Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағЫ

1. Ars longa, vita brevis - өмір қысқа, өнер мəңгі.

2. Homo homĭni lupus est — адам адамға қасқыр (жау).

3. Opĕra et studio — Еңбекпен жəне ынтамен.

1. Термин деген не?

2. Номенклатура дегенді қалай түсінесіз?

3. Терминдегі анықтауыш түрлері?

4. Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы.
Негізгі әдебиеттер

1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006

2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990

3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №4 Дәріс

1. Сөз құрау.

2. Грек суффикстері.

3. Грек түбірлі терминоэлементтері.

4. Латын тілінде сөз құраудың екі түрі бар: сөзқұрау жəне аффиксация.
Сөз құрау – екі немесе одан да көп түбірлі сөзден бір сөз шығару: oss-ificatio – сүйектену.

Аффиксация – сөз түбіріне жұрнақтар мен приставкаларды жалғау арқылы сөз шығару: аb-duc-tio – алыстату.

Анатомия терминологиясындағы зат есімдердің маңызды суффикстері

1. Сөз түбіріне жалғанатын –ul, -cul, -ol жұрнақтары (f) тегінде, кішірейтетін мағынадағы I септеудің зат есімдерін құрайды: radic-ul-a, a ae, f – тамыршық (от radix, icis,f – тамыр).

2. -ul, -cul, -ol жұрнақтары (m) жəне (n) тегінде тұрған зат есімдерге жалғанып, кішірейтетін мағынадағы II септеудің зат есімдерін құрайды. (m) тегінде тұрған зат есімдер атау септігінде -us -қа, (n) тегіндегі зат есімдер – um-ға аяқталады: ram-ul-us,i,m - сабақша (от ram-us,i,m – сабақ), tuber-culum, i, n – төмпешік (от tuber, eris, n – дөңес). Анатомиялық терминологияда - ul, -cul, -ol жұрнақты көп зат есімдер өздерінің бастапқы кішірейтетін мағынасын жойған.

3. -tor, -sor жұрнақтары супин түбіріне жалғанып, əрекеттегі зат немесе жақты білдіретін зат есімді құрайды: reseptor, oris, m – қабылдағыш (reseptum);

flexor, oris, m – бүккіш (flex-um); extensor, oris, m - жазғыш ( extensum).

Анатомия терминологиясындағы сын есімдердің негізгі суффикстері

Грек суффикстері

Грек суффикстері (жұрнақтары) латын зат есімдері мен сын есімдерінің 1-3 жіктелуімен аяқталатын сөздермен бірігеді. -īd- жұрнағы жануарлардың тұқымдастығын (Ranīdae - бақалар, Ciconīdae - тырналар), ботаникалық кластарды (Pteropsīdae - папоротник тəрізді, Pinopsīdae - қылқанды) жазуда қолданылған.

Гректің eidos (түр, ұқсас) жұрнағынан пайда болған -īd- жұрнағы орыс тіліндегі зат есімдердің -оид жұрнағына сəйкес келеді: гаплоид - haploīdum, i n; нуклеоид - nucleoīdum, i n.

Латын нұсқасында екпін -īd- жұрнағына түсетінін ұмытпаған жөн. Бұл топқа грек жұрнағындағы id-ке аяқталатын, ал орыс тілінде -ид-ке аяқталатын зат есімдер де келіп қосылады:

гликозид - glycosīdum, i n; хроматид - chromatīdum, i n.

-īd- жұрнағына алынған -ide- сын есімдерде -ұқсас-, -тəрізді деген ұғымды білдіреді, мысалы: ovoideus, a, um жұмыртқа тəрізді; xiphoideus, a, um қылыш тəрізді.

Грек тілінен енген жұрнақтарға тағы да -ism- жəне -ōs- жұрнактарын жатқызса болады. -ism- жұрнағы –us-пен аяқталатын сөздерге қосылып, зат есім терминдерінде қолданылады. Бұл жұрнақ негізделген қандай да бір құбылыс, күй, қасиет туралы хабар береді: gigantismus, i m гигантизм, бой өсуінің күшеюі; metabolismus, i m метаболизм, ағзадағы зат алмасу.

Ал, -ōs- -is-ке жалғанып, ауруды, қалыпты жағдайдан ауытқуды білдіреді: helminthōsis, is f гельминтоз, адам, жануар, өсімдіктердің құрттармен ауыруы; erythrocўtōsis, is f эритроцитоз, қанда эритцоциттердің көбеюі. Бірақ, -ōs- жұрнағы көп жағдайда сөз байланыстыру мақсатында қолданылады: metamorphōsis, is f метаморфоз, форманың өзгеруі; synarthrōsis, is f синартроз, буындардың дəнекер ұлпа, шеміршек немесе сүйек арқылы жалғануы.

Суффикстер мағынасы мысалдар -in-a

1) ғылымдар атауы; 2) омыртқасыздар отрядының атаулары

Doctrina-ғылымтану; medicina - дəрігерлік ету; рolymastigina – көпқылшықтылар

-in-i Braconini – шабандоздар

-in-um Дəрі атауларында penicillinum - пенициллин

-ari-um Қойма, сақтайтын жер

vivarium – жануарларды ұстайтын жер

-ment-um Іс нəтижесі, зат

linimentum – сұйық сүртпе май;

instrumentum – құрал-сайман

-ul-; -cul-; -ol-

Көлемін азайтып, кішірейтіп

көрсету, дəрі атаулары

tuberculum –төмпешік;

pilula - пилюля;

ValidoIum - Валидол

-it-is қабыну (грек сөздерінде) hepatitis - гепатит, бауыр қабынуы

-oma ісік (грек сөздерінде) osteoma – сүйек ісігі

-id-

chloridum - хлорид

-as- (-atis) -is (-itis)

Құрамында оттегі бар қышқылдар тұздарының анионы nitras, atis - нитрат nitris. itis - нитрит

-ur- Іс-əрекет немесе нəтиже fractura- сынық;

scriptura - жазу

-or Физикалық күй

odor - вкус; sapor - запах; color - цвет; stupor – есеңгіреу, қалшылдау

-tor əрекет етуші адам, зат doctor - оқытушы; scriptor - жазушы

ti-o, -io- Іс-əрекет немесе нəтиже incisio - кесу: lectio - оқу

-tudo –tas күй libertas - бостандық

Сын есімнің негізгі суффикстері

Суффикстер мағынасы Мысалдар

-асе- (us, a, um) -е-

(us, a, um)

