Қазақстан республикасы денсаулық сақтау министрлігі с. Ж. Асфендияров атындағЫ Қазақ Ұлттық медицина

1 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ 
С.Ж.АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА 
УНИВЕРСИТЕТІ 
ФАРМАЦИЯ МЕКТЕБІ
Фармацевтикалық технология кафедрасы 
Фармацевтикалық 
технология 
кафедрасының 
отырысының 
хаттамасы №________ 
қорғауға 
жіберілді. 
Фармацевтикалық 
технология 
кафедрасының 
меңгерушісі
фарм.ғ.д., профессор ______ 
Устенова Г.О. 
«___» ______ 20___ ж. 
БАЙДУЛ МЕДЕТ ЖӘНІБЕКҰЛЫ 
4 КУРС 18-009-02 топ студенті 
Қауын 
(Cucumis melo L.)
сығындысымен косметикалық крем жасау
5В074800 «Фармацевтикалық өндіріс технологиясы» мамандығы бойынша 
бакалавр техника және технология дәрежесін алуға арналған дипломдық 
жұмыс 
Алматы, 2022 
Ғылыми жетекшісі:
доктор PhD, 
қауымдастырылған профессор
Ибадуллаева Ғ.С. ___________ 

2 
Мамандығы: 5В074800 «Фармацевтикалық өндіріс технологиясы»
СТУДЕНТТІҢ ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫНА ТАПСЫРМА 
Байдул Медет Жәнібекұлы 
1
Жұмыс тақырыбы : «Қауын 
(Cucumis melo L.)
сығындысымен 
косметикалық крем жасау»
Фармацевтикалық технология кафедрасының отырысында бекітілген "15" 
қазан 2021 ж., хаттама № 6 
2 Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі “___” __________ 2022 ж. 
3 Жұмысқа бастапқы деректер. 
3.1 Нысан - косметикалық крем; 
3.2 Зерттеу пәні - қауын жемістерінің сығындысы бар кремнің құрамы мен
технологиясы; 
3.3 Негізгі аппарат – гомогенизатор; 
4 Дипломдық жұмыстың мазмұны. 
4.1 Кіріспе; 
4.2 Әдеби шолу (жақпа жіктелуі, жақпа негіздері, кремдер, қаптама); 
4.3 Зерттеу материалдары мен әдістері; 
4.4 Қауын жемісінің сығындысымен кремнің ұтымды құрамын әзірлеу; 
4.5 Косметикалық крем алу технологиясы; 
4.6 Косметикалық кремнің сапасын бағалау; 
4.7 Қорытынды; 
4.8 Қолданылған әдебиет көздері; 
5. Қосымшалар (инженерлік бөлім, нормативтік құжаттама): 
5.1 Крем алудың аппараттық сызбасы; 
5.2 Крем алудың технологиялық сызбасы. 
6. Тапсырманы алған күн "15" қараша 2021 ж 
Тапсырманы орындауға қабылдады Байдул М.Ж. 
Дипломдық жұмыстың жетекшісі, 
доктор PhD, қауымдастырылған профессор Ибадуллаева Ғ.С. 

3 
КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАР 
№
Дипломдық жұмыс кезеңінің 
атауы 
Дипломдық жұмыс кезеңін 
орындау мерзімі 
Ескертпе 
1 Кіріспе 
қараша 
2 Әдеби шолу 
қараша 
3 Зерттеу материалдары мен 
әдістері 
желтоқсан 
4 Аралық бақылау 
06-11 желтоқсан 2021 ж. 
5 
Қауын жемісінің 
сығындысымен кремнің 
ұтымды құрамын жасау 
қараша - желтоқсан 
6 Косметикалық крем алу 
технологиясы 
қаңтар 
7 Аралық бақылау 
05 қаңтар -10 қаңтар 2022 
ж 
8 Косметикалық кремнің 
сапасын бағалау 
қаңтар - ақпан 
9 Қорытынды 
ақпан - наурыз 
10 Инженерлік бөлім 
қаңтар - наурыз 
11 
Аралық бақылау
05 сәуір-11 сәуір 2022 ж.
12 Апробация кафедрасы 
сәуір 
13 
Дипломдық жұмысты 
безендіру, рәсімдеу және 
рецензиялау 
сәуір - мамыр 
14 Дипломдық жұмысты 
МЭК-ке өткізу 
мамыр 
15 ИГА 
маусым 
16 
Дипломдық жұмысты 
қорғау 
маусым 
Дипломдық жұмыстың жетекшісі, 
доктор PhD, қауымдастырылған профессор Ибадуллаева Ғ.С. 

