Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағЫ

3 БЕКІТІЛДІ

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында шығаруға мақұлданған және ұсынылған.

« 11 » 09 2015 жыл, № 1 хаттама

ОӘК төрайымы, ОӘЖ проректоры Г. Искакова

4 АЛҒАШҚЫ ЕНГІЗІЛУІ

Мазмұны

1.ГЛОССАРИЙ

2.ДӘРІСТЕР

3. ПРАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАР

4. БІЛІМ АЛУШЫЛЫАРДЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ

1.ГЛОССАРИЙ

Түбірлі терминоэлементтер:

Грек ТЭ Терминоэлементтің мағынасы

acr(o)-

2. биік, жоғарғы (акрофобия)

angi(o)- Тамыр (ангионевроз)

arthr(o)- Буын (артропатия)

cephal(o)- Бас (цеф(ал)алгия)

enter(o)- Ішек, ашы ішек (энтеропатия)

haem(at)- Қан (гематурия)

hydr(o)- су, сұйық (гидрорея)

leuc(o)-

1. ақ;

lip(o)- май, липидтер (липемия)

mast(o)- Сүт безі (мастодиния)

nephr(o)- Бүйрек (нефропатия)

nyct(o)- Түн, түнгі, қараңғы (никталгия)

odont(o)- Тіске қатысты (одонталгия)

oste(o)- Сүйек (остеопатия)

proct(o)- Тік ішек (прокторрагия)

py(o)- Ірің (пиорея)

rhin(o)- Мұрын (ринорея)

spondyl(o)- Омыртқа (спондилопатия)

sial(o)- Слекей (сиалорея)

ur(o)- Зəр, зəрге қатысты, зəр шығару системасына (уремия)

Соңғы терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтердің мағынасы

-aemia 1. қанда бөгде заттың болуы (бактериемия);

2. қанға қатысты (анемия)

14

-algia ауруды сезіну (кардиалгия), (гипалгия)

-odynia Ауру, ауруды сезіну (сакродиния)

-pathia 1. аурудың жалпы аталуы (психопатия);

2. сезімталдық (гиперпатия)

3. сезім (апатия)

-rrhagia Қандай да бір ағзадан қан ағу (энтероррагия)

-rrhoea Ағу, өту (оторея)

-uria 1. зəрде бөгде заттың болуы (гематурия);

2. зəр түзілу (анурия)

Префикстер

Грек ТЭ Терминоэлементтердің мағынасы

a- (an-) Кем, жоқ болуы (орыстың «не-», «без-» приставкаларына тең;)

an- дауыстылардың алдында қолданылады

hyper- Көп мөлшерде, жоғары, қалыпты жағдайдан тыс

hypo- Аз, төмен, қалыпты жағдайдан төмен

Аффиксация – сөз түбіріне жұрнақтар мен приставкаларды жалғау

арқылы сөз шығару: аb-duc-tio – алыстату.

1. Сөз түбіріне жалғанатын –ul, -cul, -ol жұрнақтары (f) тегінде,

кішірейтетін мағынадағы I септеудің зат есімдерін құрайды: radic-ul-a, a ae, f

– тамыршық (от radix, icis,f – тамыр).

2. -ul, -cul, -ol жұрнақтары (m) жəне (n) тегінде тұрған зат есімдерге

жалғанып, кішірейтетін мағынадағы II септеудің зат есімдерін құрайды. (m)

тегінде тұрған зат есімдер атау септігінде -us -қа, (n) тегіндегі зат есімдер –

um-ға аяқталады: ram-ul-us,i,m - сабақша (от ram-us,i,m – сабақ), tuber-culum,

i, n – төмпешік (от tuber, eris, n – дөңес). Анатомиялық терминологияда -

мағынасын жойған.

3. -tor, -sor жұрнақтары супин түбіріне жалғанып, əрекеттегі зат немесе

жақты білдіретін зат есімді құрайды: reseptor, oris, m – қабылдағыш (reseptum);

flexor, oris, m – бүккіш (flex-um); extensor, oris, m - жазғыш ( extensum).

Анатомия терминологиясындағы сын есімдердің негізгі суффик-

стері

Грек суффикстері

Грек суффикстері (жұрнақтары) латын зат есімдері мен сын есімдерінің

1-3 жіктелуімен аяқталатын сөздермен бірігеді. -īd- жұрнағы жануарлардың

тұқымдастығын (Ranīdae - бақалар, Ciconīdae - тырналар), ботаникалық клас-

тарды (Pteropsīdae - папоротник тəрізді, Pinopsīdae - қылқанды) жазуда

қолданылған.