-асе- (-ае) -е- (-ае)

1) құрамы, тегі бойынша заттың сыны

2) заттың түсін айғақтайды

3) ботаникада тұқымдас атауын білдіреді chartaceus, a, um -қағаздан; amylaceus, a, um

- крахмалды; osseus, a, um

- сүйекті; membranaceus, а, um - жарғақты; argillaceus, a, um – саз-сары; argenteus, a, um – ақ күмістей; Violaceae – көкгүлділер; -os- (us, a, um)

1) өсімдік атауларының сыртқы түрін не орнын білдіреді

2) мөлшерінің көп болуы

Betula verrucosa – Сүйелді аққайың; vitaminosus – дəруменге бай

-(on) –eae ботаникада класстар атаулары Monocotyledoneae –бірбөліктілер

Dicotyledoneae – екібөліктілер

-ide-, -oide- (от

греч. eidos - видный) (-ae)

1) зоологияда тұқымдастар атауларында

3) ұқсағыштығын білдіреді

Alaudidae – бозторғай тұқымдастар; rhomboideus – ромб тəрізділер -i-(us, a, um) -ic-(us,

a, um) -in-(us, a, um)

Заттың сапасын, тəуелділігін көрсетеді patrius - əкелік; cephalicus – басқа тəуелді;

caninus - иттік

-at- (us, a, um) -it-

(us, a, um) -ut-(us, a, um)

Көрінісін айқындайды barbatus - сақалды; auritus - құлақты;

nasutus - мұрынды

-iv-(us, a, um) Қасиетін анықтайды corrosivum – үгітіп, күйдіріп, жеп жіберуші

-alis (-ales) -aris (- ares)

1) орын жəне уақытты

2) ботаникада өсімдіктер ретін анықтайды

vernalis – көктемгі;

polaris - полярлы;

orientalis - шығыстық; frontalis - маңдайлы; Polygonales – қарақұмық гүлділер -bilis (-His) Қабілетін айқындайды vegetabilis, е - өсімдік тектес; fragilis, е - сынғыш

-ensis (-iensis) Географиялық орнына тəуелділігін білдіреді canadensis, е – канадалық

-esc (-ens) –ntis Ұқсастығын_______, сапасын білдіреді Sorbus lutescens – сарғыш шетен;

1. De gustibus non est disputandum – Талғам туралы айтысуға болмайды.

2. Dum spiro, spero – жаным барда, үмітімді үзбеймін (үмітсіз шайтан).

3. Docendo discimus – Оқытып жүріп оқимыз.

1. Сөз құрау дегенді қалай түсінесіз? Мысалдар.

2. Аффиксация деген не? Мысалдар.

3. Сын есімдердің негізгі суффикстерін атаңыз.

4. Зат есімнің негізгі суффикстері.
Негізгі әдебиеттер

1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006

2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990

3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №5 Дәріс

1. Зат есімнің сөздік формасы.

2. Зат есімдердің тегін (родын) анықтау.
Латын тіліндегі зат есіммен, оның грамматикалық категориялармен, зат есімнің септелуін, жіктелуін, зат есімнің түбірін табу туралы мағлумат беру. Тапсырмаларды жасап жаттығу.

Зат есімнің сөздік формасы үш бөлімнен тұрады:

Бірінші бөлім - атау септігінің жекеше түрі

Екінші бөлім - үтірден кейін жазылатын ілік септігінің аяқталуы

Үшінші бөлім - зат есімнің тектік түрінің қысқартылған түрі (m, f, n)

Мысалы: cornu, us n - мүйіз; Formīca, ae f - құмырсқа; nucleus, i m –ядро; canis, is m - ит

Зат есімнің түбірі ілік септігінің аяқталуын алып тастаумен анықталады:

Жіктелудің түрі сөз түбірінің қай дыбысқа аяқталуына байланысты:

Жіктелу Түбірдің соңғы дыбысы

1 -ā

3 дауыссыз/-ĭ

4 -ŭ

5 -ē

gen. sg.

Nom. sg. Gen. sg. зат есімнің

түбірі

I -ae arteria arteriae arteri-

III -is corpus corpŏris corpŏr-

IV -us fructus fructus fruct-

V -ei facies faciēi faci58

Латын тілінің грамматикалық родтарын зат есімнің родтарымен анықтауға болмайды. Зат есімнің грамматикалық роды жекеше түрде атау септігінде тұрған зат есімнің аяқталуымен анықталады.

N.B.

2. nom.sing. –us-ке аяқталатын зат есімдер (m) жатады;

3. nom.sing. – a-ға аяқталатын зат есімдер (f) жатады;

4. nom.sing. –u-ға аяқталатын зат есімдер (n) жатады;

5. nom.sing. – en-ге аяқталатын зат есімдер (n) жатады

6. nom.sing. –um жəне on-ға аяқталса, (n) жатады.

Ескерту: латын тілінде кейбір us-қа аяқталатын зат есімдер (f) жəне (n) кездеседі. Анатомиялық терминологияда (n) родында us-қа аяқталатын зат есімдер бар: corpus, oris, crus, cruris, pectus, oris, tempus, oris, n.

Анатомиялық терминде сын есім мен зат есімніңүйлесуі кездесетін болғандықтан, сын есімді оқу болашақ ветеринарлар үшін қажет. Бұл сабақта студенттер сын есімнің категориялармен танысады. Сын есім жəне оның грамматикалық категориялары

Сын есімнің (nomen adjectīvum) орыс тіліндегідей род (тектік түр), септеу, түр, жіктеу сияқты грамматикалық категориялары бар. Латын зат есімдері сияқты жіктеледі. Жіктеудің түріне жəне септеудің аяқталуына байланысты сын есім 1-2 жəне 3 жіктелінуі болып бөлінеді.

Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы

Жіктелуіне байланысты латын тілінде сын есімнің 1-2 жіктелінуі атау септігіндегі үш тектік түр жалғауымен аяқталады.

Род nom. sg. жалғауы мысал

masculīnum -us, -er albus - ақ

niger - қара

feminīnum -a alba - ақ

nigra - қара

neutrum -um album - ақ

nigrum - қара

Masculīnum родындағы сын есімдер 2 жіктеудегі зат есімдер сияқты -us, -er жалғауымен жіктеледі, feminīnum родындағы сын есімдер –a жалғауына аяқталатын 1 жіктелу сияқты, neutrum родына аяқталатын сын есімдер –um жалғауына аяқталатын 1 жіктеудің зат есімдері сияқты жіктеледі.

