Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағЫ
жүктеу/скачать 1,56 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Модуль 1
- Зат есімнің негізгі суффикстері
| Латын афоризмдері:
1. Ars longa, vita brevis - өмір қысқа, өнер мəңгі. 2. Homo homĭni lupus est — адам адамға қасқыр (жау). 3. Opĕra et studio — Еңбекпен жəне ынтамен. 5В120200 «Ветеринариялық санитария» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен № 4 Тәжірибелік сабақ Модуль 1 Латын граматикасының анатомиялық терминологиясы ТАҚЫРЫБЫ: Латын граматикасы. Зат есім және сын есім, салыстырмалы шырай. Құрама аралас анатомиялық терминдер. Негізгі әдебиеттер 1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006 2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990 3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988 Қосымша әдебиеттер 1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. - 1992 САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ: ветеринариялық терминологияның сөз құрылымдық, лексикалық және граматикалық ерекшеліктерін үйрену және меңгеру үшін ветеринарияның – анатомиялық, фармацевтикалық, гистологиялық және клиникалық-терапевтикалық тарауларында жиі қолданылатын атауларды, ұғымдарды түсінуге пайдалануға үйретеді. Латын тілі – ғылым тілі ретінде нақты және табиғи ғылымдардың қызметтік тілі болып табылады. Латын тілін меңгеру барысында пәнді ғылымға сәйкес өзіндік ерекшелігі тұрғысынан қарастыра отырып, тілдік мағынада сөйлемнің стилистік мәнін толық түсіне білу және халықаралық деңгейдегі ұғымы ретінде түсіну керек. Сондықтан да белгілі бір саланы меңгеру үшін әр бөлімге сәйкес грамматикалық және лексикалық қажеттіліктер таңдалынып, сөзжасамдық үлгілері оқытылады. Зат есімнің негізгі суффикстері Суффикстер мағынасы мысалдар -in-a 1) ғылымдар атауы; 2) омыртқасыздар отрядының атаулары Doctrina-ғылымтану; medicina - дəрігерлік ету; рolymastigina – көпқылшықтылар -in-i Braconini – шабандоздар -in-um Дəрі атауларында penicillinum - пенициллин -ari-um Қойма, сақтайтын жер vivarium – жануарларды ұстайтын жер -ment-um Іс нəтижесі, зат linimentum – сұйық сүртпе май; instrumentum – құрал-сайман -ul-; -cul-; -ol- Көлемін азайтып, кішірейтіп көрсету, дəрі атаулары tuberculum –төмпешік; pilula - пилюля; ValidoIum - Валидол -it-is қабыну (грек сөздерінде) hepatitis - гепатит, бауыр қабынуы -oma ісік (грек сөздерінде) osteoma – сүйек ісігі -id- Оттегісіз қышқылдар тұздары- ның анионы chloridum - хлорид -as- (-atis) -is (- itis) Құрамында оттегі бар қыш- қылдар тұздарының анионы nitras, atis - нитрат nitris. itis - нитрит -ur- Іс-əрекет немесе нəтиже fractura- сынық; scriptura - жазу -or Физикалық күй odor - вкус; sapor - запах; color - цвет; stupor – есеңгіреу, қалшылдау -tor əрекет етуші адам, зат doctor - оқытушы; scriptor - жазушы ti-o, -io- Іс-əрекет немесе нəтиже incisio - кесу: lectio - оқу -tudo –tas күй libertas - бостандық Сын есімнің негізгі суффикстері Суффикстер мағынасы Мысалдар -асе- (us, a, um) -е- (us, a, um) -асе- (-ае) -е- (-ае) 1) құрамы, тегі бойынша заттың сыны 2) заттың түсін