастау. ·Катетеризация (katheterisatio) - емдік не балау мақсатымен қуыс мүшеге (лимфа не қан тамырына) катетер енгізу. Ветеринариялық медицина процедураларының латын атаулары – procedūrae medicināles 1. ablatio, ōnis f 1. алып тастау 2. бір қабатының алынуы (көздің торлы, ішкі жарық сезгіш қабығының, плацентаның (ablatio retĭnae, placentae) 2. aneurysma, ătis n аневризм 3. amotio, ōnis f Алып тастау (бөгде затты) 4. amputatio, ōnis f Ампутация (кесіп тастау 5. bilaterālis, e Екі жақты 6. endoscopĭcus, a, um эндоскопиялық 7. evacuatio, ōnis f Алу, жоқ қылу 8. excisio, ōnis f кесу 9. exploratīvus, a, um Диагностикалық, балаулық 10. exstirpatio, ōnis f Экстирпация (сылып тастау) 11. fixatio, ōnis f бекемдеу 12. incisio, ōnis f Кесу, ашу, тілу (қуысты) 13. katheterisatio, ōnis f катетер салу 14. laparascopĭcus, a, um Лапароскопиялық 15. operatio, ōnis f Операция 16. partiālis, e Бөлшектік 17. plastĭcus, a, um пластикалық 18. resectio, ōnis f резекция 19. sectio (ōnis f) caesarea (us, a, um) Кесар тілігі 22 20. sutūra, ae f тігу 21. tumor, ōris m ісік 22. unilaterālis, e Бір жақты Лексикалық сөздік 1. acquisītus, a, um жүре біткен 2. acūtus, a, um жіті 3. angīna pectŏris (instabĭlis) стенокардия (спонтанды, тұрақты емес) 4. aortĭcus, a, um аортальды 5. atrioventriculāris, e жүрекше-қарыншалық 6. chronĭcus, a, um созылмалы 7. congestīvus, a, um тұрып қалған 8. defectus, us m Дефект (ақау) 9. issociation, ōnis f блокада 10. embolia, ae f эмболия (тығыншықталған) 11. fascicŭlus (I m) His Гис шоғыры 12. febris, is f лихорадка, ыстық көтерілу 13. gradus (us m) primus (us, a, um), secundus (us, a, um) бірінші (екінші) деңгей 14. hypertrophicus, a, um гипертрофиядық 15. infarctus (us m) myocardii (myocardium, i n) миокард инфаркты 16. infectiōsus, a, um індетті 17. insufficientia, ae f жетіспеушілік 18. interventriculāris, e қарынша аралық 19. ischaemĭcus, a, um ишемикалық 20.mitrālis, e митралды 21.morbosĭtas, ātis f ауру, зақымдану 22.morbus, i m ауру 23. prolapsus, us m пролапс, түсіп қалу 24. purulentus, a, um іріңді 25. rheumatĭcus, a, um (non rheumatĭcus) ревматикалық (ревматикалық емес) 26. septĭcus, a, um септикалық 27. totālis, e толық 28. transmurālis, e трансмуральды (жүректің барлық қабатын жаулап алу, зақымдау) 29. tricuspidālis, e үш жақтаулы қақпақша Дəрілік өсімдіктер атаулары 31.Aloё, ёs f алоэ 32.Althaea, ae f жалбызтікен 33.Arnǐca, ae f арника 34.Belladonna, ae f меңдуана 35. Eucalyptus, i f эвкалипт 36. Leonūrus, i m Сасық шөп 37.Mentha, ae f жалбыз 38. Plantāgo, ǐnis m Жолжелкен, бақажапырақ, иманжапырақ 39.Valeriāna, ae f Тас шүйгін, дəрілік шүйгіншөп Дəрілік заттар формасының атаулары 40. aёrosōlum, i n аэрозоль 41. brikētum, i n брикет 42. capsŭla, ae f капсула 43. cremor, ōris m крем 44. decoctum, i n қайнатпа 45. dragees (нескл.) драже 46. extractum, i n (fluĭdum) экстракт (сұйық) 47. infūsum, i n тұнба 48. linimentum, I n линимент, сұйық май 49. olĕum, I n май 50. pulvis, ĕris m ұтақ 51. sirūpus, I m шырын 52. solutĭo, ōnis f еітінді 53. spray (нескл.) спрей 54. succus, I m шырын 55. suppositorĭum, I n · suppositorĭum rectāle (vagināle) · суппозиторий, балауыз · тік ішектік, қынаптық балауыздар 56. suspensĭo, ōnis f суспензия 57. tabuletta, ae f таблетка 58. tinctūra, ae f Тұндырма (тұнбаша) 59. unguentum, I n Сүртпе май Өсімдік бөлімдерінің аттары 60. flos, floris m гүл 61. folium, i n жапырақ 62. herba, ae f Шөп 63. radix, īcis f тамыр 64. rhizōma, ătis n Тамыршық (тамырсабақ) 29 Басқа да лексика 65. fluĭdus, a, um сұйық 66. piperītus, a, um бұрышты 67. siccus, a, um Құрғақ 68. spissus, a, um Қалың Латын афоризмдері: 1. Vita sine litteris mors est – Ғылымсыз - өмір тұл (Гарвей). 2. Natura sanat medicus curat morbus – Табиғат сауықтырады, дəрігер ауруды емдейді (Гиппократ). 3. Mala herba cito crescit - арам шөп тез өседі (жаман əдет жұғымды). ЛАТЫН ХИМИЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ Латын атауының шығу тегі Aluminium Al Алюминий лат. alūmen - ащудас Argentum Ag күміс лат. arguĕre - анық болу Arsenĭcum As Күшəн грек. arsen - күшті Aurum Au алтын лат. aurum - алтын Barium Ba Барий грек. barys - ауыр Bismŭthum Bi Висмут нем. Wismut (алғашқыда - weisse Masse - (ақ салмақты зат) Borum B Бор араб. bauraq - бура Bromum Br Бром грек. bromos - сасық Calcium Ca Кальций лат. calx - əк Carboneum C Көміртек лат. carbo - көмір Chlorum Cl Хлор грек. chloros - жасыл Cuprum Cu мыс грек. Кипр аралының аты (Cyprus) Ferrum Fe темір лат. ferrum - темір Fluorum seu Phthorum