Жіктеу Nom. sg. Gen. sg.

2 Larus albus

ager niger

Lari albi

agri nigri

1 rosa alba

substantia nigra

rosae albae

substantiae nigrae

2 collum album

rostrum nigrum

colli albi

rostri nigri

Сын есімнің 1-2 жіктелуінің зат есімнен айырмашылығы – ол атау септігінде ғана болады. Бұл жағдайда атау септігінің тек қана m формасында жəне үтірден кейін f жəне n родының жалғауы жалғанады:

Зат есім сияқты, -er-ге аяқталатын сын есімдердің көбінде -е жалғауы түсіп қалады: m тектік түрінде Gen. sg., f жəне n тектік түрінде барлық септіктерде. Бұл жағдай сөздік формада беріледі: dexter, tra, trum – оң, sinister, tra, trum – сол.

Сөз түбірінде –е сақтап қалатын сын есімдер: Liber, libera, liberum – еркін;

asper, aspera, asperum – бүдірлі; lacer, lacera, lacerum – жыртық; somnifer, somnifera, somniferum - ұйқы шақыратын.

Сын есімдердің түбірін зат есімнің түбірі анықтағандай, gen. sg. жалғауын алып тастаумен анықталады.

Түсіп қалатын –е əрпі бар сын есімдер

Casus singularis Pluralis

m f n m f n

Nom Rub -er Rubra Rubrum Rubri Rubr-ae Rubea

Gen Rubr -i Rubrae Rubri Rubrorum

Rubrarum

Rubrorum

1. Ignoti nulla, curatio morbi – білмеген (танылмаған) ауруды емдеуге

болмайды

2. Terro incognita - Бейнатыс жер (білімнің бейтаныс аумағы)

3. Nulla dies sine linea – Білімсіз өткен бір күн тұл

Бақылау сұрақтары:

1. Зат есімнің тегін қандай жалғауларға қарап табуға болады.

2. Зат есімнің сөздік формасы.

3. Зат есімнің түбірін қалай табамыз?

4. Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы.
Негізгі әдебиеттер

1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006

2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990

3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №6 Дәріс

1. 
   Етістіктің грамматикалық категориялары.
   
2. 
   Латын тіліндегі етістіктер жіктелуі.
   
3. 
   Бұйрық рай (Imperativus).
   
4. 
   Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері.
   
5. 
   Латын тіліндегі esse (болу) етістігі.
   

Етістіктің (verbum) грамматикалық категориялары:

1. Шақ (tempus):

_ Инфект жүйесі (аяқталмаған шақ)

· Praesens (осы шақ)

· Imperfectum (өткен шақтың аяқталмаған түрі)

· futurum primum (келер шақтың бірінші түрі – бірінші келер шақ)

_ Перфект жүйесі (аяқталған шақ)

· Perfectum (аяқталған өткен шақ)

· Plusquaperfectum (өткен шақтағы бір іс-əрекеттен бұрын болып кеткен іс-əрекетті білдіретін өткен шақтың түрі)

· futurum secundum (келер шақтың екінші түрі - келер шақта болуға тиісті бір іс-əрекеттен бұрын болатын іс-əрекетті білдіреді)

2. Рай (modus):

- ашық рай -- indicatīvus;

- шартты рай -- conjunctīvus;

- бұйрық рай -- imperatīvus.

3. Етіс (genus):

- ырықты -- actīvum;

- ырықсыз-- passīvum.

4. Жақ (persōna):

- бірінші - prima;

- екінші - secunda;

- үшінші - tertia.

5. Көптеу (numĕrus):

- жекеше -- singulāris;

- көпше -- plurālis.

6. Жіктеу (conjugatio):

- бірінші - prima;

- екінші - secunda;

- үшінші - tertia;

- төртінші - quarta.

Латын тіліндегі етістіктер жіктелуінің төрт түрі бар.

Олар бір-бірінен түбірінің соңғы дыбысы арқылы ажыратылады.

I жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –а;

II жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –е;

III етістіктерінде дауыссыз (leg-) немесе қысқа –u;

IV жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –і болып келеді.

Жіктеудің түрі I, II, IV етістіктердің түбірінен –re жалғауын, ал III

жіктеуден –e ◌ﬞre (етістіктік сөздік формасында re-нің алдында тұрған –e ◌ﬞ

қысқалық белгісімен көрсетілгендіктен, –e ◌ﬞre жалғауы алынады) алып тастаумен анықталады:

Signa-re I - белгілеу

Misce-re II – араластыру

Solv- ◌ﬞere III – еріту

Nutri –re IV – азықтандыру;

Praesens indicativi activi

I жіктеу: signare – белгілеу

Жақ singularis Pluralis

1 Sign-o мен белгілеймін Signа-mus біз белгілейміз

2 Signa-s сен белгілейсің Signa-tis сендер белгілейсіңдер

3 Signa-t ол белгілейді Signa-nt олар белгілейді

Ескерту: Латын тілінде етістіктермен есімдіктер қолданылмайды. I жіктеудегі 1-ші жақ жекеше түрдегі етістіктің –о- жалғауы түбірдің соңғы а дауысты дыбысымен бір болып кетеді.

II жіктеу: miscere – араластыру

Жақ Singularis Pluralis

1 misce-o мен араластыра мын misce -mus біз араластырамыз

2 misce -s сен араластырасың misce -tis сендер араластырасыңдар

3 misce -t ол араластырады misce -nt олар араластырады

III жіктеу: dividere – бөлу

Жақ Singularis Pluralis

1 divid-o мен бөлемін divid-i-mus біз бөлеміз

2 divid-i-s сен бөлесің divid-i-tis сендер бөлесіңдер

3 divid-i-t ол бөледі divid- u -nt олар бөледі

Ескерту: III жіктеу етістіктерінің жекеше түр 2-3 жақ етістіктерінде жəне 1-2 жақ көпше түрлерінде түбір мен жалғаудың ортасына –i, ал 3- жақ көпше түрде –u – дауысты дыбысы қойылады.

IV жіктеу: audire – тыңдау

Жақ Singularis Pluralis

1 audi-o мен тыңдаймын audi -mus біз тыңдаймыз

2 audi -s сен тыңдайсың audi -tis сендер тыңдайсыңдар

3 audi -t ол тыңдайды audi –u-nt олар тыңдайды

Ескерту: көпше түр 3-ші жақтың IV жіктеу етістіктерінде түбір мен жалғау арасына–u – дауысты дыбысы қойылады.

