Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағЫ
жүктеу/скачать 1,56 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі
- Латын
- Модуль 2
- Латын граматикасының клиникалық терминологиясы ТАҚЫРЫБЫ
- Invia est in medicina via sina lingua latina
| Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x::
Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады: sapiens, entis par, paris teres, ĕtis simplex, ĭcis Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико-биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы, horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды. Сын есім мен зат есімді үйлестіру Сын есімнің зат есіммен үйлесімі – дегеніміз, анықталатын зат есім қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта, түрде, септеуде қойылуы. Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде (longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау септігенде (brevis, m,f; breve, n). Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді сақтаған жөн: 1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау; 2) зат есімнің сөздік формасын көрсету; Nom. sg. Gen. sg. Основа perennis perenne perennis perennvulgāris vulgāre vulgāris vulgārsapiens - саналы teres - дөңгелек par - бірдей (жұп) simplex -қарапайым 3) зат есімнің родын анықтау; 4) сөздіктен зат есімнің тектік түріне (родына) дұрыс келетін сын есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер (f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n) родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн. 5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек. Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі: 1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау септік, жекеше түрі - Nom. sing. - 2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n; 3) зат есімнің родын анықтаймыз - n; 4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um 5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз; 6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас құйымшақ тесігі. Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет: foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl). Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге -ior суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі жалғануы арқылы пайда болады. жай шырай түбір салыстырмалы шырай albus, a, um - белый, ая, ое albalbior – ақшыл albius - celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое celercelerior- жылдамырақ celerius - niger, gra, grum - черный, ая, ое nigrnigrior – қаралау nigrius - sapiens, entis - умный, ая, ое sapientsapientior – ақылдырақ sapientius – Жай шырайдағы сын есімнің сөздік формасында - атау септігіндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius. Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде –ōris жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді. Nom. sg. Gen. sg. түбір albior, albius albiōris albiōrcelerior, celerius celeriōris celeriōrnigrior, nigrius nigriōris nigriōrsapientior, sapientius sapientiōris sapientiōr- Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады: Қазақ тіліндегі терминдер Əр сөздің сөздік формасы Латын тіліндегі термин Қызыл ольха (ағаш) ольха - Alnus, i f қызыл - ruber, bra, brum Alnus rubra Қара жеміс жеміс - fructus, us m қара - niger, gra, grum fructus niger Үнді пілі піл - Elĕphas, antis m үнді - indĭcus, a, um Elĕphas indĭcus Кəдімгі ара ара - Vespa, ae f Кəдімгі - vulgāris, e Vespa vulgāris Дөңгелек бұлшық ет Бұлшық ет - muscŭlus, i m Дөңгелек - teres, ĕtis muscŭlus teres Жабайы настурция настурция - Nasturcium i n жабайы - silvester, tris, tre Nasturtium silvestre Дала қырықбуыны қырықбуын - Equisētum, i n даланың - arvensis, e Equisētum arvense Төменде келтірілген алты сын есімнің жай шырайлық формасы жоқ. Олар салыстырмалы шырай ретінде қолданылғанымен, жай шырай мағынасына ие. anterior, ius - алдыңғы posterior, ius - артқы superior, ius - жоғарғы inferior, ius - төменгі exterior, ius - сыртқы interior, ius – ішкі Бұл сын есімдердің күшейтпелі шырайлары ботаникалық жəне зоологиялық номенклатураларда қолданылмайды. Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі шырайдың құрылуы. Салыстырмалы шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары биоло- гиялық номенклатурада жай шырай ретінде қолданылады: Dendrocŏpos major - үлкен сұр тоқылдақ, Lemna minor - кіші ряска, Parus major - үлкен торғай, Plantāgo major - үлкен жолжелкен. Сүт қоректілердің анатомо-гистологиялық терминологиясында «үлкен» жəне «кіші» салыстырмалы сын есімдері бір-біріне жақын орналасқан аттас структуралардың көлемін салыстырғанда жай шырай ретінде қолданылады: үлкен қанат - ala major, кіші қанат - ala minor, үлкен төмпешік - tubercŭlum majus, кіші төмпешік - tubercŭlum minus, үлкен жамбас - pelvis major, кіші жамбас - pelvis minor. Күшейтпелі шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары жай шырай ретінде де қолданыла береді: Chlorohўdra viridissĭma - жасыл гидра, Glyceria maxĭma - үлкен манник, Hydrophĭlus aterrĭmus - қара сусүйгіш, Limex maxĭmus - үлкен ұлу. Латын түр атауларының күшейтпелі шырайларын қазақ тіліне аудар- ғанда бұл сын есімдер түсіп қалуы немесе басқа мағына беруі мүмкін: Elĕphas maxĭmus - үнді пілі, Linum usitatissĭmum - зығыр, Tettigŏna viridissĭma - кəдімгі шегіртке. 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі Тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үш топқа бөлінеді: 1) үш жалғаулы сын есімдер; 2) екі жалғаулы сын есімдер; 3) бір жалғаулы сын есімдер. Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады: 3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі Casus singularis Pluralis m f n m f n Nom acer acris acre acres acres acria Gen acris acris acris acrium acrium acrium Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау септігіндегі masculīnum, feminīnumжəне neutrum тектік түрінің (родының) жалғаулары бар. campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre 3 жіктеудегі сын есімдердің барлық тектік формасының ілік септігіндегі жалғауы –is аяқталады. Бұл септіктің формасы атау септігінің feminīnum родының формасымен сəйкес келеді. 3 жіктеудің түбірі 1-2 жіктеудегі сын есім сияқты ілік септігінің формасымен анықталады. Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады: Род Жалғауы nom. sg. мысал masculīnum feminīnum -is perennis - көп жылдық vulgāris - кəдімгі neutrum -e perenne - көп жылдық vulgāre - кəдімгі Род Аяқталуы nom. sg. Мысал masculīnum -er campester - даланың celer - жылдам feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам Nom. sg. Gen.sg. Түбірі campester campestris campestre campestris campestrceler celĕris celĕre celĕris celer66 Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің формасын құрайды. perennis, e vulgāris, e Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді. Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер кіреді. Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x:: Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады: sapiens, entis par, paris teres, ĕtis simplex, ĭcis Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико- биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы, horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды. Сын есім мен зат есімді үйлестіру Сын есімнің зат есіммен үйлесімі – дегеніміз, анықталатын зат есім қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта, түрде, септеуде қойылуы. Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде (longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау септігенде (brevis, m,f; breve, n). Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді сақтаған жөн: 1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау; 2) зат есімнің сөздік формасын көрсету; Nom. sg. Gen. sg. Основа perennis perenne perennis perennvulgāris vulgāre vulgāris vulgārsapiens - саналы teres - дөңгелек par - бірдей (жұп) simplex -қарапайым 3) зат есімнің родын анықтау; 4) сөздіктен зат есімнің тектік түріне (родына) дұрыс келетін сын есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер (f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n) родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн. 5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек. Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі: 1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау септік, жекеше түрі - Nom. sing. - 2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n; 3) зат есімнің родын анықтаймыз - n; 4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um 5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз; 6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас құйымшақ тесігі. Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет: foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl). Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге -ior суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі жалғануы арқылы пайда болады. жай шырай түбір салыстырмалы шырай albus, a, um - белый, ая, ое albalbior – ақшыл albius - celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое celercelerior- жылдамырақ celerius - niger, gra, grum - черный, ая, ое nigrnigrior – қаралау nigrius - sapiens, entis - умный, ая, ое sapientsapientior – ақылдырақ sapientius – Жай шырайдағы сын есімнің сөздік формасында - атау септігіндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius. Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде -ōris жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді. Nom. sg. Gen. sg. түбір albior, albius albiōris albiōrcelerior, celerius celeriōris celeriōrnigrior, nigrius nigriōris nigriōrsapientior, sapientius sapientiōris sapientiōr- Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады: Қазақ тіліндегі терминдер Əр сөздің сөздік формасы Латын тіліндегі термин Қызыл ольха (ағаш) ольха - Alnus, i f қызыл - ruber, bra, brum Alnus rubra Қара жеміс жеміс - fructus, us m қара - niger, gra, grum fructus niger Үнді пілі піл - Elĕphas, antis m үнді - indĭcus, a, um Elĕphas indĭcus Кəдімгі ара ара - Vespa, ae f Кəдімгі - vulgāris, e Vespa vulgāris Дөңгелек бұлшық ет Бұлшық ет - muscŭlus, i m Дөңгелек - teres, ĕtis muscŭlus teres Жабайы настурция настурция - Nasturcium i n жабайы - silvester, tris, tre Nasturtium silvestre Дала қырықбуыны қырықбуын - Equisētum, i n даланың - arvensis, e Equisētum arvense Латын афоризмдері: 1. Ignoti nulla, curatio morbi – білмеген (танылмаған) ауруды емдеуге болмайды 2. Terro incognita - Бейнатыс жер (білімнің бейтаныс аумағы) 3. Nulla dies sine linea – Білімсіз өткен бір күн тұл 5В120200 «Ветеринариялық санитария» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен № 9 Тәжірибелік сабақ Модуль 2 Латын граматикасының клиникалық терминологиясы ТАҚЫРЫБЫ Грек-латын дублеттері негізіндегі мүше, жыныс, жас және тінмен ағзалардың аталуы және дербес терминоэлемент. Негізгі әдебиеттер 1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006 2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990 3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988 Қосымша әдебиеттер 1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. - 1992 САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ: ветеринариялық терминологияның сөз құрылымдық, лексикалық және граматикалық ерекшеліктерін үйрену және меңгеру үшін ветеринарияның – анатомиялық, фармацевтикалық, гистологиялық