4 
МАЗМҰНЫ 
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТА ҚОЛДАНЫЛҒАН БЕЛГІЛЕР МЕН 
ҚЫСҚАРТУЛАР
....................................................................................
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ...........................................................
КІРІСПЕ .................................................................................................. 
1 
1.1 
1.1.1
ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
.......................................................................... 
Қауын 
(Cucumis melo L.) 
биологиялық және ботаникалық
сипаттамасы
............................................................................................ 
Қауынның анатомиялық құрылымы...................................................... 
1.1.2 
1.1.3 
1.2 
1.3
Қауын «Торпеда» сортының химиялық құрамының бірегейлігі ........ 
Қауын «Торпеда» сорты дәндерінің медицинадағы орны .................. 
ДӨШ-тен алынған сығындылардың жіктелуі....................................... 
Кремдердің жалпы сипаттамасы ........................................................... 
Бірінші бөлім бойынша тұжырым ......................................................... 
2 
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
.............................. 
2.1 
Зерттеу материалдары ............................................................................ 
2.2 
2.2.1
Зерттеу әдістері ....................................................................................... 
Cucumis melo L. 
дәрілік өсімдік құрамын физика – химиялық 
көрсеткіштерін зерттеу әдістері ……………………………………… 
Екінші бөлім бойынша тұжырым …………………………………….. 
3
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ 
......................................................................
3.1 
3.2 
3.2.1 
3.2.2
Крем түріндегі косметикалық өнімдердің нарығын талдау ................ 
Cucumis melo L. 
«Торпеда» сорты дәндерін дайындау, кептіру және 
сақтау технологиясы ………………………………………………... 
Cucumis melo L. 
«Торпеда» сорты дәндерін стандарттау …………..... 
Cucumis melo L. 
«Торпеда» сорты дәндеріннің тұрақтылығын және 
сақтау мерзімін зерттеу.……………………………………………….. 
3.3 
3.4
Қауын «Торпеда» сорты дәндерінен алынған көмірқышқылды 
экстракт алу технологиясы .................................................................... 
Cucumis melo L. 
«Торпеда» сорты дәндерінен
алынған экстракттың 
фитохимиялық құрамын зерттеу ........................................................... 
3.5
Қауын «Торпеда» сорты дәндері негізіндегі көмірқышқылды 
экстрактының сапа көрсеткіштерін жасау және стандарттау ............. 
3.6
Алынған майлы сығындыдан косметикалық кремнің оңтайлы 
құрамын әзірлеу ...................................................................................... 
3.7
Крем өндіру технологиясын жасау және сапа параметрлерін 
анықтау .................................................................................................... 
Үшінші бөлім бойынша тұжырым ………………………………….... 
4 
4.1 
4.2
ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕУЛЕР 
............................................... 
Материалдық баланс есептеу ................................................................. 
Техника-экономикалық негіздемесі ..................................................... 

5 
5 
5.1
5.2 
ӨНДІРІС ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ 
ҚОРҒАУ 
................................................................................................. 
Өндірістік қауіпсіздік ............................................................................. 
Қоршаған ортаны қорғау ........................................................................ 
6 
ҚОРЫТЫНДЫ 
.....................................................................................
7 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
.................................
ҚОСЫМША А 
ҚОСЫМША Ә 
ҚОСЫМША Б 
ҚОСЫМША В 
ҚОСЫМША Г 
\ 

6 
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТА ҚОЛДАНЫЛҒАН БЕЛГІЛЕР МЕН 
ҚЫСҚАРТУЛАР 
ЖШС 
- 
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 
ҚР МФ 
- 
Қазақстан Республикасының мемлекеттік фармакопеясы 
ЕФ
- 
Европеялық фармакопея 
КЗ 
- 
Көмекші заттар 
ҚазҰМУ
- 
Қазақ Ұлттық медицина университеті 
ҚР 
- 
Қазақстан Республикасы 
ҚОМ 
- 
Қаптау, орамдау, маркілеу 
Г 
- 
Грамм 
М 
- 
Масса 
Мин 
- 
Минут 
Мл 
- 
Миллилитр 
Мг 
- 
Миллиграмм 
Мл 
- 
Миллилитр 
НҚ 
- 
Нормативтік құжат 
Л 
- 
Литр 
ТП 
- 
Технологиялық процесс 
т.б. 
- 
Тағы басқа 
Мм 
- 
Миллиметр 
ГХ 
- 
Газ хроматографиясы 
ГХ/МС 
- 
Газ хроматографиясы/масс спектрометрия
ДӨШ 
- 
Дәрілік өсімдік шикізаты
МЕМСТ 
- 
Мемлекеттік стандарт 

7 
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 
Бұл дипломдық жұмыста келесідей нормативтік құжаттарға сілтемелер 
қолданылған: 
ҚР МФ.А., 2008.Т.1 
Қазақстан 
Республикасының 
Мемлекеттік 
Фармакопеясы 
ҚР МФ.А., 2009.Т.2 
Қазақстан 
Республикасының 
Мемлекеттік 
Фармакопеясы 
ҚР МФ.А., 2014.Т.3 
МЕМСТ 7178-2015 
Қазақстан 
Республикасының 
Мемлекеттік 
Фармакопеясы 
Мемлекеттік стандарт жаңа піскен қауын 
МЕМСТ 31460-2012 Косметикалық кремдер 
МЕМСТ 29188.0-91 Парфюмерлік – косметикалық бұйымдар 
МЕМСТ 6709-72 
Тазартылған су 
МЕМСТ 8050-85 
Экстрогент сұйық көмір қышқыл газы
МЕМСТ 1770-74 
Зертханалық өлшегіш шыны ыдыстар. Цилиндрлер, 
мензуркалар, 
колбалар, 
пробиркалар. 
Жалпы 
техникалық шарттар 
МЕМСТ 25336-82 
Зертханалық шыны ыдыстар мен құрал-жабдықтар 
Түрлері, негізгі көрсеткіштері мен өлшемдері 
МЕМСТ 24104-88 
Зертханалық жалпылама қолдануға арналған және 
үлгі таразылар. Жалпы техникалық шарттар 
МЕМСТ 17768-90 Е Дәрілік заттар. Орамдау, таңбалау, тасымалдау және 
сақтау 
ҚР ДСМ 2020 жылғы 
28 қазандағы № ҚР 
ДСМ-165/2020 
бұйрығымен 
Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіру 
және 
олардың 
сапасын 
бақылау, 
сондай-ақ 
тұрақтылығына сынақтар жүргізу және сақталу 
мерзімі мен қайта бақылау мерзімін белгілеу 
қағидаларын бекіту туралы 

