Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағЫ
жүктеу/скачать 1,56 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы
- Модуль 2
- Casus singularis Pluralis
- . Nom. Sg. сын
- 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үш топқа бөлінеді
- feminīnum -is perennis - көп жылдық vulgāris - к ə дімгі neutrum -e
| қазақ тіліне аударыңдар:
1. Vale. Valēte. 2. Vive et vale. 3. Repĕte bis. 4. Audīte, legĭte et scribĭte. 5. Bene laborāte. 6. Noli repetĕre. 7. Primum praeparāte, deinde dāte. 8. Nolīte addĕre. 9. Coque et refrigĕra. 10. Audi attente. 11. Linīte caute. 12. Divĭde et impĕra. 13. Ora et labōra. 14. Vivĕre est cogitāre. 15. Nota bene! 11) етістіктердің жіктелуін анықтаңдар: (per)colo, āre – сүзу; signo, āre – белгілеу; refrigĕro, āre – суыту; praepăro, āre – дайындау; (con)servo, āre – сақтау; agĭto, āre – шайқау; formo, āre – жасау (пайда болу); sterilĭso, āre – залалсыздандыру; macĕro, āre – жібіту; do, ăre – беру, жіберу; adhĭbeo, ēre – қолдану; valeo, ēre – дені сау болу; misceo, ēre – араластыру; extrăho,ĕre – өндіріп шығару; repĕto,ĕre – қайталау; vivo,ĕre – өмір сүру; contĭneo, ēre – құрамында болады; solvo, ĕre – еріту; verto,ĕre – бұру; divĭdo,ĕre – бөлу coquo,ĕre – қайнату; concīdo, ĕre – кесу, майдалау; contundo, ĕre – талқандау; tero,ĕre – ысқылау; sumo,ĕre – қабылдау; infundo,ĕre – құю; addo,ĕre – қосу; audio,īre – тыңдау; finio, īre – бітіру; linio, īre – жағу. Латын афоризмдері: 1. Primum non nocere – ең алдымен зияның тимесін. 2. Divide et empera – бөліп ал да, биле. 3. Dictum factum айтылды, істелді. Бақылау сұрақтары: 1. Латын тіліндегі етістіктер жіктелуі. 2. Бұйрық рай (Imperativus). 3. Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері. 4. Осы шақтың 1-жақ жекеше түрдегі тұлғасы. 5. Өткен шақтың 1-ші жақ жекеше түрдегі тұлғасы. 6. Супин. 7. Осы шақтың тұйық райлы тұлғасы. 8. Латын тіліндегі esse болу етістігі. Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы Зат есімнің септеу жүйесіндегі орнын түсіну үшін ботаникалық жəне зоологиялық номенклатурадағы жіктелу жүйесінде қолданылатын негізгі токсономиялық категориялардың атауларын жатқа білген жөн. Жануар жəне өсімдік əлеміндегі жіктелуінің негізгі бірлігі түр (species, ēi f) болып саналады. Түрлер туысқа (genus, ĕris n), ал туыс – в тұқымдастыққа (familia, ae f), тұқымдастық – жануарларда тек тармаққа (отрядтарға -ordo, ĭnis m), өсімдіктерде қатарға (порядки - ordo, ĭnis m), ол өз кезегінде – текке (кластарға - classis, is f), ал тек – жануарларда тапқа (тип -11 phylum, i n), өсімдіктерде бөлімге (отделы - divisio, ōnis f), тап пен бөлімдер – патшалыққа (regnum, i n) алып келеді. Сонымен, зоологиялық жəне ботани- калық токсономиялық категория түрден басталып, патшалыққа келіп тірелетін төңкерілген пирамидаға ұқсайды. Түр атауы биноминальды номенклатураға сай екі бөлімнен – тектік жəне түрлік атаудан тұрады. Тектік атау Родовое nom. sg.