және клиникалық-терапевтикалық тарауларында жиі қолданылатын атауларды, ұғымдарды түсінуге пайдалануға үйретеді. Латын тілі – ғылым тілі ретінде нақты және табиғи ғылымдардың қызметтік тілі болып табылады. Латын тілін меңгеру барысында пәнді ғылымға сәйкес өзіндік ерекшелігі тұрғысынан қарастыра отырып, тілдік мағынада сөйлемнің стилистік мәнін толық түсіне білу және халықаралық деңгейдегі ұғымы ретінде түсіну керек. Сондықтан да белгілі бір саланы меңгеру үшін әр бөлімге сәйкес грамматикалық және лексикалық қажеттіліктер таңдалынып, сөзжасамдық үлгілері оқытылады. САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ: ветеринариялық терминологияның сөз құрылымдық, лексикалық және граматикалық ерекшеліктерін үйрену және меңгеру үшін ветеринарияның – анатомиялық, фармацевтикалық, гистологиялық және клиникалық-терапевтикалық тарауларында жиі қолданылатын атауларды, ұғымдарды түсінуге пайдалануға үйретеді. Латын тілі – ғылым тілі ретінде нақты және табиғи ғылымдардың қызметтік тілі болып табылады. Латын тілін меңгеру барысында пәнді ғылымға сәйкес өзіндік ерекшелігі тұрғысынан қарастыра отырып, тілдік мағынада сөйлемнің стилистік мәнін толық түсіне білу және халықаралық деңгейдегі ұғымы ретінде түсіну керек. Сондықтан да белгілі бір саланы меңгеру үшін әр бөлімге сәйкес грамматикалық және лексикалық қажеттіліктер таңдалынып, сөзжасамдық үлгілері оқытылады. Латын граматикасын оқу барысында негізінен клиникалық терминологиялық сөз жасамды толық меңгеріліп, ауру малға диагноз қою және латын терминдерін ветеринариялық медицина саласында пайдалану үйретіледі. - Ветеринария саласындағы кең қолданыстағы латын терминдерін пайдалануды үйреніп, шипа ұсынымды жазуда, диагноз атауларын т.б қолдануды үйренуге негізделеді; - Болашақ ветеринариялық іс-шаралардағы күнделікті қолданыстық терминдік сөздерді және сөзжасамды сауатты қолдану болып табылады. - латын тілі грамматикасын, сөйлем құру әдістерін игеру; - анатомиялық, клиникалық және фармакологиялық терминологияны меңгеру; - латын тілінде оқудың негізгі ережелерін үйрену; - сөздікпен жұмыс істеуді; - латын тілін қолдану принциптерінің негіздерін түсіну; - жануарлардың клиникалық белгілерін көрсету мен диагноз қою барысында сондай-ақ, емдеудегі терминологияны пайдалана алуы керек. - ветеринариялық терминдердің мән мағынасын анықтау, қолданыстағы терминоэлементтерді пайдалана отырып, тиісті салаға сәйкес сөзжасам құрылымын құру; - бағдарлама шеңберінде латын тілінде оқуды және жазуды - латын терминдерді, ғылыми түсініктерді теориялық және тәжірибелік мағынасында пайдалану; ҚОСЫМША: Клиникалық терминология туралы түсінік және сөз жасам. Көп компонентті терминоэлемент туралы мағлұмат. Клиникалық терминология. 5В120200 «Ветеринариялық санитария» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен № 10 Тәжірибелік сабақ Модуль 2 Латын граматикасының клиникалық терминологиясы ТАҚЫРЫБЫ Организмнің физиологиялық және патологиялық жағдайындағы үрдісін білдіретін дербес терминоэлементтер. Негізгі әдебиеттер 1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006 2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990 3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988 Қосымша әдебиеттер 1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. - 1992 САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ: ветеринариялық терминологияның сөз құрылымдық, лексикалық және граматикалық ерекшеліктерін үйрену және меңгеру үшін ветеринарияның – анатомиялық, фармацевтикалық, гистологиялық және клиникалық-терапевтикалық тарауларында жиі қолданылатын атауларды, ұғымдарды түсінуге пайдалануға үйретеді. Латын тілі – ғылым тілі ретінде нақты және табиғи ғылымдардың қызметтік тілі болып табылады. Латын тілін меңгеру барысында пәнді ғылымға сәйкес өзіндік ерекшелігі тұрғысынан қарастыра отырып, тілдік мағынада сөйлемнің стилистік мәнін толық түсіне білу және халықаралық деңгейдегі ұғымы ретінде түсіну керек. Сондықтан да белгілі бір саланы меңгеру үшін әр бөлімге сәйкес грамматикалық және лексикалық қажеттіліктер таңдалынып, сөзжасамдық үлгілері оқытылады. САН ЕСІМ (NUMERALIA) Жоспар: 1. Сан есім жəне қосымша. 