Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

КБЖ 63.3. (5 Каз)

Ұ 48


ҚР ҰҒА академигі А.М. Ғазалиевтың редакциясымен
Құрастырушы-авторлар: Т.И. Сүлейменов, К.З. Сарекенов, В.В. Козина,

Л.Г. Матвеенкова, Е.Н. Ивлева, А.К. Мубаракова, М.Ж. Сүлейменова,

С.Д. Шаймұханова, Н.З. Ошанов, Т.Ж. Мақалаков, А.Е. Даниярова,

Е.Г. Огольцова, А.А. Әбдірахманова, К.С. Тілеуғабылова.


Ұ 48 Ұлт тарихы толқынындағы ұлы тұлғалар. Студенттік топтар кураторларына көмек ретінде. 2-жинақ / ҚР ҰҒА академигі А.М. Ғазалиевтың редакциясымен. – Қарағанды: Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінің баспасы, 2014. – 93 б.

Жинақ Қазақстан тарихындағы ұлы тұлғалар және олардың ролі туралы баяндайтын мақалалардан тұрады.

Жинақ материалдары кураторларға Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың өнегесінде патриоттық тәрбиелеу Тұжырымдамасын жүзеге асыру шеңберінде кураторлық сағаттар мен басқа да іс-шараларды дайындау үшін ұсынылады.

ӘОЖ 94 (574)

КБЖ 63.3. (5 Каз)

©Қарағанды мемлекеттік

техникалық университеті, 2014


Кіріспе
Қоғам қалай және қайтіп дамиды? Тарихты кім немесе не жасайды? Осы сұрақтарға философтар мен тарихшылар, социологтар мен политологтар бірге жауап іздеуге талпынады, бірақ ортақ пікірге келе алмайды.

«Тарих – бұл табиғи тарихи процесс», - деп тұжырымдайды біреулер.

«Тарих – саясатшылар әрекетінің нәтижесі», - деп санайды басқалары. «Тарих – кездейсоқ оқиғалар ісі», - деп үшіншілері олармен келіспей жатады. Дегенмен, әдетте, бәрінің бір мәселеге көзқарасы ортақ – тұтас адамзатқоғамының тарихында да, жеке алғанда ұлттар қоғамының тарихында да басты рөлді ұлы тұлғалар атқарады.

Ұлы тұлғалар – өздерінің саяси немесе рухани еңбегі арқылы қоғам қажеттіліктерін анағұрлым толық қанағаттандыра алып, оның дамуына айтарлықтай әсер еткен, атқарған қызметі өз мемлекетінің аясынан шығып, бүкіл әлемге пайдасын тигізіп, баршаға әйгілі болған адамдар. Сондықтан кез келген мемлекет тарихы ұлы тұлғалар ісінің призмасы арқылы анағұрлым айқын, әрі әсерлі көрінетіні тегін емес. Оның үстіне, тарихтың өзі де кейде осы тұлғалармен сәйкестендіріледі.

Өз заманындағы ұлы тұлғалардың өмірі мен қызметін зерделеу мәселесі ерекше мәнге и болмақ егер осы адамдар тек тарихты жасап қана қоймай, сонымен бірге сол қоғамның мәдени құндылықтарын, адамгершілік принциптері мен дәстүрлерін бойында сақтап, оның жетекшісі бола білген жағдайда.

Өздерінің ұлы бабаларының даңқты тарихына ортақ еткізу адам баласының өз еліне, оның ұлы тарихына, оны жасаған ұлы тұлғаларға деген мақтаныш сезімін қалыптастырады. «Біздің бабаларымыз қазіргі Қазақстанның ұлан байтақ даласын қорғап, төл мәдениетін сақтап, өмірді түйсіну мен танудың ерекше түрін бізге мұра етіп қалдырды. Бұл дала халқының бостандық сүйе білуі мен айбындылығы тарихтың қатал кезеңдерінде де жоғалтылмай, ата-бабаларымыз біз үшін сақтай алды», - деп Н.Ә. Назарбаев Л.И. Гумилев атындағы Еуразиялық Ұлттық университеттің студенттері алдындағы өзінің дәрісінде атап көрсетті (Казахстанская правда, 2007, 27 мамыр).