8 
КІРІСПЕ 
Жұмыстың өзектілігі.
Қaзaқстaн Республикaсының Денсaулық сaқтaу сaлaсын дaмытудың 
2020-2025 жылдaрғa aрнaлғaн мемлекеттік бaғдaрлaмaсындa ғылымның 
инфрaқұрылымын жaңғырту дaмудың негізгі элементі бoлып тaбылaды. 
Өзінің геoгрaфиялық жaғдaйының ерекшеліктеріне бaйлaнысты Қaзaқстaн 
Республикaсы өсімдік шикізaтынaн косметикалық өнімдерді өндіру үшін 
перспективaлы бaзa бoлып тaбылaды.
Қазақстан Республикасы ел басымыздың 01.09.2021 ж. «ХАЛЫҚ 
БІРЛІГІ ЖӘНЕ ЖҮЙЕЛІ РЕФОРМАЛАР - ЕЛ ӨРКЕНДЕУІНІҢ БЕРІК 
НЕГІЗІ» атты жарлығында Қазақстанда өсетін отандық дәрілік өсімдік 
шикізаты өзекті болып табылады. Өнеркәсіптің фaрмaкoлoгиялық, 
пaрфюмерлік және кoсметикaлық сaлaсындa әртүрлі кoмпoзициялaрдың 
тaбиғи ингредиенттері түрінде биoлoгиялық белсенді зaттaрды қoлдaну бүкіл 
әлемде елеулі қызығушылық тудырaды. Сoнымен қaтaр, тaбиғи өнімдерді 
кеңінен қoлдaнудың aйқын тенденциясы бaйқaлaды. Қaзіргі уaқыттa сaпaлы 
бәсекеге қaбілетті косметикалық өнімдерді өндіру шикізaтпен, oның ішінде 
тaбиғи кoнсервaциялaйтын қoспaлaрмен жеткілікті қaмтaмaсыз етусіз өте 
қиын [1]. Бұл мәселенің ең aқтaлғaн шешімі oсы мaқсaт үшін жергілікті 
ресурстaрды пaйдaлaну бoлып тaбылaды. Aғaш және шөпті өсімдіктердің жеке 
элементтері қaжетті өнімді өндіруге aрнaлғaн aрзaн көп тoннaлық шикізaт 
бoлa aлaды. Бұл үшін өте перспективaлы шикізaт ретінде өсімдіктердің жеке 
вегетaтивті мүшелері бoлып тaбылaды.
Ежелгі зaмaннaн бері өзінің емдік қaсиеттерімен тaнымaл өсімдіктерге, 
соның бірі құрамы биологиялық белсенді заттарға бай перспективті дәрілік 
өсімдік шикізаты ретінде қауынның 
(Cucumis melo L.) «
Торпеда» сортының 
тұқымдарына практикалық қызығушылық туғызады. 
Cucumis melo L . 
дәрілік 
өсімдігі Қазақстанда жүйелі түрде зерттелмеген. Қауын 
(Cucumis melo L.) 
жоғары экономикалық құндылыққа ие, алайда жемістердің бір бөлігі бекер. 
Атап айтқанда қабықтарымен дәнектері қауын өндірісінде тасталынады. 
Қауын қалдықтарының сығындыларының фенолдық қосылыстарынан 
антиоксиданттар және антипролиферативті белсенділік бар екендігі бағалы. 
Cucumis melo L. 
тұқымдары хaлық медицинaсында кең спектрде қолдaнылaды, 
мысалы, 7-17 гр дейін ерлердің потенциялын арттыратын, емізулі әйелдердің 
сүтін көбейтетін, бүйрек, бауыр, қуық арналарын ашатын, және 
Cucumis melo 
L.
тұқымдар сүтінің жөтелге, көз ауруларына, қaбынуғa қaрсы және т.б.
фармакологиялық қасиеттері бар. 
Cucumis melo L. 
тұқымдарынан жасалған 
косметика кешені теріні тегістейді, жарқын және сыртқы әсерлерге 
сезімталдығын төмендетеді. Сондықтан, қауынның 
(Cucumis melo L.) 
«
Торпеда» сортының тұқымдарының химиялық құрамын зерттеп, 
биологиялық белсенді заттарды табудың оңтайлы әдістерін және өсімдік 
шикізатынан алынған сапалы экстракттың технологиялық аспектілерін 
зерттеп косметикалық өнімдер алу өзекті мәселе болып саналады.

9 
Сонымен қатар, косметикаᴧық өнімдер ᴧезде әсер етіп қана қоймайды 
(жұмсартады, ыᴧғаᴧдандырады, беᴧгіᴧі бір түс береді, тон береді және 
декоративті косметика жағдайында терінің кемшіᴧіктерін жасырады), сыртқы 
түрі тартымды боᴧады, және құрамында әр түрᴧі заттары бар функционаᴧдық 
қасиеттері болады. Бүгінгі таңда терінің жасушаᴧарын тотығу стрессінен, 
уᴧьтракүᴧгін сәуᴧеᴧенудің теріс әсерінен және ерте қартаюдан қорғауға 
көмектесетін антиоксиданттары бар косметикаға ерекше назар аударыᴧады. 
Сoндықтaн қaзіргі уaқыттa тaнымaл және жaңa технoлoгиялaр бoйыншa 
жергілікті өсімдік шикізaтынaн тиімділігі жoғaры косметикалық өнім өндіруге 
және жaсaуғa көп көңіл бөлінуде.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Қазақстанда өсетін қауынның 
(Cucumis melo L.)
«Торпеда» сорты дәндерінің сығындысымен косметикалық 
кремнің технологиясын әзірлеу және стандарттау. 
Зерттеу объектісі: 
Қауынның 
(Cucumis melo L.)
«Торпеда» сорты 
дәндерінің сығындысы негізіндегі косметикалық крем. 
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-
Қауынның 
(Cucumis melo L.) «
Торпеда» сортының тұқымдарын 
жинау, кептіру және сапа көрсеткіштерін әзірлеу;
-
Cucumis melo L.
«Торпеда» сорты дәндерінен тиімді сығынды алу 
технологиясын жасау және сапа көрсеткіштерін әзірлеу;
-
Cucumis melo L.
«Торпеда» сорты дәндерінен алынған сығынды 
негізінде косметикалық кремнің құрамы мен технологиясын әзірлеу;
-
Cucumis melo L.
«Торпеда» сорты дәндерінің сығынды негізінде 
косметикалық кремнің сапа көрсеткіштерін әзірлеу. 
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Қазақстанда өсетін қауын 
(Cucumis 
melo L.)
«Торпеда» сортының дәндерінен алғаш рет көмірқышқылды 
экстракциялау әдісімен қою экстракт алынды.
Қорғауға шығарылатын мәселелер: 
-
Cucumis melo L. 
«Торпеда» сорты дәндерін дайындаудың тиісті 
технологиясын әзірлеу, физика-химиялық анықтау және стандарттау 
нәтижелері;
-
Cucumis melo L. 
«Торпеда» сорты дәндерінен экстракт алудың 
тиімді технологиясын таңдау, оның компонеттік құрамын анықтау және 
стандарттау, биологиялық белсенділігін бағалау бойынша зерттеу нәтижелері;
-
Cucumis melo L. 
«Торпеда» сорты дәндерінен алынған 
фитосубстанциямен қартаюға карсы косметикалық крем нәтижелері. 
Алынған нәтижелердің тәжірибелік маңызы:
______________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
___________________________________________________________. 