айғақтайды 3) ботаникада тұқымдас атауын білдіреді chartaceus, a, um -қағаздан; amylaceus, a, um - крахмалды; osseus, a, um - сүйекті; membranaceus, а, um - жарғақты; argillaceus, a, um – саз-сары; argenteus, a, um – ақ күмістей; Violaceae – көкгүлділер; -os- (us, a, um) 1) өсімдік атауларының сырт- қы түрін не орнын білдіреді 2) мөлшерінің көп болуы Betula verrucosa – Сүйелді аққайың; vitaminosus – дəруменге бай -(on) –eae ботаникада класстар атаулары Monocotyledoneae –бірбөліктілер Dicotyledoneae – екібөліктілер -ide-, -oide- (от греч. eidos - видный) (-ae) 1) зоологияда тұқымдастар атауларында 3) ұқсағыштығын білдіреді Alaudidae – бозторғай тұқымдас- тар; rhomboideus – ромб тəрізділер -i-(us, a, um) -ic-(us, a, um) -in-(us, a, um) Заттың сапасын, тəуелділігін көрсетеді patrius - əкелік; cephalicus – басқа тəуелді; caninus - иттік -at- (us, a, um) -it- (us, a, um) -ut-(us, a, um) Көрінісін айқындайды barbatus - сақалды; auritus - құлақты; nasutus - мұрынды -iv-(us, a, um) Қасиетін анықтайды corrosivum – үгітіп, күйдіріп, жеп жіберуші -alis (-ales) -aris (- ares) 1) орын жəне уақытты 2) ботаникада өсімдіктер ретін анықтайды vernalis – көктемгі; polaris - полярлы; orientalis - шығыстық; frontalis - маңдайлы; Polygonales – қарақұмық гүлділер -bilis (-His) Қабілетін айқындайды vegetabilis, е - өсімдік тектес; fragilis, е - сынғыш -ensis (-iensis) Географиялық орнына тəуел- ділігін білдіреді canadensis, е – канадалық -esc (-ens) –ntis Ұқсастығын_______, сапасын білдіреді Sorbus lutescens – сарғыш шетен; Латын афоризмдері: 1. De gustibus non est disputandum – Талғам туралы айтысуға болмайды. 2. Dum spiro, spero – жаным барда, үмітімді үзбеймін (үмітсіз шайтан). 3. Docendo discimus – Оқытып жүріп оқимыз. 5В120200 «Ветеринариялық санитария» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен № 5 Тәжірибелік сабақ Модуль 1 Латын граматикасының анатомиялық терминологиясы ТАҚЫРЫБЫ: ІІІ септеулік затесімдерінің ерекшеліктері. Сөз құрылымына сәйкес мағынасының өзгеруі. Негізгі әдебиеттер 1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006 2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990 3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988 Қосымша әдебиеттер 1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. - 1992 САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ: ветеринариялық терминологияның сөз құрылымдық, лексикалық және граматикалық ерекшеліктерін үйрену және меңгеру үшін ветеринарияның – анатомиялық, фармацевтикалық, гистологиялық және клиникалық-терапевтикалық тарауларында жиі қолданылатын атауларды, ұғымдарды түсінуге пайдалануға үйретеді. Латын тілі – ғылым тілі ретінде нақты және табиғи ғылымдардың қызметтік тілі болып табылады. Латын тілін меңгеру барысында пәнді ғылымға сәйкес өзіндік ерекшелігі тұрғысынан қарастыра отырып, тілдік мағынада сөйлемнің стилистік мәнін толық түсіне білу және халықаралық деңгейдегі ұғымы ретінде түсіну керек. Сондықтан да белгілі бір саланы меңгеру үшін әр бөлімге сәйкес грамматикалық және лексикалық қажеттіліктер таңдалынып, сөзжасамдық үлгілері оқытылады. . Зат есімдердің тектік түрін (родын) табыңдар:: fibula, tibia, tunica, ulna, membrum, fundus, tarsus, carpus, lamina, bursa, saccus, esophagus, sternum, collum, cavum. 