Praesens indicativi passivi

I жіктеу: signare – белгілеу

Жақ singularis Pluralis

1 sign-or мені белгіледі signa -mur бізді белгіледі

2 signa -ris сені белгіледі signa –mini сендерді белгіледі

3 signa –tis оны белгіледі signa -ntur оларды белгіледі

II жіктеу: videre – көру

Жақ Singularis Pluralis

1 vide-o мені көреді vide -mur бізді көреді

2 vide -ris сені көреді misce -mini сендерді көреді

3 vide –tis оны көреді misce -ntur оларды көреді

III жіктеу: dividere – бөлу

Жақ singularis Pluralis

1 divid-o мені бөледі divid-i-mus бізді бөледі

2 divid-i-s сені бөледі divid-i-tis сендерді бөледі

3 divid-i-t оны бөледі divid- u -nt оларды бөледі

IV жіктеу: audire – тыңдау

Жақ Singularis Pluralis

1 audi-o мені тыңдайды audi -mur бізді тыңдайды

2 audi -ris сені тыңдайды audi -mini сендерді тыңдайды

Praesens indicativi active et passivi- тің жалғаулары

Жақ Activum Passivum

singularis

1

2

3

-s

-t

-ris

Pluralis

1

2

3

-tis

-mur

-ntur

Латын тілінде бұйрық рай 2-ші жақтың жекеше түрінде ғана қолданылады. I, II и IV жіктеуге қатысты етістіктердің жекеше түріндегі бұйрық райлы тұлғалары олардың (етістіктердің) түбірлерімен сəйкес келеді, ал көпше түрінде түбіріне–te жалғауы жалғанады.

Жіктеу Инфинитив бұйрық рай singularis Pluralis

I Filtrare сүзу Filtra сүз Filtra - te сүзіңдер

II Miscere Misce Misce – te

IV Audire audi audi – te

III жіктеу етістіктерінде жекеше түрдегі бұйрық рай сөздің түбіріне –е жалғауы жалғануы арқылы, ал көпше түріндегі етістіктердің түбіріне –te қосымшасы байланыстырушы (дəнекер) -і дауысты арқылы жалғанады.

Жіктеу Инфинитив Бұйрық рай

Singularis Pluralis

III Solvere еріту Solv -e – еріт Solv - i -te – ерітіңдер

III Docere оқыту Doc - e - оқыт Doc-i-te - оқытыңдар

Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері:

1. Осы шақтың 1-жақ жекеше түрдегі тұлғасы (praesens indicative activi). Бұл тұлға инфект (аяқталған іс-əрекетті білдіруші) түбіріне –о жалғауының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: lauda+o→ laudo мен мақтаймын, doceo – мен оқытамын, mittо мен жіберемін, capio- мен аламын, audio- мен тыңдаймын.

2. Өткен шақтың 1-ші жақ жекеше түрдегі тұлғасы (perfectum indicativi activi). Бұл тұлға барлық уақытта –і-ге аяқталады. Мысалы: laudavi мен мақтадым, docui – мен оқыттым, misi мен жібердім, cepi - мен алдым, audivi- мен тыңдадым. Осы тұлғадан –і жалғауын алып тастасақ, перфект түбірі (негізі) шығады (laudav-,docu –, mis-, cep -, audiv-). Перфект

жүйесіндегі барлық шақтық тұлғалар осы түбірден жасалады.

3. Супин (supinum) – қимылдың, іс-əрекеттің мақсатын білдіруші етістіктен жасалған есім тұлға. Мысалы_______: venio auditum мен тыңдау үшін келемін деген сөйлемде venio – келемін – қимыл етістік, ал сол қимылдың мақсаты auditum – тыңдау үшін деген супинум тұлғасы арқылы беріліп отыр.

4. Осы шақтың тұйық райлы тұлғасы (infinitivus praesentis activi). Бұл тұлға инфект түбіріне –re жұрнағының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы:

laudare, docere, mittere, cepere , audiere.

praesens indicativi

activi

activi

Ausculto мен тыңдаймын

Auscultavi мен тыңдадым

Auscultatum тыңдау үшін

Auscultare тыңдау

Misceo мен араластырамын

Miscui мен араластырдым

Mixtum араластыру үшін

Miscere араластыру

Iungo мен қосамын Iunxi мен қостым Iunctum қосу үшін Iungere қосу

Diluo мен толықтырамын

Dilui мен толықтырдым

Dilutum толықтыру үшін

Diluereя толықтыру

Recipio мен беремін Recipi мен алдым Receptum алу үшін Recipere алу

Audio мен тыңдаймын

Audivi мен тыңдадым, есіттім

Auditum тыңдау үшін

Audire тыңдау, есту

Етістіктердің инфинитиві барлық жіктеуде –re-ге аяқталады. I, II, IV жіктеулерде бұл жалғау түбірге жалғанады, ал III жіктеуде түбірге –е – қосымшасы арқылы жалғанады. Сөздікте етістіктердің негізгі формасы қысқартылып жазылады жəне оң жағында рим цифрімен етістіктің жіктеуі жазылады.

Ausculto, avi, atum, ere I diluo, lui, lutum, ere III

Misceo, scui, xtum, ere II recipio, cepi, ceptum, ere III

Iungo, nxi, nctum, ere III audio, ivi, itum, ire IV

Латын тіліндегі esse болу етістігінің дербестігінен гөрі көмекшілік қызметі басым. Негізінен күрделі баяндауыштың етістік бөлшегі ретінде қолданылады.

Esse етістігінің осы шақтағы жіктік тұлғасы бірде es, бірде s болып ауыстып отыратын түбірге жіктік жалғауларының жалғануы арқылы жасалады. Es түбіріне жіктік жалғауы тікелей жалғанса, s түбіріне жіктік жалғаулары байланыстырушы u дауысты арқылы жалғанады.

Латын тіліндегі Esse болу етістігінің осы шақта жіктелуін неміс тіліндегі sein болу, ағылшын тіліндегі to be болу, француз тіліндегі etre болу етістіктерінің жіктелуімен салыстыруға болады.

Жақ Латынша Немісше Ағылшынша Французша

Sing.

2.

3.

es

est

du bist

am

are

je suis

il est

1.

2.

sumus

sunt

ihr seid

we are

they are

vous etes

ils sont

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Етістік категориялары.
   