Сонымен, Қазақстан тарихындағы ұлы тұлғалардың өмірлік қызметінің тарихы қазақстандық отаншылдықты қалыптастыру факторларының бірі болып табылады.

Ұсынылып отырған жинақта Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінің оқытушылары дайындаған, ұлы тарихи тұлғалар және олардың Қазақстанның тарихы мен мәдениетіндегі рөлі туралы баяндайтын материалдар берілген. Бұл материалдар кураторларға «Қазақстан тарихындағы ұлы тұлғалар» тақырыбында кураторлық сағаттар дайындау және өткізу кезінде ақпараттық көмек береді.

ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты,

Бүгінгі күні Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев жас мемлекетті нығайту мен бірлікті асқақтату үшін ежелден келе жатқан «ел» деген түбір негізінде ортақтасқан «Мәңгілік Ел» атты Патриоттық акт жасауды және мемлекетімізге Қазақ Елі атауын беруді ұсынды. Бұл ретте Президентіміз өткенге көз сала отырып, көкейкөзділігімен болашақты да көре білді, ол егемен мемлекет құру кезінде уақыт сынынан өткен және «Қазақстан жолы-2050» Жолдауында көрсетілген құндылықтарға негізделу керек. Ол негіздер мыналар: Қазақстанның тәуелсіздігі және Астана; ұлттық бірлік, бейбітшілік және келісім; зайырлы қоғам және жоғары рух; индустриаландыру мен инновациялар негізіндегі экономикалық өсу; Жалпыға ортақ Еңбек Қоғамы; тарих, мәдениет және тіл ортақтығы; ұлттық қауіпсіздік.

Елбасы бізге, өзінің отандастарына былай дейді: өткенді ұмытпаңдар, болашаққа ұмтылыңдар. Мақсат қойылды, мақсатқа жеткізетін жол салынды және мақсатқа жету орны анықталды – ол «Мәңгілік Ел», оның аты Қазақ Елі. Осы жолмен жүре отырып, біз өткеннің ұшқынын емес, алауын алуымыз керек. Бұдан (оттан, құштарлықтан, қуаттан, шөптен, ошақтан, жанұядан) бүгін бізді біріктіріп отырған «отан» (атамекен, ошақ), «отандас» (замандас), «отау» (жанұя, жастар киіз үйі) сөздері пайда болды. Бұл оттың жылулығы – ата-бабамыздың үлкен сенімінде, оны Қазақстанның бүгінгі ұрпағы сақтап келеді, «Жасыл ел» және «Нұр Отан» халық партиясының жетекшілік рөлімен жүзеге асырылып отырған үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту бағдарламаларының орындалуына үлес қосуда.

Қазақ Елінің болашағы бүгін қалануда, мұны Астананың келбетінен көруге болады, бұнда бүкіл елдің өсуі сипат алған және Қазақ елінің сәулет-мүсіндік кешені қалыптасқан. Бұл Отанымыздың асқақ бейнесі, тәуелсіздік символы, мұнда орталықтан стела бой көтерген, ол аспанға ұмтылған алтын Самұрық құсымен бейнеленген, ал стеланы көркемдейтін барельефтер әлемнің төрт жағына бағытталып, астананың еліміздің жүрегі және Еуразияның географиялық орталығы болып табылатындығын көрсетеді. Мұнда әр таң шығыстан Күннің шығуымен басталады, Бейбітшілік және Келісім сарайының үстімен өтеді, Ақ Орданың көгілдір күмбезіне сәулесін түсіреді, ал тал түсте Өмір ағашы – «Бәйтеректі» нұрландырады да, «Хан Шатырдан» асады, бұл бір күнде сәулет өнері жауһарларының бойында сақталған халық тарихын жарқын еткендей көрініс.