септеуінде тұрған зат есіммен аталып, бас əріппен жазылады: Betŭla - қайың, Ciconia - тырна, Tritĭcum - бидай. Зат есімнің түрді анықтауға қолданылатын кездері болады: Luscinia luscinia - бұлбұл, Pica pica - сауысқан, Rattus rattus - қара атжалман. Мұндай атаулар тавтонимдер (грек. to auto onyma - соның өзі) деп аталады жəне тек зоологияда ғана қолданылады. Түрлік атауда термин элементтерінің тікелей аудармасына сай келе бермейтін жағдайлар да болады: Hypoderma bovis - бұқа оқалағы - зат есім hypoderma, ătis n (тікелей. «теріастылық») жəне ілік септігіндегі зат есім bos, bovis m, f - бұқа, сиыр деген сөздерден тұрады. Rattus rattus (тікелей аудар- масы «атжалман-атжалман») «қара атжалман», Canis lupus - қасқыр (тікелей аудармасы «ит-қасқыр») деп аударылады. Сын есімдер биологиялық номенклатурада түрдің анықтауышы ретінде жəне субстантивирленген формада – тұқымдас, бөлім, тектердің уноми- нальдық атауларында қолданылады. Түрді анықтағанда сын есімдер өзінің мағынасын жоғалтып, басқаша болып аударылуы да мүмкін: orientālis, e - шығыстық, бірақ: Blatta orientālis - қара таракан; esculentus, a, um - жеуге жарамды. Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы Түрі Species, ēi,f f туысы genus, ĕris n Тұқымдасы familia, ae f f Тек тармағы (Отряд) ordo, ĭnis m жануарларда f Қатар ordo, ĭnis m өсімліктерле f f Класы classis, is f f табы phylum, i, n жануарларда Бөлімі divisio, ōnis, f өсімдіктерде Топтама (дүние) regnum, i n 5В120200 «Ветеринариялық санитария» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен № 8 Тәжірибелік сабақ Модуль 2 Латын граматикасының клиникалық терминологиясы ТАҚЫРЫБЫ: Сөз жасамдық құрылымдағы сөздердің бірігуі. Жұрнақ және префикстеу. Негізгі әдебиеттер 1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006 2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990 3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988 Қосымша әдебиеттер 1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. - 1992 САБАҚТЫҢ МАЗМҰНЫ: Оқыту барысында қарастырылатын негізгі мәселелер: Анатомиялық терминде сын есім мен зат есімнің үйлесуі кездесетін болғандықтан, сын есімді оқу болашақ ветеринарлар үшін қажет. Бұл сабақта студенттер сын есімнің категориялармен танысады. сын есімнің 3 жіктеуімен таныса отырып, сын есім мен зат есімнің үйлесуін ажырату жәнеисөз құрау. - сын есімнің шырайларымен, биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі шырайдың құрылуымен танысады. - Латын тілінде сын есімнің шырайлары: жай шырай(gradus positīvus), салыстырмалы шырай (gradus comparatīvus), күшейтпелі шырай (gradus superlatīvus). - сан есіммен, оның түрлерімен танысу. Жаттығулар: 1. Сын есімдерді feminīnum жəне neutrumда толықтырып жазып, қазақ тіліне аударыңдар: albus, a, um longus, a, um niger, gra, grum mellĭfer, ĕra, ĕrum Nom. sg. Gen. sg. түбір albus alba album albi albae albi albniger nigra nigrum nigri nigrae nigri nigrmellĭfer mellifĕra mellifĕrum mellifĕri mellifĕrae mellifĕri mellĭfer- Casus singularis Pluralis m f n m f n Nom us a um i ae a Gen i ae i orum arum orum longus, medianus, dexter, transversus, sinister, latus, profundus, obliquus, internus, externus. 2. Nom. Sg. сын есімдері. Nom. pl. аударыңдар: 1) auricularis 5) cerebralis 9) deltoideus 2) abdominale 6) rectale 10) flavum 3) triceps 7) acutus 11) ethmoidale 4) recens 8) cutanea 12) otica 3.Зат есімдерді сын есімнің жекеше түріне айналдырып, түбірін табыңдар: cortex, radix, foramen, crus, lemur, corpus, articulatio, cartilage, paries, trochanter, occiput, regio, animal, rete, calcar, flexor, cor, pes. 4.