2. 
   Етістіктердің жіктелуі.
   
3. 
   Бұйрық рай (Imperativus).
   

1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006

2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990

3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №7 Дәріс

1. Сын есімнің шырайлары.

2. Етістіктің грамматикалық категориялары. Салыстырмалы шырай.

3. Күшейтпелі шырай.

4. Зат, сан есім жəне қосымша.

5. Латын жəне грек сан есімдері.

3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі Тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үштопқа бөлінеді: 1) үш жалғаулы сын есімдер;

2) екі жалғаулы сын есімдер;

3) бір жалғаулы сын есімдер.

Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады:

3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі Casus singularis Pluralis m f n m f n

Nom acer acris acre acres acres acria

Gen acris acris acris acrium acrium acrium

Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау септігіндегі masculīnum, feminīnumжəне neutrum тектік түрінің (родының) жалғаулары бар.

campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre

3 жіктеудегі сын есімдердің барлық тектік формасының ілік септігіндегі жалғауы –is аяқталады. Бұл септіктің формасы атау септігінің feminīnum родының формасымен сəйкес келеді. 3 жіктеудің түбірі 1-2 жіктеудегі сын есім сияқты ілік септігінің формасымен анықталады.

Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады:

Род Жалғауы nom. sg. мысал

masculīnum

feminīnum

-is perennis - көп жылдық

vulgāris - кəдімгі

neutrum -e perenne - көп жылдық

vulgāre - кəдімгі

Род Аяқталуы

nom. sg.

Мысал

feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам

neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам

Nom. sg. Gen.sg. Түбірі

campester

campestris

campestre

campestris campestrceler

celĕris

celĕre

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің формасын құрайды.

perennis, e vulgāris, e

Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді.

Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер кіреді. Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x::

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады:

sapiens, entis par, paris

teres, ĕtis simplex, ĭcis

Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы, horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды.

Сын есім мен зат есімді үйлестіру

Сын есімнің зат есіммен үйлесімі – дегеніміз, анықталатын зат есім қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта, түрде, септеуде қойылуы. Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап

береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде (longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау септігенде (brevis, m,f; breve, n).

Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді сақтаған жөн:

1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау;

2) зат есімнің сөздік формасын көрсету;

Nom. sg. Gen. sg. Основа

perennis

perenne

vulgāre

- саналы

par - бірдей (жұп)

simplex -қарапайым

3) зат есімнің родын анықтау;

4) сөздіктен зат есімнің тектік түріне (родына) дұрыс келетін сын есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер (f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n) родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн.

5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек.

Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі:

1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау септік, жекеше түрі - Nom. sing. -

2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n;

3) зат есімнің родын анықтаймыз - n;

4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um

5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз;

6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас құйымшақ тесігі.

Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет:

foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl).

Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге –ior суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі жалғануы арқылы пайда болады.

жай шырай түбір салыстырмалы шырай albus, a, um - белый, ая, ое albalbior – ақшыл albius - celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое celercelerior- жылдамырақ celerius - niger, gra, grum - черный, ая, ое nigrnigrior – қаралау nigrius - sapiens, entis - умный, ая, ое sapientsapientior – ақылдырақ sapientius

– Жай шырайдағы сын есімнің сөздік формасында - атау септігіндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius.

Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде –ōris жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді.

Nom. sg. Gen. sg. Түбір albior, albius albiōris albiōrcelerior, celerius celeriōris celeriōrnigrior,

nigrius nigriōris nigriōrsapientior, sapientius sapientiōris sapientiōr- Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады:

Қазақ тіліндегі терминдер Əр сөздің сөздік формасы Латын тіліндегі термин

Қызыл ольха (ағаш)

ольха - Alnus, i f

қызыл - ruber, bra, brum

Alnus rubra

Қара жеміс

жеміс - fructus, us m

қара - niger, gra, grum

fructus niger

Үнді пілі

піл - Elĕphas, antis m

үнді - indĭcus, a, um

Elĕphas indĭcus

Кəдімгі ара

ара - Vespa, ae f

Кəдімгі - vulgāris, e

Vespa vulgāris

Дөңгелек бұлшық ет

Бұлшық ет - muscŭlus, i m

Дөңгелек - teres, ĕtis

muscŭlus teres

Жабайы настурция

настурция - Nasturcium i n

жабайы - silvester, tris, tre

Nasturtium silvestre

Дала қырықбуыны

қырықбуын -

Equisētum, i n

даланың - arvensis, e

Equisētum arvense

Сын есім. 1-2 жіктеудегі сын есімдер.

Лексикалық минимум:

albus,a,um – ақ

flavus,a,um – сары

cinereus,a,um – сұр

coeruleus,a,um – көк, көгілдір

ruber,bra,brum – қызыл

niger,gra,grum – қара

aquōsus,a,um – сулы (экстракттар мен тұрбалардың атауында)

aethereus,a,um – эфирлі

оleōsus,a,um – майлы

spirituōsus,a,um - спиртті

amylaceus,a,um – крахмалды

gelatinōsus,a,um – желім тəрізді ақ зат

ophthalmĭcus,a,um – көздің

lamellae ophthalmĭcae –көздің қабығы

Methylēnum coeruleum,i n – метил көгі

Күшейтпелі шырай сөздің түбіріне-issĭm суффиксі жəне -us, -a, -um тектік түр жалғаулары жалғануы арқылы пайда болады.

жай шырай түбір күшейтпелі шырай albus, a, um –ақ albalbissĭmus - тым аппақ albissĭma -albissĭmum - brevis, e – қысқа brevbrevissĭmus - ең қысқа brevissĭma - brevissĭmum - sapiens, entis – ақылды sapientsapientissĭmus - ең ақылды sapientissĭma - sapientissĭmum –

жай шырай күшейтпелі шырай

acer, cris, cre - өткір

acerrĭmus - ең өткір

acerrĭma -

acerrĭmum -

celer, ĕris, ĕre - жылдам

celerrĭmus - тым жылдам

celerrĭma -

celerrĭmum -

niger, gra, grum - қара

nigerrĭmus - тым қара

nigerrĭma -

nigerrĭmum –

Күшейтпелі сын есімдердің сөздік формасы 1-2 жіктеудегі сын есімдер сияқты: acerrĭmus, a, um; brevissĭmus, a, um; celerrĭmus, a, um; sapientissĭmus, a, um. Осы үлгі бойынша күшейтпелі сын есімдердің түбірін табады жəне жіктейді.