2. Латын жəне грек сан есімдері. Сабақтың мақсаты: Студенттерді сан есіммен, оның түрлерімен таныстыру. Латын тіліндегі сан есімдердің төрт түрі бар: cardinalia – есептік (қанша?) ordinalia – реттік сандар (нешінші?) distributiva – бөлшектік сандар (қаншадан?) adverbia - үстеу сандар (қанша рет?) 11 жəне 17 аралығындығы сандар төмендегі тəртіп бойынша орын- далады: 11 – undecim 15 - quindecim 12- duodecim 16 - sedecim 13 – tredecim 17 - septemdecim 14 - Quattuordecim 8 жəне 9 сандарына аяқталатын сандар (18, 19, 28 ,29...) келесі ондықтан 1 немесе 2 санын алып тастаумен пайда болады. Мысалы.: 18- duodeveginti. Бұл жерде duo – екі, de – , veginti – жиырма. 18- duodeveginti (екісі кем жиырма) 19 – undeveginti (бірі кем жиырма) 20 – veginti (жиырма). Ондықтардан, жүздіктен жəне 1 мен 7 аралығындағы бірліктерден тұратын сандар (мыс: 21, 22...37) екі түрлі жолмен жасалады: 1) ондық бірліктің алдында тұрады, veginti unus, veginti duo.... 2) бірлік ондықтан бұрын айтылып, ондықпен et (жəне) деген шылау арқылы байланысады: unus et veginti, duo et veginti.... Латын тілінде сын есімдер зат есіммен родта, түрде, септеуде (сын есім сияқты) үйлеседі: unus musculus – бір бұлшық ет, una costa – бір қабырға. Реттік сан есімдер сын есімнің I и II жіктеуі сияқты жіктеледі Рим цифрлары Араб цифрлары cardinalia ordinalia I 1 Unus (m), una (f), unum (n) Primus, a, um II 2 Duo (m), duae (f), duo (n) Secundus, a, um III 3 Tres (m,f), tria (n) Tertius, a, um IV 4 Quattuor Quartus, a, um V 5 Quinque Quintus, a, um VI 6 Sex Sextus, a, um VII 7 Septem Septimus, a, um VIII 8 Octo Octavus, a, um IX 9 Novem Nonus, a, um X 10 Decem Decimus, a, um XX 20 viginti vicesimus XXX 30 triginta tricesimus XL 40 quadraginta quadragesimus L 50 quinquaginta quinquagesimus LX 60 sexaginta sexagesimus LXX 70 septuaginta septuagesimus LXXX 80 octoginta octogesimus XC 90 nonaginta nonagesimus C 100 Centum Centesimus CC 200 ducenti, ae,a ducentesimus CCC 300 trecenti, ae, a trecentesimus CD 400 quadrigenti, ae, a quadrigentesimus D 500 quingenti, ae, a quingentesimus DC 600 sescenti, ae, a sescentesimus DCC 700 septigenti, ae, a septingentesimus DCCC 800 octingenti, ae, a octingentesimus DCCCC 900 nongenti, ae, a nongentesimus M 1000 Mille Millisimus MM 2000 duo milia bis millisemis Қосымшалар міндетін атқаратын латын жəне грек сан есімдері. Латын Сан есімдері Грек Сан есімдері Мағынасы Мысалдар uni- mono- бір unisexuālis, e - біржынысты monocephălus, a, um - бір басты bi- di- Екі bialātus, a, um - екі қанатты dipetălus, a, um - екікүлтелі tri- tri- үш triaxonālis, e - үшаксонный quadri- tetra- Төрт- quadrifoliātus, a, um төртжапырақты tetracoccus, i m - тетракокк quinque penta- бес quinqueflōrus, a, um бес гүлді pentaradiālis, e - беснұрлы sex- hexa- алты- sexangulāris, e - алтықырлы hexaspŏrus, a, um - алтыспорлы septem- hepta жеті septemjugātus, a, um - жетіжұпты heptapetălus, a, um - жетікүлтелі oct-, octooct-, octo- сегіз octopetălus, a, um - сегіз күлтелі Octodontīdae, ārum f - сегіз тісті novem-, novenennea- тоғыз- novendiālis, e - тоғыз күндік enneapetălus, a, um тоғыз күлтелі decem-, decendec-, deca- он decemflōrus, a, um - он гүлді Decapŏda, ōrum n - он аяқты semi- hemi- жарты semicanālis, is m - жартыканалды hemisphaerium, i n - жарты шарлы Жаттығулар: 1. Терминдерді префиксальды морфемдердің мағынасына қарай аударыңдар: Viŏla tricŏlor, hemispherium cerĕbri, ductus excretorius, Leonūrus quinquelobātus, evolutio postembryonālis, reproductio asexuālis, concha bivalvis, reflexus incondicionālis, Piscis semitransitorius, ganglion submaxillāre, hybridizatio, intraspecifĭca et interspecifĭca, segmentatio superficiālis, nervus hypoglossus, heredĭtas extranucleāris, discus intervertebrālis, Matricaria inodōra Picoīdes tridactўlus, symphўsis pubĭca, muscŭlus epicranius, dysfunctio hepătis, syndactylia congenita, caput muscŭli bicipĭtis, Leptinotarsa decemlineāta. 