10 
1. ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ 
1.1 Қауын 
(Cucumis melo L.) 
биологиялық және ботаникалық 
сипаттамасы 
Қауын (лат. 
Cucumis melo
L.
) - асқабақ тұқымдас өсімдік (Cucurbitaceae), 
қияр тұқымдасының түрі (Cucumis), бақша дақылдары. 
Қауынның биологиялық сипаттамасы
.
Қауын өсімдіктерінің өмірлік циклі дамудың келесі кезеңдерінен тұрады: 
тұқымның өнуі, көшеттер, бұтақтар, ер гүлдерінің гүлденуі, әйел гүлдерінің 
гүлденуі, жемістердің қалыптасуы, өсуі және пісуі. Цикл көбінесе климаттық 
және ауа - райына, топырақ пен ылғалдылыққа, сорттарға, құрғақ қауын 
тұқымдарына байланысты, олар үшін оңтайлы жылу, ылғал, аэрация 
жағдайында егілгеннен кейін 5-7 күннен кейін тез ісініп, өніп шығады, ерте 
пісетін сорттарда әйел гүлдері пайда болғаннан кейін 35-40-шы күні немесе 
еркектерден 10-15 күн өткен соң гүлдейді. Өсімдіктегі соңғысының саны 300-
500 - ге жетуі мүмкін , әйел саны-15-20 есе аз. Бірінші ретті кірпіктерде әйел 
гүлдерінің 10% - ы қалыптасады, екінші ретті кірпіктерде - шамамен 40 %, 
сондықтан қорғалған жерде қауын өсіруде шымшу міндетті болып табылады. 
Ерте пісетін сорттарда жемістердің өсуі және олардың пісуі бір уақытта 
өтеді және байланғаннан кейін 30-35 күннен кейін аяқталады. Кеш сорттардың 
жемістері алдымен өсіп, содан кейін пісіп бастайды, ең кеш сорттарда 
тұтынушылық пісу жемістерді жинағаннан кейін 30-60- шы күні немесе 
оларды орнатқаннан кейін 65-80 күн өткен соң пайда болады.
Қауын өсіп келе жатқан жағдайларға жоғары талаптар қояды. Қауын 
жылуды өте жақсы көреді. Тұқымның өнуі үшін минималды температура 15-
16°c, өсімдіктердің өсуі мен дамуы үшін - 28-30°C. Оңтүстік сорттары 30-38°C 
температурада жақсы дамиды. 
Қауын өсімдігі қысқа күндік өсімдіктерге жатады, сондықтан ол өте 
фотофильді, әсіресе дамудың және гүлденудің басында егер өсімдіктер осы 
кезеңде көлеңкеленген болса, бұл әйел гүлдерінің пайда болу күндерінің 
өзгеруіне әкеледі, егер бұлтты ауа-райына байланысты күн сәулесі шектеулі 
болса, мысалы, ерлер мен әйелдер гүлдерінің гүлденуінің басталуы 
арасындағы интервал шамамен 32 күнді құрайды, бұлтты ауа-райы шамамен 
3-5 күн, бұлтты ауа-райында өсімдіктерде фотосинтез нашар жүреді, бұл 
жемістерде құрғақ көң мен қанттың нашар жиналуына әсер етеді. егер қауын 
тығыз сығылса, бұл жемістердің пісуіне нашар әсер етеді және тіпті егіннің 
төмендеуіне әкеледі. Қауынның жарыққа ең жоғары сезімталдығы өсімдікте 4-
5 шынайы жапырақ болған кезде байқалады.
Қауынның дамуы үшін ең қолайлы жағдайлар топырақтың жеткілікті 
ылғалдануы және құрғақ ауа. Судағы қауынға қойылатын талаптардың 
жоғарылауы өру кезеңінде және жемістердің өсу кезеңінде болады. Жемістер 
піскен кезде өсімдікке құрғақ атмосфера қажет.