2. Түрлік атаулардың дұрыс аударылғанына назар аудара отырып, сөздік формада жазыңдар: сorpus vertĕbrae, Grus grus, muscŭlus colli, Capsella bursa-pastōris, caput animālis, articulatio genus, proboscis elephantis, Vespa crabro, cortex Quercus, Corvus cornix, basis cranii, Sus scrofa, Vulpes vulpes, Ctenocephălus felis, gemma Betŭlae, Cygnus cygnus, Hypoderma bovis, Panthēra leo. 3. -cul-, ol-, -ul суффикстерін пайдалана отырып зат есім құраңдар жəне қазақ тіліне аударыңдар: 1) ramus, i, m 4) caput, itis, n 2) venter, ventris, m 5) fovea, ae, f 3) tuber, eris, n 6) lobus, i, m 4.Зат есімдердің сөздік формасын жазыңдар: abdomen, foramen, caput, cervix, pulmo, corpus, tendo, femur. 5.Зат есімдердің жіктелуін анықтаңдар жəне аударыңдар: musculi, cerebri, cristarum, vertebrae, animalia, septorum, costarum, septa, labia, pulmones, labiorum, pulmonum, fossae, labii, caudarum, radices, ossa, femora, foramina, pedis, cartilagines, articulationes, retium, dentium, ossium, processus, dentes, ossis, cutis, piscis, cordis, pisces, avis, auris, avium, aurium, animalium, unguis, narium. 6. Терминдерді екпін қойып, оқып шығыңдар: medulla ossium flava - сары сүйек миы, medulla ossium rubra - қызыл сүйек миы, vertebrae cervicales - мойын омыртқалары, canalis nutricius — қоректендіргіш өзек, facies articularis tuberculi costae - қабырға төмпешігінің буын беті, 7. Төменде келтірілген зат есімдер қандай тектік түрде (родта) тұрғанын анықтаңыздар:: pastā, ampullam, ampullas, ampullis, massā, tincturae, pilulārum, spinŭla, membrāna, metamorphōsis, myomerium, metabolismus, mutagĕnum, polyptĕrus, saccŭlus, muscŭlus,menthe, terricŏla, arenicŏla, ramicŏla, metabolismus, exemplar 8. Зат есімнің түбірін табыңдар: tabuletta, ae f, , Tactivinum, i n, Talcum, i n, Tansalum, i n, mucilāgo, ĭnis f, succus, i m, Glycyrrhīza, ae f, Ferrum, i n, Quercus, us f, dosis, is f, gutta, ae f, Capsinum, i n, capsŭla, ae f, stilus, i m, tussis, is f, acĭdum, i n, Ricĭnus, i m, cortex, ĭcis m, Corglyconum, i n, radix, īcis f, rhizōma Naratriptanum, i n, ătis n, lactas, ātis m, Convallaria, ae f, Lanolinum, i n, Digitālis, is f, infūsum, i n, tinctūra, ae f, Natamycinum, i n, Salvia, ae f, Rosa, ae f, Eucalyptus, i f, extractum, i n, autochōrus, i m, acrŏdons, ontis, Actinomỹces, etis f analўsis, is f, arsēnis, ītis m, arteria, ae f, fibra, ae f, bacteroīdum, i n, vena, ae f, orthostăsis, is f, ramus, i m, vibrio, ōnis f, autogĕnus, a, um, pilus, i m, dermatomycōsis, is f, humus, i f, желудок gaster, tris f, racēmus, i m, manus, us f, cellŭla, ae f, phagocўtus, i m, rostrum, i n, dermocranium, i n, colonia, ae f, coenobium, i n, spica, ae f, cortex, ĭcis f, radix, īcis f 9. Зат есімнің жіктелуін жəне түбірін анықтаңдар: leo, leōnis m – арыстан; far, faris n – нан; solutio, solutiōnis f – ерітінді; nox, noctis f – түн; rex, regis m – патша; pulvis, pulvĕris