Күн сәулесінің тоқтайтын енді бір нүктесі Салтанат аркасы – «Мәңгілік Ел», ол алтын қимасының симметриясымен және үйлесімділігімен астанамызға келетіндер мен астанамыздан шығатындардың әрқайсысын қарсы алады. Тәуелсіздігіміздің 20 жылдығына орай бой көтерген 20 метрлік арка Сарыарқадай, арқадай (арқау, қорғаушы), Шығыс пен Батысты біріктірген «Мәңгілік Ел» атты мемлекетіміздің негізі болып табылады. Астанамыздың аркалық және арқанды көпір конструкциялары мен бірегей ғимараттарына қарап былайша айтуға болады: «Халқым, арқандай берік бола білсең, қанатты боласың». «Мәңгілік Ел» – бұл біздің ортақ үйіміздің ұлттық идеясы және ата-бабамыздың асқақ арманы.

Бүгінгі күні жаһандану деп аталатын өзгерістер әрдайым болды және әр уақытта түрліше аталды. Сол өзгерістер аясында мемлекеттер жойылып та, жаңа мемлекеттер пайда болып та жатты. Тек іштен өзімізді өзіміз ұйымдастыру, жүрек деңгейіндегі бірлік пен патриоттық сезім арқылы егемендігімізді нығайтып, тарихымызды кеңейте аламыз. Сондықтан ата-бабамыздың айтып кеткен нақыл сөздерін ешқашан ұмытпаймыз: «Ел бірлігі – ел теңдігі. Бірлікті ел бұзылмас».

С.И. Ферхо,

ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты,

Қазақстанның тәуелсіздік алуы өмірі заманауи қазақстандық мемлекеттіліктің негізіне айналған тарихи тұлғалардың мұрасын халыққа қайтарды. Кеңестік доктринершілік пен европоцентризм заманында, Қазақстанның бірқатар қоғамдық-саяси және мәдениет қайраткерлерінің ар-намысы тапталған уақытта ұмыт болған не әділетсіз қараланған Отан ұлдарының есімін қайтарудың өзін әділеттілік салтанаты деуге болады. Олардың қатарында қазақ халқының аса көрнекті ұлы Қазыбек би де бар, ол XVII ғасырдың екінші жартысы мен XVIII ғасырдың бірінші жартысы аралығында қазақ қоғамының нығаюына зор үлес қосты.

Қазақстанның тарихи өткенін мақсатты түрде иесіздендіру, патриотизм мен ұлтаралық достық сезімін қалыптастырудағы ұлт батырларының маңыздылығын жою замандастарымыздың өткен оқып-үйренуінде еш жеміс бермейді. Көп жылдар бойы тұлға термині сол тұлға өмір сүрген уақыттағы қоғамдық қатынастар жиынтығының бір адам бойында көрінуі деп түсініліп келді.

Алайда тұлға – нақты тарихи шама – константа, онсыз тарихи әрекет жоқ, ол жеке қасиеттерге ие. «Еш кезеңді оның ұлы адамдары туралы білмей түсіну мүмкін емес, – дейді мемлекетіміздің Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев, – өйткені біз адам тағдыры арқылы тарихты көріп қана қоймай, сол тарихтың рухына бөленеміз».

Қандай да бір кезеңдегі тұлғалардың маңыздылығын ұғына отырып, біз сол кезеңді ғана емес, өзіміз өмір сүріп отырған әлемді де ұғына алатындығымызды сеніммен айтуға болады. Өйткені даму тізбегі өзінің ішкі мазмұны бойынша үздіксіз, жүйелі және көңілге қонымды.

Бүгін Қазақстан Республикасының әр жас азаматы ата-бабасының батырлық өткенін білу керек. Бізде ерте заманнан бастау алған идеялық-саяси негіз болу керек. Осы ретте Қазыбек бидің Қазақстан тарихындағы орны мен рөлін бағалау өте қиын. Оның қызметі қазақстандық дипломатияның пайда болуына және қазіргі заманғы қазақстандық заңгерлердің құқықтық мектебіне негіз.