11 
Барлық қауындардың ішінде қауын құнарлы топыраққа мұқтаж. 
Қауындар органикалық заттарға бай топырақтарда, тіпті жеңіл және орташа 
сазды топырақтарда жақсы өседі. Тыңайтқыш қолдану арқылы өте жоғары 
өнім ала алуға болады, бірақ кез-келген жағдайда мұндай топырақтарда егін 
сапасы төмендейді. Қауындар тұзды топыраққа төзу өте қиын, сонымен қатар 
егістік қабатындағы тұздардың концентрациясы 0,5-0,7%, оның ішінде хлор 
тұздарының 0,05 - 0,07%, қауындар жай өледі.
Ботаникалық сипаттамасы
Қауын (сисиміѕ melo l.) - асқабақ тұқымдасынан шыққан жылдық 
шөптесін өсімдік (cucurbitaccaе). Тамыр жүйесі негізгі тамырдан және ұсақ 
тамырлардың массасын құрайтын бүйірлік бұтақтардан тұрады. Тамырлардың 
негізгі бөлігі топырақтың жоғарғы борпылдақ қабаттарында орналасқан. Өсіп 
келе жатқан жағдайларға байланысты ол қатты дамып, 2-2, 5 метр тереңдікке 
ене алады. Сабағы ұзын, лианоидты, сойғыш, дөңгелек қырлы, қалыңдығы 2 
см-ге дейін, ұзындығы 2,5-3 м. сабақтың өсуі өрескел, қатты түкті. Негізгі 
өсінділерден оның бүкіл ұзындығы бойынша I, II, III бұйрықтардың 10 немесе 
одан да көп бүйірлік өсінділері шығады. Жапырақшалары дөңгелек қырлы, 
жоғарғы жағында ойықты, өрескел; Жапырақ пышағы қатты немесе кесілген. 
Жапырақтың пішіні дөңгелек, жүрек тәрізді, бүйрек тәрізді. Пластинаның 
ұзындығы 7 — 20 см, ені 12-28 см. Жапырақтың түсі қою жасыл, ашық жасыл, 
сұр-жасыл.
Сергіту сирек немесе қалың, шаштары жұмсақ немесе қатты. Гүл 
диаметрі 2 - 6 см жетеді. Бес жапырақшасы бар, сары түсті, дөңгелек пішінді, 
тамырлары тығыз.
Қауынның үш негізгі гүл түрі бар: Еркек, Әйел және гермафродит.
Гермафродит гүлдерінде стамендер қалыпты құнарлы тозаңға ие. Тозаң 
жабысқақ, ауыр, жәндіктермен тасымалданады, үшбұрышты пішінді тозаң 
түйірлері. Жемісі - көп тұқымды жидек (асқабақ), пішіні әртүрлі (тегістелген 
цилиндрге дейін), бетінің табиғаты (тегіс сегменттелген және мыжылған), 
піспеген жемістің түсі (жасылдан ақ немесе сарыға дейін) және жетілген 
(жасылдан сары-қоңырға дейін немесе зәйтүнге дейін). Ұрықтың салмағы 1-
ден 20 кг-ға дейін. Жемістің целлюлозасы өсіп келе жатқан плаценталардан 
түзіледі және құрылымы, консистенциясы, тығыздығы, дәмі мен түсі әртүрлі. 
Эндоспермсіз тұқымдар, ұзартылған сопақша, сопақша, көп немесе аз 
созылған, ұшты, ашық түсті (сары, ақ, кілегей).
Қауынның "Торпеда" сортты тұқымдары сары немесе кілегей түсті, 
ұзартылған эллиптикалық, ұзындығы 0,92–1,60 см, ені 0,41–0,69 см.
Қауын сорттары бүкіл әлемдегі селекционерлердің алтын қорына жақсы 
енеді, өйткені бұл жемістер шынымен дәмді, дәмді, сонымен қатар керемет 
дәмдік қасиеттерден басқа, емдік қасиеттерге ие, Орта Азия елдері - 
Өзбекстан, Түркіменстан, Тәжікстан қауынның туған жері болып табылады, 
бірақ агрономдар жеміс - жидек үшін салқын аймақтар үшін сорттарын 
шығара алды. 
Қауын бірнеше түрге бөлінеді: 

12 
I.
Кесте-1. Ерте пісетін сорттар, 
оларды отырғызудан егін жинауға дейінгі 
жылдам циклмен ажыратады: барлығы ең көбі 70 күнді алады.
Кесте-1 Ерте пісетін сорттар. 
Золушка қауыны (1-сурет) 
Золушка қауыны өте ерте деп саналады, 
оның вегетациялық кезеңі небары 50 күнді 
құрайды, жемістер көбінесе кішкентай - 700 
г-дан, бірақ қант, өсімдік ауруға төзімді, 
қоңыр ауа-райында жақсы жеміс береді (1-
сурет). 
Полидор қауыны (2-сурет) 
Полидор қауыны. Гибридті сорт ерте және 
өте 
тәтті, 
ол 
жоғары 
өнімділікпен 
ерекшеленеді, ол шамамен 65 күнде піседі, 
жемістер сары-қызғылт түсті, салмағы 2 кг - 
ға дейін жетеді (2-сурет). 
Мускатная белая (3-сурет) 
Мускатная белая. Отырғызудан пісуге 
дейінгі цикл - 2 ай. Осы уақыт ішінде 
салмағы 600 г-нан 2 кг-ға дейін жемістер 
өседі. Ішкі жағы шырынды, бірақ егер ол 
пісіп кетсе, ол қантқа айналады. Сорттың 
артықшылығы-температураның 
өзгеруіне 
төзімділік. Ол тіпті аязға төзімді (3-сурет). 
Титовка қауыны (4-сурет) 
Титовка қауыны 65 күнде пісетін өте ерте 
сорт, бірақ ауа-райының жақсы жағдайында 
ертерек болуы мүмкін. ол аязға төтеп береді, 
ауруларға бейім емес, жылыжайлар мен 
ашық жерлерге де жарамды. жемістер 5,5 кг-
ға дейін үлкен. түсі бал, сары-қызғылт 
реңктері бар, олар қант дәмін татады, орташа 
сулы болады (4-сурет). 

