Қазақстан республикасы білім және ғылым
жүктеу/скачать 1,04 Mb.
|
Латин
- Бұл бет үшін навигация:
- Зат есімнің сөздік формасы
- Жіктеулер Бірінші септеуге
- Екінші септеу
- -es аяқ т алатын femininum родындағы атаулар
| nominativus (nот.) — атау (кім? не?)
genetivus (gen.) — ілік (кімнің? ненің?) dativus (dat.) — барыс (кімге? нeге?) accusativus (асе.) — табыс (кімді? нені?) ■ ablativus (abl.) — аблятив, кіммен? немен? дeген сұрақтарға жауап беріп, көмектес септігіне сәйкес келетін де реті болады • vocativus (voc.) — вокатив, шақыру, атау мағынасындағы сөзден алынған терминдік атау. Қазақ тілінде септіктің мұндай түрі жоқ. Биологиялық терминдерде көбінесе алғашқы екеуі ғана қолданылады. Accusativus и ablativus профессиональды медико-биологиялық терминдерде, ал dativus латын афоризмдері мен мәтіндерде кездеседі. Сондықтан да, dativus та vocativus сияқты медико-биологиялық курстарда қолданылмайды. Латын тілінде зат есім бес түрлі болып септеледі. Септеудің түрлерін ажыратудың қалыптасқан дәстүрлі тәсілі ілік септігінің жекеше түрдeгі тұлғасы болып саналады. Себебі, атау септігінің тұлғасы латын тілінің фонетикалық заңдылықтарына байланысты дыбыстық өзгерістерге түсіп, нәтижесінде септіктің әр түріне жататын түбірлердің (атау тұлғалы сөздер) дыбыстық құрамдары бір-біріне сәйкестеніп кететін реттері болады. Ал, ілік септігінің тұлғалары әр септеуде түрліше болып келетіндіктен, оларда тұлғалық жағынан сәйкестік болмайды. Сондықтан латын сөздіктерінде атау септігінің тұлғасымен бірге ілік септігінің тұлғасы да беріліп отырылады. Ол атау септігінің тұлғасымен бірге жатталып, есте сақталуы қажет. Септеудің әр түрінде ілік септігінің тұлғасы төмендегіше аяқталады:
Зат есімнің сөздік формасы Зат есімнің сөздік формасы үш бөлімнен тұрады: Бірінші бөлім — атау септігінің жекеше түрі; Екінші бөлім — үтірден кейін жазылатын ілік септігінің аяқталуы; Үшінші бөлім — зат есімнің тектік түрінің қысқартылған түрі (m, f, n). Мысалы: cornu, us n — мүйіз; Formica, ae f — құмырсқа; nucleus, і т - ядро; canis, is m — ит. Зат есімнің түбірі ілік септігінің аяқталуын алып тастаумен анықталады:
Жіктелудің түрі сөз түбірінің қай дыбысқа аяқталуына байланысты:
Жіктеулер Бірінші септеуге nот. sg. атау септігінің жекеше түрінде -а-ға gen. sg -ае-ге бітетін есімдер жатады. Әдетте, мұндай тұлға femininum тектік түріндeгі есімдерге тән болады. Мысалы: cellula, ае/ — торша; Rana, ае f — бақа. Екінші септеу бойынша nот. sg. септігінің жекеше түрінде -us немесе -еr, masculinum родындағы есімдері мен -um, -on жалғаулы neutrum родындағы есім сөздері есептеледі. Екінші септеудің айырым белгісі genetivus септігінің жекеше түрдeгі - і жалғауы: — Araneus, і т — өрмекші; cancer, cri т — ісік (ауру); folium, і n — жапырақ; encephalon, і n — бас ми. -on аяқталуы грек тілінен енген сөздерде кездеседі. Кей жағдайларда ол -um- жалғауымен ауыстырылады: organon, і n = organum, і n — ағза; skeleton, і n skeletum, і n — қаңқа. Екінші септелуге femininum родының бірнеше зат есімдері жатады. Олар ағаштар мен бұталар: Eucalyptus, і/ — эвкалипт; Juniperus, і/ — арша. femininum родына crystallus, і/ — кристалл; diameter, tri/ — диаметр; humus, i/ — гумус; neutrum родына - virus, i n -у, қазіргі медико-биологиялық терминдерде «вирус» мағынасын береді. Грек тілінен енген зат есімдердің ішінде os-ға аяқталатын masculinum және femininum тектік түрлерінде кездесетін сөздер бар, олар: -us-қа аяқталатын зат есімдер секілді септеледі: chrysaetos, i m — алтын бүркіт. Үшінші септеуге барлық -is-ке аяқталатын nот. sg. және gen. sg. зат есімдер кіреді. Олар теңбуынды және теңсіз буынды деп бөлінеді. Ілік септігіндeгі зат есімдердің соңғы буынның алдындағы буынының созылыңқы не қысқа екенін есте сақтап, сөздік форманы жазғанда ескеріп отырған жөн. Ілік септігіндeгі теңсіз бір буыннан тұратын зат есімдердің сөздік форманың екінші компоненті ретінде ілік септігінің толық формасы келтіріледі: dens, dentis т — тіс, os, ossis n — сүйек. Төртінші септеуге gen. sg -us-қа аяқталатын мужской және средний родтың тең буынды зат есімдері жатады: fructus, us т — жеміс; cornu, us n — мүйіз. Төртінші септеуге femininum родының зат есімдері де жатады: manus, us f — қол: Quercus, us f — емен. Бесінші септеуге gen. sg -еі-ге аяқталатын femininum родының зат есімдері жатады: facies, eі f — бет; species, eі f — түр. nот. sg. и gen. sg. зат есімдердің 1-5 септеудeгі кестесі:
nom.pl. u gen.pl. зат есімдердің 1-5 септеудeгі кестесі:
Латын тіліндeгі зат есімдердің бес түрде септелуінен басқа биологиялық номенклатурада ілік және атау септігінде аяқталатын грек тілінен енген зат есімдер бар. Олар nот. sg. -е және gen. sg. -es аяқталатын femininum родындағы атаулар: Aloe, es f — алоэ. 1, II, IV и V септелуде тұрған зат есімдердің анатомиялық минимум лексикасы: I септік
Fascia, fe,f Қабық Vesica, ae,f Көпіршік, торсылдақ Vagina,ae,f Қынап
V септік Facies,ei,f Қабырға беті Superficies,ei,f Қабырға, жоғарғы беті жүктеу/скачать 1,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||