m – ұнтақ; mens, mentis f – сана; exemplar, exemplāris n – экземпляр; radix, radīcis f – тамыр; avis, avis f –құс; mors, mortis f – өлім; Secāle, Secālis n – арпа; labor, labōris m – еңбек, жұмыс; dens, dentis m – тіс; rhizōma, rhizomătis n – тамыршық; ars, artis f – өнер; sapor, sapōris m – дəм. Латын афоризмдері: 1. Fortes fortuna adiuvat- бақыт ержүректерді қолдайды7 2. Sursum corda! – басыңды жоғары ұста! 3. Littera scripta manet айтылған өшеді, жазылған қалады7 Бақылау сұрақтары: 1. Зат есімнің тегін қандай жалғауларға қарап табуға болады. 2. Зат есімнің сөздік формасы. 3. Зат есімнің түбірін қалай табамыз? 4. Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы. Анатомиялық терминде сын есім мен зат есімніңүйлесуі кездесетін болғандықтан, сын есімді оқу болашақ ветеринарлар үшін қажет. Бұл сабақта студенттер сын есімнің категориялармен танысады. Сын есім жəне оның грамматикалық категориялары Сын есімнің (nomen adjectīvum) орыс тіліндегідей род (тектік түр), септеу, түр, жіктеу сияқты грамматикалық категориялары бар. Латын зат есімдері сияқты жіктеледі. Жіктеудің түріне жəне септеудің аяқталуына байланысты сын есім 1-2 жəне 3 жіктелінуі болып бөлінеді. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы Жіктелуіне байланысты латын тілінде сын есімнің 1-2 жіктелінуі атау септігіндегі үш тектік түр жалғауымен аяқталады. Род nom. sg. жалғауы мысал masculīnum -us, -er albus - ақ niger - қара feminīnum -a alba - ақ nigra - қара neutrum -um album - ақ nigrum - қара Masculīnum родындағы сын есімдер 2 жіктеудегі зат есімдер сияқты -us, -er жалғауымен жіктеледі, feminīnum родындағы сын есімдер –a жалғауына аяқталатын 1 жіктелу сияқты, neutrum родына аяқталатын сын есімдер –um жалғауына аяқталатын 1 жіктеудің зат есімдері сияқты жіктеледі. Жіктеу Nom. sg. Gen. sg. 2 Larus albus ager niger Lari albi agri nigri 1 rosa alba substantia nigra rosae albae substantiae nigrae 2 collum album rostrum nigrum colli albi rostri nigri Сын есімнің 1-2 жіктелуінің зат есімнен айырмашылығы – ол атау септігінде ғана болады. Бұл жағдайда атау септігінің тек қана m формасында жəне үтірден кейін f жəне n родының жалғауы жалғанады: Зат есім сияқты, -er-ге аяқталатын сын есімдердің көбінде -е жалғауы түсіп қалады: m тектік түрінде Gen. sg., f жəне n тектік түрінде барлық септіктерде. Бұл жағдай сөздік формада беріледі: dexter, tra, trum – оң, sinister, tra, trum – сол. Сөз түбірінде –е сақтап қалатын сын есімдер: Liber, libera, liberum – еркін; asper, aspera, asperum – бүдірлі; lacer, lacera, lacerum – жыртық; somnifer, somnifera, somniferum - ұйқы шақыратын. Сын есімдердің түбірін зат есімнің түбірі анықтағандай, gen. sg. жалғауын алып тастаумен анықталады. Түсіп қалатын –е əрпі бар сын есімдер Casus singularis Pluralis m f n m f n Nom Rub -er Rubra Rubrum Rubri Rubr-ae Rubea Gen Rubr -i Rubrae Rubri Rubrorum Rubrarum Rubrorum Жаттығулар: 1. Сын есімдерді feminīnum жəне neutrumда толықтырып жазып, қазақ тіліне аударыңдар: albus, a, um longus, a, um niger, gra, grum mellĭfer, ĕra, ĕrum Nom. sg. Gen. sg. түбір albus alba album albi albae albi albniger nigra nigrum nigri nigrae nigri nigrmellĭfer mellifĕra mellifĕrum mellifĕri mellifĕrae mellifĕri mellĭfer- Casus singularis Pluralis m f n m f n Nom us a um i ae a Gen i ae i orum arum orum longus, medianus, dexter, transversus, sinister, latus, profundus, obliquus, internus, externus. 