Гректің eidos (түр, ұқсас) жұрнағынан пайда болған -īd- жұрнағы орыс

тіліндегі зат есімдердің -оид жұрнағына сəйкес келеді: гаплоид -

haploīdum, i n; нуклеоид - nucleoīdum, i n. Латын нұсқасында екпін -īd-

жұрнағына түсетінін ұмытпаған жөн. Бұл топқа грек жұрнағындағы id-ке

аяқталатын, ал орыс тілінде -ид-ке аяқталатын зат есімдер де келіп қосылады:

гликозид - glycosīdum, i n; хроматид - chromatīdum, i n.

Мағынасы Латын Грек Мысалдар

бір нəрсенің

ішінде

endo-,

e - торшаішінде

encephălon, i n - бас миы

endogĕnus, a, um - ағзаның ішінде пайда

болатын

бір нəрсенің

extra- ecto-,

exoextracellulāris,

e - торшасыртында

ectoderma, ătis n - сыртқы өскін жапырағы

жоғары, қалыпты

жағдайдан асып кету

super-,

hypersuperclassis,

is f - кластан жоғары

supraorbitālis, e - көздің үстінде

epibranchiālis, e - желбезек үстінде

hypersecretio, ōnis f - сөлдің көп бөлінуі

астында, қалыпты

жағдайдан төмен

infra-,

subhypo-

subcutaneus, a, um - тері асты

hypotrophia, ae f - аз азықтану

жоқ, болмау,

мүмкін еместік

in-,

-ira-,

a, um - құнарсыз

immobĭlis, e - қимылсыз

aphyllus, a, um - жапырақсыз

atrophia, ae f - азықтанбау

қосылу, бірге

əректтесу

co-,

com-,

corsyn-,

sycommissūra,

ae f - комиссура (спайка)

constrictor, ōris m - қысқыш (бұлшық ет)

syndactylia, ae f - саусақтық қосарлана

бітуі

жан-жағынан

екі жағынан

circum- amphi-,

pericircumferentia,

ae f - қоршауы

amphibius, a, um - қосмекенді

perianthium, i n - гүл қабығы

қарсы əрекет contra- anti- contraceptīvus, a, um - ұрықтандырмайтын

anticorpus, ŏris n - антидене

19

Мағынасы Латын Грек Мысалдар

алдында болуы

prae-,

propro-

processus, us m - өсінді

pronephros, i m - бүйрек алды

ортасында орналасу inter- di(a)-,

mes(o)-

intercostālis, e - қабырға аралық

mesoderma, ătis n - орта ұрық қабаты

орын ауыстыру rans- meta- transplantatio, ōnis f -трансплантация,

metamorphōsis, is f -метаморфоз(а),

форманың өзгеруі

Мағынасында бір-бірін қайталамайтын латын -грек қосымшалары

Приставка Мағынасы Мысалдар

de-,

des- (лат.)

2. кері кету

3. жоқ ету

depressor, ōris m - төмен жіберетін

degeneratio, ōnis f - кері кетіп туу

desinfectio, ōnis f - дезинфекция

dis-,

dif-,

тарату disseminatio, ōnis f - шашу, тарату

dys- (греч.) қасиеті мен қабіле-

тінің бұзылуы

dystrophia, ae f - дистрофия, ас қорытудың

бұзылуы

ef-,

алып тастау evacuatio, ōnis f - эвакуация (физиол.),

effĕrens, entis - алып шығушы

excretorius, a, um - шығару

para-(греч.) бір нəрсенің жанында

орналасу

paranasālis, e - мұрынның жанында;

paratỹphus, i m - паратиф, көріністері тифке

ұқсайтын ауру

per-(лат.) бір зат арқылы өту,

қимылдау

permănens, entis - қалыпты

post-(лат.) келесі postsynaptĭcus, a, um - синаптикадан кейінгі

postnatālis, e - туылғаннан кейін пайда болатын

re-(лат.) қайталану reflexus, us m - рефлекс

reinfectio, ōnis - реинфекция, қайта залалдану

латын прист. грек прист. Мағынасы Мысалдар:

uni- mono- бір unisexuālis, e — біржынысты

monocephălus, a, um — бірбасты

bi- di- екі bialātus, a, um — екі қанатты

dipetălus, a, um — екі күлтелі

tri- tri- үш triaxonālis, e — үшаксонды

quadri- tetra- төрт quadrifoliātus, a, um —

төртжапырақты

tetracoccus, i m —төрт кокк

Quinque penta- бес quinqueflōrus, a, um — бесгүлді

pentaradiālis, e — бес сəулелі

sex- hexa- алты sexangulāris, e — алтықырлы

20

латын прист. грек прист. Мағынасы Мысалдар:

septem- hepta жеті septemjugātus, a, um - жетіжұптық

heptapetălus, a, um - жеті күлтелі

oct-,

octo-

Octodontīdae, ārum f - сегізтісті

novem-,

novenennea-

enneapetălus, a, um - тоғыз күлтелі

decem-,

decendec-,

он decemflōrus, a, um - он гүлді

Decapŏda, ōrum n - он аяқтылар

semi- hemi- жарты semicanālis, is m - жартыөзекті

Латын атауының шығу тегі

Aluminium Al Алюминий лат. alūmen - ащудас

Argentum Ag күміс лат. arguĕre - анық болу

Arsenĭcum As Күшəн грек. arsen - күшті

Aurum Au алтын лат. aurum - алтын

Barium Ba Барий грек. barys - ауыр

Bismŭthum Bi Висмут нем. Wismut (алғашқыда - weisse Masse - (ақ

салмақты зат)