Зат есіммен сын есімді үйлестіріңдер: dens, dentis m -тіс (caninus, a, um - иттің); radix, icis f- тамыр (profundus, a, um - терең); articulatio, onis f- буын (simplex, icis – жай, күрделі емес); pix, picis f- смола (liquidus, a, um - сұйық); regio, onis f – аудан, аумақ (frontalis, e - маңдай); flos, floris m – гүл (ruber, bra, brum - қызыл); pulvis, eris m - ұнтақ (flavus, a, um - сары); manus, us f – қол (bonus, a, um - жақсы); pars, partis f – бөлік (magnus, a, um - үлкен); pinus, i f - арша (altus, a, um - биік); cuculus, i m – көкек (cinereus, a, m - сұр); larus, i m – шағала (albus, a, um - ақ); erinaceus, i m - кірпі (spinosus, a, um- тікенекті); galantus, i m – бəйшешек (sibiricus, a, um - сібірлік); betula, ae f - қайың (verrucosus, a, um - сүйелді). 5. Зат есімді сын есіммен үйлестіріңдер: 1) morbus, i, m chronicus, a, um 6) ligamentum, i, n latus, a, um 2) vertebra, ae, f cervicalis, e 7) scapula, ae, f dexter, tra, trum 3) regio, onis, f parietalis, e 8) solutio, onis, f recens, ntis 4) pulmo, onis, m sinister, tra, trum 9) tinctura, ae, f simplex, icis 5) nervus, i, m spinalis, e 10) unguentum, i, n flavus, a, um 6. терминдерді сын есімнің көпше түріне аударыңдар: 1)os longum 4) solutio recens 2)ligamentum latum 5) vertebra cervicalis 3)tinctura simplex 6) morbus chronicus 7. Терминдерің жалғауын жалғап, қазақ тіліне аударыңдар: 1)columna vertebral... 6) os parietal... 2)foramen vertebral... 7) processus zygomatic... 3)processus articular... 8) crista sagital... extern... 4)foramina vertebral... lateral... 9) musculus pectoral... profund... 5)ossa temporal... 10) foramen occipital... magn... 8. Терминдерді қазақ тіліне аударыңдар: 1) fractura ossis femoris, 2) fracturae ossium capitis, 3) fractura ossium metacarpalium, 4) fracturae et luxationes vertebrarum cervicalium, 5)vulnera articulationis tarsi, 6) distorsio articulationis genus, 7) distorsio articulationis coxae, 8) vulnera tendinum, 9) ruptura et perforatio uteri, 10) luxatio vertebrae cervicalis, 11) ulcus ventriculi, 12) ulcus intestinorum, 13) ulcera ungulae, 14) tumores in cavo nasi. 9. Зат есімдердің қай жіктеуге жататындығын анықтаңдар: brikētum,i n; carbo,ōnis m; campus,i m; charta,ae f; cor, cordis n; crystallus,i f; genus,ĕris n; visus,us m; diagnōsis,is f; ductus,us m; dies,ēi f; regŭla,ae f; rabies,ēi f; lex, legis f; bolus,i f. 10. Төменде келтірліген зат есімдерді Nom. pl. жəне Gen. Pl. аударыңдар. apex, margo, tendo, articulatio, cartilago, radix, foramen, femur, tempus, pulmo. 11. Анатомиялық терминдері қазақ тіліне аударыңдар: ossa cranii, foramina sacralia pelvina, vertebrae caudales, columna vertebralis, foramen palatinum maius, ossa membri thoracici, ossa metacarpalia, ossa membri pelvini, musculi colli, musculi dorsi. 12.Атау септігінде тұрған зат есімдердің тектік түрін анықтаңдар: coxa, dorsum, humerus, radius, incisura, intestinum, tibia, truncus, ligamentum, fibula. 13.Ілік септігінің жалғаулары бойынша зат есімдердің жіктелуін анықтап, түбірін табыңдар: palpebra, palpebrae; ulna, ulnae; pes, pedis; cor, cordis; trochanter, trochanteris; auris, auris; cornu, cornus; processus, processus; facies, faciei; recessus, recessus; dens, dentis; corpus, corporis; tendo, tendinis; os, ossis; os, oris; venter, ventris. 