13 
ІІ.
Кесте-2. Қауынның кеш сорттары 
жеміс жинауды күту үшін кем 
дегенде 90 күн қажет болса да, олар ең дәмді және жақсы сақталады, 
кеш сорттар әуесқой бағбандар арасында ең танымал. Сонымен қатар, 
мұндай сорттар зиянкестерге төзімді және аязға төзімді. 
Кесте-2 кеш пісетін сорттар. 
Ананас қауыны (5-сурет) 
Ананас қауыны отырғызылған сәттен бастап 
90 күннен бастап өседі және піседі. 
жемістердің салмағы шамамен 3 кг, сопақша 
пішінді, қабығы тығыз, қауынның ішкі жағы 
қызғылт сары түсті. целлюлоза майлы 
дәмімен, ананасқа ұқсайтын хош иісімен 
ерекшеленеді. 
жемістер 
қиындықсыз 
тасымалданады, шамамен 2 күн сақталады, 
содан кейін олар нашарлауы мүмкін (5-
сурет). 
Торпеда қауыны (6-сурет) 
Торпеда қауыны ең ұзақ пісетін сорттардың 
бірі. Отырғызудан егін жинауға дейін кем 
дегенде 112 күн кетуі мүмкін. Торпедо 
құрғақшылыққа жақсы төзеді, бірақ қатты 
жаңбырды ұнатпайды. 8 кг дейін жеміс 
береді. Торпедо - тәтті қауын, ал хош иіс 
неғұрлым жарқын болады, қауын неғұрлым 
ұзақ сақталса, осы қасиет үшін олар осы қант 
жемісін сатқанды жақсы көреді. (6-сурет).
Мария ханша қауыны (7-
сурет) 
Мария ханша қауыны ресейлік жазғы 
тұрғындар арасында танымал, өнгіштігі 
жақсы, ауруға төзімділігі жоғары. Ол сирек 
ауырады, бірақ әрқашан мол өнім береді. 
Ханшайым Мэридің жемістері тым үлкен 
емес -1,5 кг-ға дейін және сұр-жасыл түсті 
шарларға ұқсайды. Ішіндегі целлюлоза ашық, 
қызғылт сары, мускат хош иісі бар шырынды 
(7-сурет).

14 
Зимовка қауыны (8-сурет) 
Зимовка қауыны ол оңтүстік аймақтарда 
жақсы өседі және жаксы жеміс береді. 
Жемістер орташа мөлшерде өседі - 3 кг - ға 
дейін, уних пішіні дөңгелек, түсі сары-жасыл. 
Қауынның еті қытырлақ емес, керісінше 
мерусладкадағы тән қауын хош иісі бар крем 
(8-сурет).
Алтын түсті (золотистная) 
қауыны (9-сурет) 
Алтын түсті (золотистная) қауын кейбір 
ескертулермен сортты маусымның ортасы 
деп атауға болады - вегетациялық цикл 90 
күн, қауын дөңгелек, ашық-қызғылт сары, 
торсыз және өрнексіз өседі. Қауындардың 
салмағы шамамен 1 кг құрайды және "бір рет" 
жейді: сорттың еті шырынды, жарқын хош 
иісі бар, сәл майлы. Жемістер жақсы 
сақталады және тасымалдау кезінде жарылып 
кетпейді (9-сурет). 
1.1.1
Қауынның анатомиялық құрылымы 
Қауын жемістерінің құрылымы бойынша плацента тұқымдары бар ішкі 
қуыстың болуымен ерекшеленеді. Көбінесе олар бүкіл қуысты алып 
тастамайды, оның қабырғаларында орналасады немесе бұлыңғыр болады, 
қуыста сұйық құрамды, онда өзгермелі тұқымдар пайда болады.
Қауын жемістерінің қабығының құрылымы (10-сурет) асқабақ 
қабығының құрылымына ұқсас. Әр түрлі экологиялық жағдайларда пайда 
болған қауындардағы эпидермистің табиғаты бірдей емес. Эпидермистің 
қалыңдығы екі түрлі - қалың және жұқа. Біріншісі екіншісіне қарағанда 2 есе 
немесе одан да көп болуы мүмкін. Ол ұзартылған бөтелке тәрізді 
жасушалардан тұрады, қауынның мезофильді түрлеріне тән (мысалы, кассаб). 
Жұқа эпидермис әдетте квадрат жасушалардан тұрады және континентальды 
аудандардың сорттарына тән.