Күшейтпелі сын есімдерді қазақ тіліне аударғанда «ең», «өте», «тым» деген көмекші сөздер қолданылады.

Кейбір сын есімдердің шырайлары əр түрді түбірден құрады. жай шырай салыстырмалы шырай күшейтпелі шырай

magnus, a, um -

үлкен major

- үлкенірек majus -

maxĭmus - ең үлкен

maxĭma -

parvus, a, um -

кіші minor - кішірек

minus -

minĭma -

bonus, a, um - жақсы

melior - жақсырақ

melius -

optĭma -

malus, a, um - жаман

pejor - жамандау, нашарлау pejus -

pessĭmus - ең жаман

pessĭma -

pessĭmum –

Төменде келтірілген алты сын есімнің жай шырайлық формасы жоқ.

Олар салыстырмалы шырай ретінде қолданылғанымен, жай шырай мағынасына ие.

anterior, ius - алдыңғы posterior, ius - артқы

superior, ius - жоғарғы inferior, ius - төменгі

exterior, ius - сыртқы interior, ius – ішкі
Бұл сын есімдердің күшейтпелі шырайлары ботаникалық жəне зоологиялық номенклатураларда қолданылмайды.

Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі шырайдың құрылуы.

Салыстырмалы шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары биологиялық номенклатурада жай шырай ретінде қолданылады: Dendrocŏpos major - үлкен сұр тоқылдақ, Lemna minor - кіші ряска, Parus major – үлкен торғай, Plantāgo major - үлкен жолжелкен.

Сүт қоректілердің анатомо-гистологиялық терминологиясында «үлкен» жəне «кіші» салыстырмалы сын есімдері бір-біріне жақын орналасқан аттас структуралардың көлемін салыстырғанда жай шырай ретінде қолданылады:

үлкен қанат - ala major, кіші қанат - ala minor, үлкен төмпешік – tubercŭlum majus, кіші төмпешік - tubercŭlum minus, үлкен жамбас - pelvis major, кіші жамбас - pelvis minor.

Күшейтпелі шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары жай шырай ретінде де қолданыла береді: Chlorohўdra viridissĭma - жасыл гидра, Glyceria maxĭma - үлкен манник, Hydrophĭlus aterrĭmus - қара сусүйгіш, Limex maxĭmus - үлкен ұлу.

Латын түр атауларының күшейтпелі шырайларын қазақ тіліне аударғанда бұл сын есімдер түсіп қалуы немесе басқа мағына беруі мүмкін:

Elĕphas maxĭmus - үнді пілі, Linum usitatissĭmum - зығыр, Tettigŏna viridissĭma - кəдімгі шегіртке.

1. Шақ (tempus):

_ Инфект жүйесі (аяқталмаған шақ)

· Praesens (осы шақ)

· Imperfectum (өткен шақтың аяқталмаған түрі)

· futurum primum (келер шақтың бірінші түрі – бірінші келер шақ)

_ Перфект жүйесі (аяқталған шақ)

· Perfectum (аяқталған өткен шақ)

· Plusquaperfectum (өткен шақтағы бір іс-əрекеттен бұрын болып кеткен іс-əрекетті білдіретін өткен шақтың түрі)

· futurum secundum (келер шақтың екінші түрі - келер шақта болуға тиісті бір іс-əрекеттен бұрын болатын іс-əрекетті білдіреді)

2. Рай (modus):

- ашық рай -- indicatīvus;

- шартты рай -- conjunctīvus;

- бұйрық рай -- imperatīvus.

3. Етіс (genus):

- ырықты -- actīvum;

- ырықсыз-- passīvum.

4. Жақ (persōna):

- бірінші - prima;

- екінші - secunda;

- үшінші - tertia.

5. Көптеу (numĕrus):

- жекеше -- singulāris;

- көпше -- plurālis.

6. Жіктеу (conjugatio):

- бірінші - prima;

- екінші - secunda;

- үшінші - tertia;

- төртінші - quarta.

Латын тіліндегі етістіктер жіктелуінің төрт түрі бар.

Олар бір-бірінен түбірінің соңғы дыбысы арқылы ажыратылады.

I жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –а;

II жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –е;

III етістіктерінде дауыссыз (leg-) немесе қысқа –u;

IV жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –і болып келеді.

Жіктеудің түрі I, II, IV етістіктердің түбірінен –re жалғауын, ал III

жіктеуден –e ◌ﬞre (етістіктік сөздік формасында re-нің алдында тұрған –e ◌ﬞ

қысқалық белгісімен көрсетілгендіктен, –e ◌ﬞre жалғауы алынады) алып тастаумен анықталады:

Signa-re I - белгілеу

Misce-re II – араластыру

Solv- ◌ﬞere III – еріту

Nutri –re IV – азықтандыру;

Praesens indicativi activi

I жіктеу: signare – белгілеу

Жақ singularis Pluralis

1 Sign-o мен белгілеймін Signа-mus біз белгілейміз

2 Signa-s сен белгілейсің Signa-tis сендер белгілейсіңдер

3 Signa-t ол белгілейді Signa-nt олар белгілейді

қысқалық белгісімен көрсетілгендіктен, –e ◌ﬞre жалғауы алынады) алып

тастаумен анықталады:

Signa-re I - белгілеу

Misce-re II – араластыру

Solv- ◌ﬞere III – еріту

Nutri –re IV – азықтандыру;

Praesens indicativi activi

I жіктеу: signare – белгілеу

Жақ singularis Pluralis

1 Sign-o мен белгілеймін Signа-mus біз белгілейміз

2 Signa-s сен белгілейсің Signa-tis сендер белгілейсіңдер

3 Signa-t ол белгілейді Signa-nt олар белгілейді

Ескерту: Латын тілінде етістіктермен есімдіктер қолданылмайды. I

жіктеудегі 1-ші жақ жекеше түрдегі етістіктің –о- жалғауы түбірдің соңғы а

дауысты дыбысымен бір болып кетеді.