2. Сан есімдерді primus, a, um; tres, tria; milia сын есімдермен үйлестіріңіз annus, i m жыл; hirundo, inis f қарлығаш; fructus, i m жеміс; ovis, is f қой; semen, inis n дəн; dies, ei m күн; arbor, oris f ағаш. 3. Рим цифраларымен жазыңыз: 1969,1418, 1815, 1989, 812, 1503, 1616, 907 4. Қазақ тіліне аударыңыз: Pars prima. Viginti homines. Costa prima, costa secunda, costa tertia. Legimus Celsi opus «De medicina libri octo». Apud Graecos medicina in tres partes divisa est: una, quae, victu, altera, quae medicamentis, tertia, quae manu sanat. Primus inter pares. 5.Латын тіліне аударыңыз: Екі қызыл жеміс. Екі сары аналық. Үш ұзын бұтақ. Үш жалпақ жапырақ. Екі жүз сары бақ бақ. Екі жүз жеміс. Екі мың сүйек. Бесінші тіс. Төрт саусақ. Жеті қой. Он сегіз кітап. Мыңдаған қан тамырлары. Латын афоризмдері: 1. Ubi concordio, ibi victoria – бірлік бар жерде тірлік бар. 2. Diagnōsis certa – нақты диагноз. 3. Diagnōsis dubia - күдікті диагноз. Бақылау сұрақтары: 1. Латын тілінде сан есімдердің қандай түрлері бар? 2. Есептік сан есімдер қалай жасалады? 3. 1-ден 10-ға дейінгі бірлік сандардың жасалуы. 4. 11-17 аралығындағы сандардың жасалуы. 5. Ондыққа дейінгі 1 не 2 жетпейтін сандардың жасалуы. 6. 30-90 аралығындағы ондық сандардың жасалуы. 7. 1-7 аралығындағы бірлік сандардың ондық, жүздік сандарға қосылып айтылу жолдары. 8. Реттік сан есімдер қалай жасалды? 9. Қандай есептік сан есімдер септеледі? 10. Қандай есептік сан есімдер септелмейді? 11. 3 сан мен көптік тұлғадағы 1000 саны қалай септеледі? 5В120200 «Ветеринариялық санитария» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен № 11 Тәжірибелік сабақ Модуль 2 Латын граматикасының клиникалық терминологиясы ТАҚЫРЫБЫ Клиникалық және физикалық белгілер мен қасиеттерді, клиникалық маңызды қатынастарды білдіретін дербес терминоэлементтер. Негізгі әдебиеттер 1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006 2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990 3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988 Қосымша әдебиеттер 1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. - 1992 САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ: ветеринариялық терминологияның сөз құрылымдық, лексикалық және граматикалық ерекшеліктерін үйрену және меңгеру үшін ветеринарияның – анатомиялық, фармацевтикалық, гистологиялық және клиникалық-терапевтикалық тарауларында жиі қолданылатын атауларды, ұғымдарды түсінуге пайдалануға үйретеді. Латын тілі – ғылым тілі ретінде нақты және табиғи ғылымдардың қызметтік тілі болып табылады. Латын тілін меңгеру барысында пәнді ғылымға сәйкес өзіндік ерекшелігі тұрғысынан қарастыра отырып, тілдік мағынада сөйлемнің стилистік мәнін толық түсіне білу және халықаралық деңгейдегі ұғымы ретінде түсіну керек. Сондықтан да белгілі бір саланы меңгеру үшін әр бөлімге сәйкес грамматикалық және лексикалық қажеттіліктер таңдалынып, сөзжасамдық үлгілері оқытылады. Латын граматикасын оқу барысында негізінен клиникалық терминологиялық сөз жасамды толық меңгеріліп, ауру малға диагноз қою және латын терминдерін ветеринариялық медицина саласында пайдалану үйретіледі. - Ветеринария саласындағы кең қолданыстағы латын терминдерін пайдалануды үйреніп, шипа ұсынымды жазуда, диагноз атауларын т.