15 
1-
Китикула; 2 - Эпидермис; 3 - хлорофилл паренхимасы; 4 - 
целлюлоза паренхимасы. 
10 – сурет. Қауын жемістерінің қабығының құрылымы 
Эпидермистің екінші ерекшелігі - оның кутинизация дәрежесі. Бұл 
кезде кутикула тек жоғарғы ғана емес, сонымен қатар жасушалардың бүйір 
қабырғаларын да жабады, жасуша қуысы кейде кішкентай үшбұрышқа дейін 
азаяды. Жеміс эпидермисінің кутинизациясының жоғарылауы ыстық, құрғақ 
ауасы бар аудандардан шыққан қауындарда байқалады.
Ұрықтың өсуімен жоғары кутинизацияланған эпидермис жыртылады, ал 
кішкентай жарықтар торы пайда болады, ал аздап құжатталған созылған және 
тор пайда болмайды. Тор қабықтарының тереңдігі немесе тордың "дөрекілігі" 
эпидермистің қалыңдығына байланысты: ол неғұрлым қалың болса, тор 
соғұрлым қатал болады. Тор көз жасы кейде дөңес тор түзеді.
Хлорофиллді аймақтың жасушалары әртүрлілігіне байланысты өзгеруі 
мүмкін, мөлшері мен формасы көпбұрыштан жазықтыққа дейін целлюлоза 
негізгі паренхимасының құрылымы да біркелкі емес, әр түрлі қауындарда ол 
әр түрлі болады.
Биологиялық пісетін қауырсындардағы қауындарда целлюлозаның төрт 
негізгі түрі бар: 1) бұлыңғыр, өте шырынды, аузында ериді; 2) тығыз, тұтқыр; 
3) қытырлақ, қарбыз тәрізді; 4) ұсақ сияқты картоп. 
Целлюлозаның бұл түрлері жасушалардың табиғатында ерекше 
айырмашылықтарға ие емес, бірақ олардың шырындылығы мен байланысы 
әртүрлі. Тығыз тұтқыр целлюлозада жасушалар қатты дәнекерленген. Алайда, 
қауын жемістерін асыра пайдаланған кезде канталуптар мен кассабалар 
басқаша әрекет етеді. Құрғақ еті бар канталупа картопқа ие болады, ал 
шырынды кассабада целлюлоза шырынды болып, ериді.
Аузында бұлыңғыр, еритін целлюлозаның табиғаты оның жоғары 
шырындылығына және жетілу кезеңінде жасушалардың макерациясына 
байланысты. Целлюлозаның бұл түрі ортаазиялық хандаляк сорттарында 
кездеседі.
Қауынның қытырлақ қарбыз тәрізді целлюлозасы өте кеуекті құрылымға 
ие және дамыған өрескел өткізгіш жүйеге ие. Кеуектіліктің жоғарылауы бүкіл 
ұрықтың тіндерінде, соның ішінде эпидермисте байқалады. Целлюлоза 

16 
көптеген ауа көпіршіктері бар көптеген жасушааралық жасушаларға ие. 
Дөрекі тамыр жүйесінен басқа, ауа көпіршіктері де серпімділік тудырады, бұл 
қауындарды жаңа піскен кезде қытырлақ етеді. мұндай целлюлозада 
ортаазиялық жазғы және аз дәрежеде қысқы қауындардың жемістері бар.
Шамадан тыс пісіп жатқанда, Орта Азияның жазғы қауындарының еті де 
балқу түріне жақындайды, бірақ қысқы қауындардың жағдайына жетпейді, 
өйткені ол тиісті осмотикалық қысымды сақтай алатын қант қорын тез 
жұмсайды.
Осылайша, әртүрлі целлюлоза екі түрге айналады: олардың 
шырындылық дәрежесіне байланысты еріген және картоп. Бірақ олардың 
пісуінің бұл соңғы формасы тек ерте пісетін сорттарда (Орта Азиялық 
хандаляктар, орыс ерте пісуі) ұрықтың биологиялық және тауарлық жетілу 
кезеңдерімен бір уақытта жүреді. Ол орта пісетін сорттардан артта қалады 
(канталуптар, ерте кассабалар және әсіресе ортаазиялық жазғы қауындар), ал 
кеш сорттарда (ортаазиялық қысқы қауындар, кеш кассабалар) ол 
биологиялық жетілуден (тұқымның жетілуі) кешірек келеді, бірақ сонымен 
бірге олардың жетілуімен (қанттың жоғары мөлшері), олар да кешіктіріледі. 
Қауын целлюлозасының құрғақ түрі температурасы төмен және 
ылғалдылығы жоғары аудандарға тән, онда жемістер көп талшықтар мен 
ерімейтін пектиндер жинайды, құрғақ және ыстық аудандардағы қауындар 
целлюлозаның суда еритін құрамдас бөліктерін құрайды, бұл оларды 
шырынды етеді. 
1.1.2. Қауын «Торпеда» сортының химиялық құрамы 
Қауынның химиялық құрамы ежелгі пременнен шыққан қауын құнды 
және дәмді өсімдік болып қала береді. Қауынның жақсы сорттары бүкіл 
әлемдегі селекционерлердің алтын қорына кіреді, өйткені бұл жемістер 
шынымен дәмді, дәмді, сонымен қатар дәмді хош иістерден басқа емдік 
қасиеттерге ие.
Кесте-3-те 100 грамм өнімге арналған тағамдық заттардың (калория, 
ақуыз, май, көмірсулар, дәрумендер мен минералдар) құрамы көрсетілген.
Кесте-3 – Қауынның 100 г есептегендегі химиялық құрамы 
№ 
Көрсеткіштер, өлшем бірлігі 
Дәрумендер 
1 
РР дәрімені 
0,4 мг 
2 
Бета-каротин 
0,4 мг 
3 
А дәрімені (РЭ)
67 мкг 
4 
В1 дәрімені (тиамин)
0,04 мг 

17 
5 
В2 дәрімені (робифлавин)
0,04 мг 
6 
В5 дәрімені (пантотен қышқылы)
0,2 мг 
7 
В6 дәрімені (пиридоксин)
0,06 мг 
8 
В9 дәрімені (фолий қышқылы)
6 мкг 
9 
С дәрімені 
20 мг 
10 
Е дәрімені (ТЭ)
0,1 мг 
11 
РР дәрімені (ниацин эквиваленті) 
0,5 мг 
Макроэлементтер 
12 
Кальций 
16 мг 
13 
Магний 
13 мг 
14 
Натрий 
32 мг 
15 
Калий 
118 мг 
16 
Фосфор 
12 мг 
17 
Хлор 
50 мг 
18 
Күкірт 
10 мг 
Микроэлементтер 
19 
Темір 
1 мг 
20 
Мырыш 
0,09 мг 
21 
Йод 
2 мкг 
22 
Мыс 
47 мкг 
23 
Марганец 
0,035 мг 
24 
Кобальт 
2 мкг 
25 
Фтор 
20 мкг 
Тағамдық құндылығы 
26 
Калория 
35 кКал 
27 
Ақуыздар 
0,6 г 
28 
Майлар 
0,3 г 