II жіктеу: miscere – араластыру

Жақ Singularis Pluralis

1 misce-o мен араластыра мын misce -mus біз араластырамыз

2 misce -s сен араластырасың misce -tis сендер араластырасыңдар

3 misce -t ол араластырады misce -nt олар араластырады

III жіктеу: dividere – бөлу

Жақ Singularis Pluralis

1 divid-o мен бөлемін divid-i-mus біз бөлеміз

2 divid-i-s сен бөлесің divid-i-tis сендер бөлесіңдер

3 divid-i-t ол бөледі divid- u -nt олар бөледі

Ескерту: III жіктеу етістіктерінің жекеше түр 2-3 жақ етістіктерінде

жəне 1-2 жақ көпше түрлерінде түбір мен жалғаудың ортасына –i, ал 3- жақ

көпше түрде –u – дауысты дыбысы қойылады.

IV жіктеу: audire – тыңдау

Жақ Singularis Pluralis

1 audi-o мен тыңдаймын audi -mus біз тыңдаймыз

2 audi -s сен тыңдайсың audi -tis сендер тыңдайсыңдар

3 audi -t ол тыңдайды audi –u-nt олар тыңдайды

Ескерту: көпше түр 3-ші жақтың IV жіктеу етістіктерінде түбір мен

жалғау арасына–u – дауысты дыбысы қойылады.

Praesens indicativi passivi

I жіктеу: signare – белгілеу

Жақ singularis Pluralis

1 sign-or мені белгіледі signa -mur бізді белгіледі

2 signa -ris сені белгіледі signa –mini сендерді белгіледі

3 signa –tis оны белгіледі signa -ntur оларды белгіледі

II жіктеу: videre – көру

Жақ Singularis Pluralis

1 vide-o мені көреді vide -mur бізді көреді

2 vide -ris сені көреді misce -mini сендерді көреді

3 vide –tis оны көреді misce -ntur оларды көреді

III жіктеу: dividere – бөлу

Жақ singularis Pluralis

1 divid-o мені бөледі divid-i-mus бізді бөледі

2 divid-i-s сені бөледі divid-i-tis сендерді бөледі

3 divid-i-t оны бөледі divid- u -nt оларды бөледі

IV жіктеу: audire – тыңдау

Жақ Singularis Pluralis

1 audi-o мені тыңдайды audi -mur бізді тыңдайды

2 audi -ris сені тыңдайды audi -mini сендерді тыңдайды

Praesens indicativi active et passivi- тің жалғаулары

Жақ Activum Passivum

singularis 123-o (-m)

-s

-t

-or (-r)

-tur

2

3

-tis

-mur

-ntur

Латын тілінде бұйрық рай 2-ші жақтың жекеше түрінде ғана

қолданылады. I, II и IV жіктеуге қатысты етістіктердің жекеше түріндегі

бұйрық райлы тұлғалары олардың (етістіктердің) түбірлерімен сəйкес келеді,

ал көпше түрінде түбіріне–te жалғауы жалғанады.

жіктеу Инфинитив бұйрық рай

singularis Pluralis

I Filtrare сүзу Filtra сүз Filtra - te сүзіңдер

II Miscere Misce Misce – te

IV Audire audi audi – te

III жіктеу етістіктерінде жекеше түрдегі бұйрық рай сөздің түбіріне –е

жалғауы жалғануы арқылы, ал көпше түріндегі етістіктердің түбіріне –te

қосымшасы байланыстырушы (дəнекер) -і дауысты арқылы жалғанады.

Жіктеу Инфинитив Бұйрық рай

Singularis Pluralis

III Solvere еріту Solv -e – еріт Solv - i -te – ерітіңдер

III Docere оқыту Doc - e - оқыт Doc-i-te - оқытыңдар

Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері:

1. Осы шақтың 1-жақ жекеше түрдегі тұлғасы (praesens indicativiactivi). Бұл тұлға инфект (аяқталған іс-əрекетті білдіруші) түбіріне –о жалғауының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: lauda+o→ laudo мен мақтаймын, doceo – мен оқытамын, mittо мен жіберемін, capio- мен аламын, audio- мен тыңдаймын.

2. Өткен шақтың 1-ші жақ жекеше түрдегі тұлғасы (perfectum indicativi activi). Бұл тұлға барлық уақытта –і-ге аяқталады. Мысалы: laudavi мен мақтадым, docui – мен оқыттым, misi мен жібердім, cepi - мен алдым, audivi- мен тыңдадым. Осы тұлғадан –і жалғауын алып тастасақ, перфект түбірі (негізі) шығады (laudav-,docu –, mis-, cep -, audiv-). Перфект

жүйесіндегі барлық шақтық тұлғалар осы түбірден жасалады.

3. Супин (supinum) – қимылдың, іс-əрекеттің мақсатын білдіруші етістіктен жасалған есім тұлға. Мысалы_______: venio auditum мен тыңдау үшін келемін деген сөйлемде venio – келемін – қимыл етістік, ал сол қимылдың мақсаты auditum – тыңдау үшін деген супинум тұлғасы арқылы беріліп отыр.

4. Осы шақтың тұйық райлы тұлғасы (infinitivus praesentis activi). Бұл тұлға инфект түбіріне –re жұрнағының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы:

laudare, docere, mittere, cepere , audiere.

praesens indicativi

activi

activi

Ausculto мен тыңдаймын

Auscultavi мен тыңдадым

Auscultatum тыңдау үшін

Auscultare тыңдау

Misceo мен араластырамын

Miscui мен араластырдым

Mixtum араластыру үшін

Miscere араластыру

Iungo мен қосамын Iunxi мен қостым Iunctum қосу үшін Iungere қосу

Diluo мен толықтырамын

Dilui мен толықтырдым

Dilutum толықтыру үшін

Diluereя толықтыру

Recipio мен беремін Recipi мен алдым Receptum алу үшін Recipere алу

Audio мен тыңдаймын

Audivi мен тыңдадым, есіттім

Auditum тыңдау үшін

Audire тыңдау, есту

Етістіктердің инфинитиві барлық жіктеуде –re-ге аяқталады. I, II, IV жіктеулерде бұл жалғау түбірге жалғанады, ал III жіктеуде түбірге –е – қосымшасы арқылы жалғанады. Сөздікте етістіктердің негізгі формасы қысқартылып жазылады жəне оң жағында рим цифрімен етістіктің жіктеуі жазылады.

Ausculto, avi, atum, ere I diluo, lui, lutum, ere III

Misceo, scui, xtum, ere II recipio, cepi, ceptum, ere III

Iungo, nxi, nctum, ere III audio, ivi, itum, ire IV

Латын тіліндегі esse болу етістігінің дербестігінен гөрі көмекшілік қызметі басым. Негізінен күрделі баяндауыштың етістік бөлшегі ретінде қолданылады.