14. Төменде келтірліген зат есімдерді Nom. pl. жəне Gen. Pl. аударыңдар. incisura, vertebra, radix, avis, unguis, femur, bursa, processus, cornu, pulmo, septum, ligamentum, cavum, crista, labium, articulatio, cartilago, animal, dens, ductus, facies, scapula, oculus. musculus. 15. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестіріңдер: қызыл гүл (flos, floris m); ақ тамыршық; майлы ерітінді; сары түс (color, colōris m); ащы тамыр (amārus,a,um). 16. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестіріңдер: Ақ қайың – Betŭla,ae f- ауру – morbus,i m қағаз – charta,ae f шөлмек – lagēna,ae f жаңғақ – nux, nucis f долана – Crataegus,i f көз – ocŭlus,i m лай – bolus,i f бүлдірген – Rubus idaeus,i m май – oleum,i n салмақ– massa,ae f өгей шөп – Farfăra,ae f медицина – medicīna,ae f шырын – succus,i m майлы – oleōsus,a,um улы – toxĭcus,a,um дистилденген– destillātus,a,um ащы – amārus,a,um rectificātus,a,um - тазаланған Romānus,a,um – римдік Rossĭcus,a,um – орыс rotundus,a,um – домалақ ruber,bra,brum – қызыл primus,a,um – бірінші obscūrus,a,um – қараңғы novus,a,um – жаңа nullus,a,um – ешқандай medius,a,um – ортаншы ешкі мия – Glycyrrhiza,ae f тұз қышқылы–Acĭdum hydrochlorĭcum қарағай – Pinus,i f ыдыс – vas, vasis n спирт – spirĭtus,us m гүл – flos, floris m жидек – bacca,ae f у – venēnum,i n тіл – lingua,ae f ауру – aegrōta,ae f үлкен– magnus,a,um көздің – ophthalmĭcus,a,um максимальды – maxĭmus,a,um melior, melius – үздік majālis,e – мамырдың major, majus – үлкенрек composĭtus,a,um – күрделі analgetĭcus,a,um – ауру басқыш almus,a.um – нəрлі altus,a,um – биік Rosa,ae f – раушан гүл, итмұрын os, ossis n – сүйек ovum,i n – жұмыртқа oxўdum,i n – оксид anĭmal,ālis n – жануар 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үш топқа бөлінеді: 1) үш жалғаулы сын есімдер; 2) екі жалғаулы сын есімдер; 3) бір жалғаулы сын есімдер. Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады: 3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі Casus singularis Pluralis m f n m f n Nom acer acris acre acres acres acria Gen acris acris acris acrium acrium acrium Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау септігіндегі masculīnum, feminīnum жəне neutrum тектік түрінің (родының) жалғаулары бар. campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre 3 жіктеудегі сын есімдердің барлық тектік формасының ілік септігіндегі жалғауы –is аяқталады. Бұл септіктің формасы атау септігінің feminīnum родының формасымен сəйкес келеді. 3 жіктеудің түбірі 1-2 жіктеудегі сын есім сияқты ілік септігінің формасымен анықталады. Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады: Род Жалғауы nom. sg. мысал Masculīnum feminīnum -is perennis - көп жылдық vulgāris - кəдімгі neutrum -e perenne - көп жылдық vulgāre - кəдімгі Род Аяқталуы nom. sg. Мысал masculīnum -er campester - даланың celer - жылдам feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам Nom. sg. Gen.sg. Түбірі campester campestris campestre campestris campestrceler celĕris celĕre celĕris celer66 Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің формасын құрайды. perennis, e vulgāris, e Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді. Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер кіреді. жүктеу/скачать 1,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|