2. Nom. Sg. сын есімдері. Nom. pl. аударыңдар: 1) auricularis 5) cerebralis 9) deltoideus 2) abdominale 6) rectale 10) flavum 3) triceps 7) acutus 11) ethmoidale 4) recens 8) cutanea 12) otica 3.Зат есімдерді сын есімнің жекеше түріне айналдырып, түбірін табыңдар: cortex, radix, foramen, crus, lemur, corpus, articulatio, cartilage, paries, trochanter, occiput, regio, animal, rete, calcar, flexor, cor, pes. 4.Зат есіммен сын есімді үйлестіріңдер: dens, dentis m -тіс (caninus, a, um - иттің); radix, icis f- тамыр (profundus, a, um - терең); articulatio, onis f- буын (simplex, icis – жай, күрделі емес); pix, picis f- смола (liquidus, a, um - сұйық); regio, onis f – аудан, аумақ (frontalis, e - маңдай); flos, floris m – гүл (ruber, bra, brum - қызыл); pulvis, eris m - ұнтақ (flavus, a, um - сары); manus, us f – қол (bonus, a, um - жақсы); pars, partis f – бөлік (magnus, a, um - үлкен); pinus, i f - арша (altus, a, um - биік); cuculus, i m – көкек (cinereus, a, m - сұр); larus, i m – шағала (albus, a, um - ақ); erinaceus, i m - кірпі (spinosus, a, um- тікенекті); galantus, i m – бəйшешек (sibiricus, a, um - сібірлік); betula, ae f - қайың (verrucosus, a, um - сүйелді). 5. Зат есімді сын есіммен үйлестіріңдер: 1) morbus, i, m chronicus, a, um 6) ligamentum, i, n latus, a, um 2) vertebra, ae, f cervicalis, e 7) scapula, ae, f dexter, tra, trum 3) regio, onis, f parietalis, e 8) solutio, onis, f recens, ntis 4) pulmo, onis, m sinister, tra, trum 9) tinctura, ae, f simplex, icis 5) nervus, i, m spinalis, e 10) unguentum, i, n flavus, a, um 6. терминдеді сын есімнің көпше түріне аударыңдар: 1)os longum 4) solutio recens 2)ligamentum latum 5) vertebra cervicalis 3)tinctura simplex 6) morbus chronicus 7. Терминдерің жалғауын жалғап, қазақ тіліне аударыңдар: 1)columna vertebral... 6) os parietal... 2)foramen vertebral... 7) processus zygomatic... 3)processus articular... 8) crista sagital... extern... 4)foramina vertebral... lateral... 9) musculus pectoral... profund... 5)ossa temporal... 10) foramen occipital... magn... 8. Терминдерді қазақ тіліне аударыңдар: 1) fractura ossis femoris, 2) fracturae ossium capitis, 3) fractura ossium metacarpalium, 4) fracturae et luxationes vertebrarum cervicalium, 5)vulnera articulationis tarsi, 6) distorsio articulationis genus, 7) distorsio articulationis coxae, 8) vulnera tendinum, 9) ruptura et perforatio uteri, 10) luxatio vertebrae cervicalis, 11) ulcus ventriculi, 12) ulcus intestinorum, 13) ulcera ungulae, 14) tumores in cavo nasi. 9. Зат есімдердің қай жіктеуге жататындығын анықтаңдар: brikētum,i n; carbo,ōnis m; campus,i m; charta,ae f; cor, cordis n; crystallus,i f; genus,ĕris n; visus,us m; diagnōsis,is f; ductus,us m; dies,ēi f; regŭla,ae f; rabies,ēi f; lex, legis f; bolus,i f. 10. Төменде келтірліген зат есімдерді Nom. pl. жəне Gen. Pl. аударыңдар. apex, margo, tendo, articulatio, cartilago, radix, foramen, femur, tempus, pulmo. 