Esse етістігінің осы шақтағы жіктік тұлғасы бірде es, бірде s болып ауыстып отыратын түбірге жіктік жалғауларының жалғануы арқылы жасалады. Es түбіріне жіктік жалғауы тікелей жалғанса, s түбіріне жіктік жалғаулары байланыстырушы u дауысты арқылы жалғанады.

Латын тіліндегі Esse болу етістігінің осы шақта жіктелуін неміс тіліндегі sein болу, ағылшын тіліндегі to be болу, француз тіліндегі etre болу етістіктерінің жіктелуімен салыстыруға болады.

Жақ Латынша Немісше Ағылшынша Французша

Sing. 1.

3.

sum

est

du bist

am

are

je suis

il est

1.

2.

sumus

sunt

ihr seid

we are

they are

vous etes

ils sont

Латын тіліндегі сан есімдердің төрт түрі бар:

cardinalia – есептік (қанша?)

ordinalia – реттік сандар (нешінші?)

distributiva – бөлшектік сандар (қаншадан?)

adverbia - үстеу сандар (қанша рет?)

11 жəне 17 аралығындығы сандар төмендегі тəртіп бойынша орын-

далады:

11 – undecim 15 - quindecim

13 – tredecim 17 - septemdecim

14 - Quattuordecim

8 жəне 9 сандарына аяқталатын сандар (18, 19, 28 ,29...) келесі ондықтан

1 немесе 2 санын алып тастаумен пайда болады. Мысалы.: 18- duodeveginti.

Бұл жерде duo – екі, de – , veginti – жиырма.

18- duodeveginti (екісі кем жиырма)

19 – undeveginti (бірі кем жиырма)

20 – veginti (жиырма).

Ондықтардан, жүздіктен жəне 1 мен 7 аралығындағы бірліктерден тұратын сандар (мыс: 21, 22...37) екі түрлі жолмен жасалады:

1) ондық бірліктің алдында тұрады, veginti unus, veginti duo....

2) бірлік ондықтан бұрын айтылып, ондықпен et (жəне) деген шылау арқылы байланысады: unus et veginti, duo et veginti....

Латын тілінде сын есімдер зат есіммен родта, түрде, септеуде (сын есім сияқты) үйлеседі: unus musculus – бір бұлшық ет, una costa – бір қабырға.

Реттік сан есімдер сын есімнің I и II жіктеуі сияқты жіктеледі

Рим цифрлары

Араб цифрлары

cardinalia ordinalia

I 1 Unus (m), una (f), unum (n) Primus, a, um

II 2 Duo (m), duae (f), duo (n) Secundus, a, um

III 3 Tres (m,f), tria (n) Tertius, a, um

IV 4 Quattuor Quartus, a, um

V 5 Quinque Quintus, a, um

VI 6 Sex Sextus, a, um

VII 7 Septem Septimus, a, um

VIII 8 Octo Octavus, a, um

IX 9 Novem Nonus, a, um

X 10 Decem Decimus, a, um

XX 20 viginti vicesimus

XXX 30 triginta tricesimus

XL 40 quadraginta quadragesimus

L 50 quinquaginta quinquagesimus

LX 60 sexaginta sexagesimus

LXX 70 septuaginta septuagesimus

LXXX 80 octoginta octogesimus

XC 90 nonaginta nonagesimus

C 100 Centum Centesimus

CC 200 ducenti, ae,a ducentesimus

CCC 300 trecenti, ae, a trecentesimus

CD 400 quadrigenti, ae, a quadrigentesimus

D 500 quingenti, ae, a quingentesimus

DC 600 sescenti, ae, a sescentesimus

DCC 700 septigenti, ae, a septingentesimus

DCCC 800 octingenti, ae, a octingentesimus

DCCCC 900 nongenti, ae, a nongentesimus

M 1000 Mille Millisimus

MM 2000 duo milia bis millisemis

Қосымшалар міндетін атқаратын латын жəне грек сан есімдері.

Латын Сан есімдері

Грек Сан есімдері

Мағынасы Мысалдар

uni- mono- бір unisexuālis, e - біржынысты

monocephălus, a, um - бір басты

bi- di- Екі bialātus, a, um - екі қанатты

dipetălus, a, um - екікүлтелі

tri- tri- үш triaxonālis, e - үшаксонный

quadri- tetra- Төрт- quadrifoliātus, a, um төртжапырақты

tetracoccus, i m - тетракокк

quinque penta- бес quinqueflōrus, a, um бес гүлді

pentaradiālis, e - беснұрлы

sex- hexa- алты- sexangulāris, e - алтықырлы

hexaspŏrus, a, um - алтыспорлы

septem- hepta жеті septemjugātus, a, um - жетіжұпты

heptapetălus, a, um - жетікүлтелі

oct-,

octo-

Octodontīdae, ārum f - сегіз тісті

novem-,

novenennea-

enneapetălus, a, um тоғыз күлтелі

decem-,

decendec-,

он decemflōrus, a, um - он гүлді

Decapŏda, ōrum n - он аяқты

semi- hemi- жарты semicanālis, is m - жартыканалды

hemisphaerium, i n - жарты шарлы

Латын афоризмдері:

1. Ubi concordio, ibi victoria – бірлік бар жерде тірлік бар.

2. Diagnōsis certa – нақты диагноз.

3. Diagnōsis dubia - күдікті диагноз.

1. Латын тілінде сан есімдердің қандай түрлері бар?

2. Есептік сан есімдер қалай жасалады?

3. 1-ден 10-ға дейінгі бірлік сандардың жасалуы.

4. 11-17 аралығындағы сандардың жасалуы.

5. Ондыққа дейінгі 1 не 2 жетпейтін сандардың жасалуы.

6. 30-90 аралығындағы ондық сандардың жасалуы.

7. 1-7 аралығындағы бірлік сандардың ондық, жүздік сандарға қосылып

айтылу жолдары.

8. Реттік сан есімдер қалай жасалды?

9. Қандай есептік сан есімдер септеледі?

10. Қандай есептік сан есімдер септелмейді?

11. 3 сан мен көптік тұлғадағы 1000 саны қалай септеледі?
Негізгі әдебиеттер

1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006

2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990

3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №8 Дәріс

1. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі мен сөздер құрылымы.

2. 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірін анықтау.

3. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезіндегі үйлесімдік іс-əрекеттер.

Латын тілінсіз медицинаға жол жоқ