Аталған аймақтық ғылыми-практикалық конференцияның қатысушылары мен қонақтары ғалымдар қоғамына Қазыбек бидің жан-жақты тұлға, шешен болғандығын, қазақ халқының мүддесін қорғауға ұмтылғандығын және көршілермен өзара тиімді шартқа отыруды көздегендігін көрсететін баяндамалар ұсынды.

«Қазақ мемлекетін құрудағы Қазыбек бидің ролі» атты ғылыми білім беретін бейне фильм жасау арқылы Ұлы Қазыбек би бейнесін біздің замандастарымыздың жадында сақтау осы конференцияның жетістігі болып табылады.

Бір тұлғада біріккен дипломат, шешен, сот данышпандығы, – Қазыбек би бойындағы сирек қабілеттер куәсі, бұл заманадастарымыздан асқан дәлдікпен зерттеуді қажет етеді. Ал Қазыбек бидің Әйтеке бимен және Төле бимен бірге атқарған әлеуметтік билер институты қазақ даласының бірегей сот органы болып табылады, және де Орта Азия халықтарының бірінде оған ұқсас ештеңе жоқ.

«Нұр Отан» ХДП партиялық форумының трибунасынан Ұлт Көшбасшысы қазақстандық жас буынға былай деген: «Сендердің көбің тәуелсіздік жылдарында өстіңдер. Тәуелсіздік құрдастары 2020 жылға қарай 30 жаста болады. Сендер басқа өмірді білмейсіңдер, алайда сендер бұл тәуелсіздік пен қазіргі жетістіктерімізге оңайлықпен қол жеткізбегендігімізді білулерің керек! Сендер қазір үлкен өмірге қадам басқалы отырсыңдар. Сендер ата-аналарың мен Отандарыңның алдында міндеттеріңнің бар екендігін ұғынуларың керек. Бұл міндеттер сендердің өмірлік жолдарыңды анықтайды, сонымен бірге нағыз азаматтың парызы мен құқығы болып табылады. Мен сендерді қалыптасқан тұлға, өз ісінің маманы, шынайы патриот ретінде көремін … Патриот болу дегеніміз – өз Отанын шынайы сүю. Өзі мен өз халқына сену, қоғамға қызмет ету. Алайда өз тарихын, ана тілін, ата-тамырын білмей, нағыз париот болу мүмкін емес. Біз сендерді мақтан тұтатын болайық!»

Әрине, біздің жастар өз тарихын, ата тегін, осы тарихты қалыптастырған және қалыптастырып жатқан тұлғалардың өмірі мен қызметін білмесе, жарқын болашақ құра алмаймыз. Сол тұлғалардың өмірлік тәжірибесі, олардың даналығы, қоғам мен Отанға шексіз беріліп қызмет етуі заманауи мемлекеттің қарқынды дамуының негізіне айналу керек. Ата-бабаларымыздың іс-әрекеті, ұлы тұлғаларымыздың өсиеті заманауи жастарда тұлға қалыптастырудың өлшемі болу керек.

Қазыбек бидің қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасуындағы роліне арналған ғылыми-практикалық конференция қорытындысы бойынша іс-шара қатысушылары Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінің негізінде ұлы тұлғалардың Қазақстан дамуына қосқан үлесін асқақтататын форумдарды жыл сайын өткізу туралы Білім және ғылым министрлігінің алдында өтініш жасау шешімін қабылдады. Сонымен бірге еліміздің жастарын патриоттық сезімге тәрбиелеу мақсатында Мәдениет және ақпарат министрлігінің жетекшілігіне Қазыбек би туралы толық метражды көркем фильмдерді қаражаттандыру туралы, үлгерімі жақсы дипломаттарға арналған Қазыбек би атындағы үздіктер белгісін шығару туралы ұсыныс жасау мәселесі көтерілді.