б қолдануды үйренуге негізделеді; - Болашақ ветеринариялық іс-шаралардағы күнделікті қолданыстық терминдік сөздерді және сөзжасамды сауатты қолдану болып табылады. - латын тілі грамматикасын, сөйлем құру әдістерін игеру; - латын тілінде оқудың негізгі ережелерін үйрену; - сөздікпен жұмыс істеуді; - жануарлардың клиникалық белгілерін көрсету мен диагноз қою барысында сондай-ақ, емдеудегі терминологияны пайдалана алуы керек. - ветеринариялық терминдердің мән мағынасын анықтау, қолданыстағы терминоэлементтерді пайдалана отырып, тиісті салаға сәйкес сөзжасам құрылымын құру; - бағдарлама шеңберінде латын тілінде оқуды және жазуды - латын терминдерді, ғылыми түсініктерді теориялық және тәжірибелік мағынасында пайдалану; ЖАТТЫҒУЛАР 1 жаттығу. Терминдердің құрамын талдап, мағыансын айтыңдар: teratōma, haematometra, blepharoplegia, pyogĕnus, teratogenĕsis, pneumomalacia, hormonopoesis, chyluria, microgenia, hydrothōrax, myasthenia, gastroplegia, encephalomalacia, hepatogĕnus, monoplegia, chylostăsis, trachelotomia, exoglossia, nephrogĕnus, dacryostenōsis, monocytopoёsis, hyperchylia, histogenĕsis, gastromalacia, haemopericardium, chylopyopneumothōrax, trachelorrhaphia, dacryoadenītis 2 жаттығу. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсін- діріңдер: танатофобия, гематотрахелометра, диплегия, кератомаляция, эндоген- ный, тромбоцитопоэз, прогения, дакриоцистография, тетраплегия, онкогенез, лейкопоэз, остеомаляция, неврастения, экзофтальм, гиперхилия, пирогенный, хилангиома, гидроперикард, кардиоплегия, риногенный, ангиомаляция, ахилия, цистотрахелография, дакриоцистит, гемопневмоторакс, пиосаль- пинкс 3 жаттығу. Медицина салаларын білдіретін терминдер мағынасын түсіндіріңдер: аллергология, дерматология, анестезиология, гастроэнтеро- логия, наркология, гематология, геронтология, гинекология, кардиология, проктология, невропатология, нефрология, онкология, офтальмология, герниология, оториноларингология, патология, психопатология, пульмоноло- гия, танатология, урология, флебология, ангиология, артрология, гепатоло- гия, тератология 4 жаттығу. Төменде келтірілген сөздерден терминдер құраңдар: 1) даму аномалиясы: төменгі жақтың шамадан тыс үлкен болуы; 2) қан ағу; 3) сыртқы əсерлердің себебінен пайда болатын; 4) көздің қасаң қабағына пластикалық операция жасау; 5) сүйек ұлпасының пайда болуы, өсуі; 6) əлсіздік; 7) эмбриональды өсу аномалиясын зерттейтін ғылым саласы; 8) ұлпанының жұмсаруы; 9) жарықты тігу; 10) көз жасы безінің қабынуы; 11) дененің бір бөлігінің жансыздануы; 12) хирургиялық оташылық: жатыр мойнын кесу; 13) лимфа жолдарында сөлдің тұрып қалуы; 14) жатыр түтігінде іріңнің толып қалуы; 15) көз бұлшық еттерінің жансыздануы; 16) көз алмасы қуысына қан кетуі; 17) жиырылу шақыратын; 18) плевра (көкірек перде) қуысында газ не ауаның болуы. 1. Термин құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағынасын түсіндіріңдер: Polyclădus, macrococcus, caryogamia, cystocarpium, Ctenophŏra, Dasyūrus, diplococci, eugenĭca, eutrŏphus, Limnophĭlus, Glycyrrhiza, Gymnospermae, hypoxaemia, lasiocarpus, leptodactўlus, mycolŏgus, morphologia animalium, neurocўtus, Masthodontus, oligotrĭchus, ornithophilia, orthogenĕsis, oxyhaemo99 globīnum, photobiologia, polyrrhizus, Rhinocĕros, Staphylococcus, Streptococcus, sporoderma, platūrus, Xanthophўta. 6. Терминдерді терминоэлементтермен толықтырыңдар: Ұлпада оттегінің аз болуы …oxia; тікебұтақты …clădus; даму үшін күн сəулесін қажет ететін ағза …trŏphus; жалпақмұрынды platy…; тамыртəрізді …morphus; қалың гүлді …anthus; қараспоралы melano… ; бұлшық ет тəрізді myo… ; жалаң аталықты …andrus; тіс жапырақты …phyllus; мұрын гүлді rhin… ; тамыржемісті …carpus; көлді (ұйықты) …bius; спорогенді sporo… ; құстұмсықты …rhynchus; тамыраяқты Rhizo… ; жалпақбұтақты eury… ; ұзын құйрықты dolicho… ; қос коктар …cocci; ағза ішінде дамитын спора …spŏra; қалың жапырақты…phyllus; торша ядросын зерттейтін цитология бөлімі …logia; төрт тісті tetr… ; тамыр бастылар Rhizo… ; құйрықсыздар an… ; тіссіз (моллюск) …odonta; əр түрлі споралы …sporia; сары жемісті …carpus. 