Borum B Бор араб. bauraq - бура

Bromum Br Бром грек. bromos - сасық

Calcium Ca Кальций лат. calx - əк

Carboneum C Көміртек лат. carbo - көмір

Chlorum Cl Хлор грек. chloros - жасыл

Cuprum Cu мыс грек. Кипр аралының аты (Cyprus)

Ferrum Fe темір лат. ferrum - темір

Fluorum seu

Phthorum

бұзылу

Hydrogenium H сутегі грек. hydr - су+ genes - пайда болу

Iōdum I Йод греч. iodes - күлгін

Kalium K Калий араб. al-kali - өсімдік күлі

Lithium Li Литий грек. lithos - тас

Magnium seu

Magnesium

Mg Магний

грек. Кіші Азиядағы қала аты Магнезия

(Magnesia)

Mangănum Mn Марганец итал. manganese гректің Magnesia

Natrium Na Натрий араб. natron гректің nitron - сода

Nitrogenium N Азот грек. nitron - сода, селитра + genes - пайда

болу

Plumbum Pb Свинец лат. plumbum - қола

Phosphŏrus Ph Фосфор грек. phos - жарық + phoros - алып жүруші

Silicium Si Кремний лат. silex - қатты тас

Sulfur S күкірт лат. sulfur - күкірт

Zincum Zn Цинк нем. Zink - мырыш

Шет ел ғылыми əдебиеттерінде бір қатар химиялық элементтердің басқа

атауларын кездестіруге болады: Potassium, i n – калий, Sodium, i n – натрий.

Этиология – аурудың пайда болу себептері;

Патогенез – аурудың патологиялық күй мен процессін, даму механизмі;

Ветеринариялық клиникада «сұйықтық немесе газ + мүшенің аты»

моделімен аталатын терминдер көп қолданылады: pneumothorax – плевра

қуысында ауа мен газдың болуы, pyosalpinx – жатыр түтігінде ірің жина-

луы. Кейде мұндай терминдер патологиялық күйді білдіретін –ōsis-ке

аяқталады: пневмартроз – буын қуысында газдың болуы.

genĕsis-ке аяқталатын термин - зат есімдер, ағзада қандай бір

структуралардың пайда болуын білдіреді: gĕnus-қа аяқталатын сын есімдер

де көп кездеседі. Бұл сын есімдер «қандай да бір себептің салдарынан»

(rhinogĕnus –риногенді: мұрындағы патологиялық күйдің салдарынан), «бір

нəрсені болдыратын» (smasmogĕnus – спазмогенді: спазм болдыратын).

poёsis – терминоэлементі «пайда болу» мағынасын, басқа «мүшенің

орнын толтыру үшін пластикалық операция» мағынасында да қолданыла

береді (мысалы: urethropoesis).

malacia – жеке мағына беретін «маляция – некроз немесе дистрофия

салдарынан болатын тоқаманың жұмсаруы» термині ретінде қолданылады.

malacia – терминоэлементіндегі екпінге көңіл аударыңыз.

plegia – жансыздану дəрежесін білдіретін терминоэлементтер құрам-

ында қолданылады: мысалы - mono- (бір аяқ), di- (екі жақтан), tri- (үш аяқты),

tetra- (барлық төрт аяғы) , hemi- (бет не дененің бір бөлігінің жансыздануы).

graphia (a-, dys-, cyst-, angio-, mogi-, aorto-, masto-, nephro-, pyelo-,

sialo-, phlebo-, gastro-, cranio-, hystero-, sphygmo-, coronaro-, cholecysto-,

angiocardio-).

2. –gramma (haemo-, audi-, phlebo-, cardio-, sphygmo-, electro/encephalo-)

3. –metria (oculo-, cysto-, calori-, cephalo-, laparo-, odonto-).

4. –scopia (rhino-, endo-, angio-, pyelo-, recto-, cysto-, broncho-, gastro-,

colono-, laparo-, thoraco-, hystero-, duodeno-, laryngo-, gastro/duodeno-).

5. –penia (leuco-, lympho-, thrombo-, monocyto-, erythrocyto-).

6. –ōsis (leuc-, lipid-, arthr-, thromb