F Фтор лат. fluor - ағын (fluĕre - ағу); грек. phthoros - бұзылу
Hydrargўrum Hg сынап грек. hydr - су + argyros - күміс Hydrogenium H сутегі грек. hydr - су+ genes - пайда болу Iōdum I Йод греч. iodes - күлгін Kalium K Калий араб. al-kali - өсімдік күлі Lithium Li Литий грек. lithos - тас Magnium seu Magnesium Mg Магний грек. Кіші Азиядағы қала аты Магнезия (Magnesia) Mangănum Mn Марганец итал. manganese гректің Magnesia Natrium Na Натрий араб. natron гректің nitron - сода Nitrogenium N Азот грек. nitron - сода, селитра + genes - пайда болу
Oxygenium O оттегі грек. oxy - қышқыл + genes - пайда болу Plumbum Pb Свинец лат. plumbum - қола Phosphŏrus Ph Фосфор грек. phos - жарық + phoros - алып жүруші Silicium Si Кремний лат. silex - қатты тас Sulfur S күкірт лат. sulfur - күкірт Zincum Zn Цинк нем. Zink - мырыш Шет ел ғылыми əдебиеттерінде бір қатар химиялық элементтердің басқа атауларын кездестіруге болады: Potassium, i n – калий, Sodium, i n – натрий. ПАТОЛОГИЯЛЫҚ КҮЙ ПРОЦЕСТЕРІН БІЛДІРЕТІН ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР Этиология – аурудың пайда болу себептері; Патогенез – аурудың патологиялық күй мен процессін, даму механизмі; Ветеринариялық клиникада «сұйықтық немесе газ + мүшенің аты» моделімен аталатын терминдер көп қолданылады: pneumothorax – плевра қуысында ауа мен газдың болуы, pyosalpinx – жатыр түтігінде ірің жина- луы. Кейде мұндай терминдер патологиялық күйді білдіретін –ōsis-ке аяқталады: пневмартроз – буын қуысында газдың болуы. genĕsis-ке аяқталатын термин - зат есімдер, ағзада қандай бір структуралардың пайда болуын білдіреді: gĕnus-қа аяқталатын сын есімдер де көп кездеседі. Бұл сын есімдер «қандай да бір себептің салдарынан» (rhinogĕnus –риногенді: мұрындағы патологиялық күйдің салдарынан), «бір нəрсені болдыратын» (smasmogĕnus – спазмогенді: спазм болдыратын). poёsis – терминоэлементі «пайда болу» мағынасын, басқа «мүшенің орнын толтыру үшін пластикалық операция» мағынасында да қолданыла береді (мысалы: urethropoesis). malacia – жеке мағына беретін «маляция – некроз немесе дистрофия салдарынан болатын тоқаманың жұмсаруы» термині ретінде қолданылады. malacia – терминоэлементіндегі екпінге көңіл аударыңыз. plegia – жансыздану дəрежесін білдіретін терминоэлементтер құрам- ында қолданылады: мысалы - mono- (бір аяқ), di- (екі жақтан), tri- (үш аяқты), tetra- (барлық төрт аяғы) , hemi- (бет не дененің бір бөлігінің жансыздануы). ЗЕРТТЕУ ƏДІСТЕРІН, КӨЛЕМІН, САНЫН БІЛДІРЕТІН ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР graphia (a-, dys-, cyst-, angio-, mogi-, aorto-, masto-, nephro-, pyelo-, sialo-, phlebo-, gastro-, cranio-, hystero-, sphygmo-, coronaro-, cholecysto-, angiocardio-). 2. –gramma (haemo-, audi-, phlebo-, cardio-, sphygmo-, electro/encephalo-) 3. –metria (oculo-, cysto-, calori-, cephalo-, laparo-, odonto-). 4. –scopia (rhino-, endo-, angio-, pyelo-, recto-, cysto-, broncho-, gastro-, colono-, laparo-, thoraco-, hystero-, duodeno-, laryngo-, gastro/duodeno-). 5. –penia (leuco-, lympho-, thrombo-, monocyto-, erythrocyto-). 6. –ōsis (leuc-, lipid-, arthr-, thromb Каталог: ebook -> umkd umkd -> Мамандығына арналған Сұлтанмахмұттану ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені umkd -> Қазақстан Республикасының umkd -> Қазақстан Республикасының umkd -> Студенттерге арналған оқу әдістемелік кешені umkd -> ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған «Ұлы отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы (1941-1960)» пәнінен ОҚытушыға арналған пән бағдарламасы umkd -> «Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5 в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті» umkd -> ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешенінің umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті umkd -> «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған жүктеу/скачать 1,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|