11. Анатомиялық терминдері қазақ тіліне аударыңдар: ossa cranii, foramina sacralia pelvina, vertebrae caudales, columna vertebralis, foramen palatinum maius, ossa membri thoracici, ossa metacarpalia, ossa membri pelvini, musculi colli, musculi dorsi. 12.Атау септігінде тұрған зат есімдердің тектік түрін анықтаңдар: coxa, dorsum, humerus, radius, incisura, intestinum, tibia, truncus, ligamentum, fibula. 13.Ілік септігінің жалғаулары бойынша зат есімдердің жіктелуін анықтап, түбірін табыңдар: palpebra, palpebrae; ulna, ulnae; pes, pedis; cor, cordis; trochanter, trochanteris; auris, auris; cornu, cornus; processus, processus; facies, faciei; recessus, recessus; dens, dentis; corpus, corporis; tendo, tendinis; os, ossis; os, oris; venter, ventris. 14. Төменде келтірліген зат есімдерді Nom. pl. жəне Gen. Pl. аударыңдар. incisura, vertebra, radix, avis, unguis, femur, bursa, processus, cornu, pulmo, septum, ligamentum, cavum, crista, labium, articulatio, cartilago, animal, dens, ductus, facies, scapula, oculus. musculus. 15. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестіріңдер: қызыл гүл (flos, floris m); ақ тамыршық; майлы ерітінді; сары түс (color, colōris m); ащы тамыр (amārus,a,um). 16. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестіріңдер: Ақ қайың – Betŭla,ae f- ауру – morbus,i m қағаз – charta,ae f шөлмек – lagēna,ae f жаңғақ – nux, nucis f долана – Crataegus,i f көз – ocŭlus,i m лай – bolus,i f бүлдірген – Rubus idaeus,i m май – oleum,i n салмақ– massa,ae f өгей шөп – Farfăra,ae f медицина – medicīna,ae f шырын – succus,i m майлы – oleōsus,a,um улы – toxĭcus,a,um дистилденген– destillātus,a,um ащы – amārus,a,um rectificātus,a,um - тазаланған Romānus,a,um – римдік Rossĭcus,a,um – орыс rotundus,a,um – домалақ ruber,bra,brum – қызыл primus,a,um – бірінші obscūrus,a,um – қараңғы novus,a,um – жаңа nullus,a,um – ешқандай medius,a,um – ортаншы ешкі мия – Glycyrrhiza,ae f тұз қышқылы–Acĭdum hydrochlorĭcum қарағай – Pinus,i f ыдыс – vas, vasis n спирт – spirĭtus,us m гүл – flos, floris m жидек – bacca,ae f у – venēnum,i n тіл – lingua,ae f ауру – aegrōta,ae f үлкен– magnus,a,um көздің – ophthalmĭcus,a,um максимальды – maxĭmus,a,um melior, melius – үздік majālis,e – мамырдың major, majus – үлкенрек composĭtus,a,um – күрделі analgetĭcus,a,um – ауру басқыш almus,a.um – нəрлі altus,a,um – биік Rosa,ae f – раушан гүл, итмұрын os, ossis n – сүйек ovum,i n – жұмыртқа oxўdum,i n – оксид anĭmal,ālis n – жануар Латын афоризмдері: 1. Ignoti nulla, curatio morbi – білмеген (танылмаған) ауруды емдеуге болмайды 2. Terro incognita - Бейнатыс жер (білімнің бейтаныс аумағы) 3. Nulla dies sine linea – Білімсіз өткен бір күн тұл 5В120200 «Ветеринариялық санитария» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен № 6 Тәжірибелік сабақ жүктеу/скачать 1,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|