7. Төменде келтірілген мүшелердің қабынуын білдіретін терминдер құраңдар: 1)gaster, tris, f 6) hepar, atis, n 2)pleura, ae, f 7) encephalon, i, n 3)colon, i, n 8) bronchus, i, m 4)pancreas, atis, n 9) meninx, ingis, f 5)abomasus, i, m 10) rumen, inis, n 8. Термин құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағынасын түсіндіріңдер: anergia,cystolithiǎsis, paracolītis, neurītis, proctalgia, oedēma, rhinorrhagia, hypertrophia, infantilīsmus, lymphopenia, gastroenterītis, hypokinesia, laryngītis, thrombocytopenia, toxicōsis, urolĭthus, salpingītis, poliomyelītis, strumītis, proctectomia, myosītis, parametrītis, glossorrhagia, hepatolĭthus, keratītis, lymphadenītis, proctorrhagia, mastītis, perimetrītis, gastroenterocolītis, gingivītis, hepatītis, dysenteria, encephalītis, endocrinologia, cheiloschĭsis, colītis, dyskinesia, tonsillītis, encephalopathia, enterolĭthus, typhlītis, encephalomyelītis, cheilorrhagia, electroencephalogramma, enterocolītis, thrombophlebītis, encephalogramma, cheilōsis, cholelithiǎsis, colpītis, cystītis, electroencephalographia, palatoschĭsis, pancreatītis, paracystītis, pleurītis, proctītis 9. Терминдерді терминоэлементтермен толықтырыңдар: Ерін каймасының қабынуы – cheil… Ішек ауруының атауы - …pathia Ішектің індетті протозой ауруы – amoeb… Ациклді жатыр қансырауы – metr… Мүше не жүйелердің бірге қызмет жасамауы - …syn… Ауруды дəрі көмегімен емдеу - …therapia Мұрын тасы – rhin… Көз жасы қапшығының қабынуы - …ītis Хирургияның таңғыштар туралы бөлімі - …urgia Аш ішекті құрсақ қабырғасына бекемдеу – enter… Жоғарғы таңдайдың туа біткен жарылуы – gnath… Көздер қан кету – ophthalm… Улы заттар туралы ғылым - …logia Ағзаның жоғарғы реактивтилігі – hyper… Бүйен ішекті бекемдеу - …pexia Жатыр мойны кілегейлі қабығының қабынуы - …cervic… Жыртылған жатыр қабырғасын тігу – hyster… 10. Төменде келтірілген термин-транслитераттарды құрамына қарай талдап, мағынасын түсіндіріңдер: эндометрит, ботулизм, дистрофия_______, ринит, гиперкинезия, токсикофобия, тромбоцит, неврорафия, парапроктит, синдесмология, периартериит, рино- рея, элефантиаз, ураносхизис, спондилит, гигантизм, бронхит, калькулез, гастроэнтерология, трихатрофия, дуоденит, энтероррагия, литиаз, гипергия, гастрит, холецистит, колоноскопия, атрофия, дакриоцистит, трихорея Латын афоризмдері 1. Optimum medicamentum quіst est – ең жақсы ем - тыныштық (Цельс) 2. Mortalĭtas alta Өлімнің көп тіркелуі 3. Restitutio ad integrum Толық қалпына келу Бақылау сұрақтары: 1. «Этиология» жəне «патогенез» терминдеріне анықтама беріңіз. 2. Gĕnus/-генді терминоэлементтеріне аяқталатын сын есімдер қандай мағына береді? 3. «Маляция» терминінің мағынасы. 4. «Бір аяқтың жансыздануы», «екі аяқтың жансыздануы», «үш аяқтың жансыздануы», «төрт аяқтың жансыздануы», «дененің бір жартысының жансыздануы» мағынасын білдіретін терминдерді атаңыздар. 5. Эксцизия, резекция, экстирпация, ампутация, катетеризация термин- дерінің мағынасын түсіндіріп беріңдер. 5В120200 «Ветеринариялық санитария» мамандығына арналған «Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №12 тәжірибелік сабақ
1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006 2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990 3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988 Қосымша әдебиеттер 1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978 2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. - 1992 Invia est in medicina via sina lingua latina Латын тілінсіз медицинаға жол жоқ жүктеу/скачать 1,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|