18 
29 
Көмірсулар 
7,4 г 
30 
Диаталық талшық 
0,9 г 
31 
Су 
90 г 
32 
Органикалық қышқыл 
0,2 г 
33 
Крахмал 
0,1 г 
34 
Күл 
0,6 г 
35 
Қанықпаған май қышқылдары 
0,1 г 
36 
Қаныққан май қышқылдары 
0,1 г 
37 
Моно- және дисахаридтер 
7,3 г 
Қауынның калория мөлшері - 35 ккал- бұл аз, сондықтан жемісті төмен 
калориялы деп санауға болады. Оның құрамында 82-96% су және 4-18% 
құрғақ зат бар, ол 90% еритін көмірсулардан тұрады, яғни қант құрайды. 
Қалғаны полисахаридтер - целлюлоза, гемицеллюлоза, крахмал, пектин 
заттар. Целлюлоза 82-96% судан тұрады, сондықтан қауын шөлді жақсы 
жояды, сондықтан қарапайым және күрделі көмірсулардың көп мөлшері оны 
соншалықты тәтті және дәмді етеді.
Қауын тұқымдарында шамамен 40% қабық және шамамен 60% ядро бар. 
Кесте-4 "Торпеда" сортты тұқымның химиялық құрамы, % құрғақ затқа 
есептегенде:
Кесте-4 "Торпеда" сортты тұқымның химиялық құрамы 
Құрамы 
% құрғақ затқа есептегенде 
1 
Су 
6,0 – 6,2 % 
2 
Липидтер 
25,0 – 26,5 % 
3 
Ақуыз 
22,5 – 25,5 % 
4 
Крахмал және еритін қант 
10 – 11 % 
5 
Пентозандар 
8 % 
6 
Целлюлоза 
20,0 – 21,4 % 
7 
Күл 
25,5 – 30 % 
8 
Майлар (липидтер) 
56 – 60 % 
Қауындағы майлар мен ақуыздардың мөлшері минималды. Жеміс 
целлюлозасында органикалық қышқылдар, крахмал, диеталық талшық, бета 
каротин, көптеген дәрумендер, микро және макроэлементтер бар.
1.1.3 Қауын «Торпеда» сортының медицинадағы орны 

19 
Витаминдер, микро және макроэлементтердің сәтті үйлесімі қауынға 
денсаулықты сақтау үшін пайдалы қасиеттер береді. А дәруменінің көп 
мөлшері көру қабілетін жақсартуға және сақтауға ықпал етеді; С дәрумені 
қанның жағдайын жақсартатын, вирустық аурулар мен суықтың алдын алатын 
ақ қан клеткаларының өндірісін ынталандырады; талшық пен пектин ас 
қорыту органдарының жұмысын және уақтылы тазартылуын жақсартады; 
калий жүрек пен жүйке жүйесінің жұмысын қалыпқа келтіреді - стрессті 
азайтады, жүрек соғуын тыныштандырады, инфаркт, инсульт қаупін азайтады; 
жасушалардың денсаулығы мен жастығын сақтайды - әйелдерде терінің ерте 
қартаюының алдын алады, темекі шегушілерде - темекі шегу нәтижесінде 
жоғалған А дәрумені толықтырылуының арқасында өкпе тіндерінің 
денсаулығын сақтайды. 
Қауының «Торпеда» сортының медицинада барлық бөліктерін 
қолдануға болады. Ол кесте-5-де көрсетілген. 
Кесте-5 «Торпеда» сортының медицинадағы орны 
Қабығы 
Дәстүрлі емшілер бұған дейін денені зәр шығаруды 
қоздыратын қауын қыртыстарымен, ал менингит 
кезінде қабынуды жою үшін басын майлаған. 5-7 
грамм ұсақталған қыртыстарды жеу қуық пен 
бүйректің конкременттерін жою үшін қолданылды. 
Нәжістің қозғалысын белсендіру үшін күн сайын емдік 
өнімді бал суымен жуып, дала қауынының 
жемістерінің шамамен 5-6 грамм терісін жеу 
ұсынылды. 
Гүлдері 
Өсімдіктің кептірілген гүлдері ұнтаққа айналды, содан 
кейін олар лихенге себілді. Түрлі тері ауруларын, 
сүйелдерді, дақтарды, қышуды жою үшін гүл ұнтағына 
бал, шарап немесе сірке суы қосылды. Кейде гүл 
ұнтағы бірлескен ауырсынумен күрескен. 
Дәндері 
Дәстүрлі медицинада қауын тұқымдары (және 
ұсақталған тұқым шырындары) 7-ден 17 граммға дейін 
ерлердің потенциалын арттырады, емізетін әйелдерге 
сүт қосады, бүйрек, бауыр, қуық арналарын ашады деп 
есептелген. Тұқым сүті қабынуды жеңілдетіп, көз 
ауруларын емдеп, сепкілдерді алып тастады. Шикі 
түрінде олар жылуды жеңілдету және жөтел мен 
шөлден құтылу үшін жеді. 

20 
Жапырақтары 
Алапес (алапес) емдеу үшін қауын жапырақтарынан 
жасалған Отвар – микобактерия (Mycobacterium leprae) 
тудыратын ауру. 
Тамыры 
Қауын тамыры күшті эметик болып саналады, бірақ 
оны тек осы сапада ғана емес, материалдарда да 
қолданады. 
Кесте-6 Қауынның 
(Cucumis melo L.)
«Торпеда» сорты дәндерінің
емдік-профилактикалық қасиеті және оның химиялық құрамы 
PP дәрумені 
Терінің түсі мен рельефін тегістейді, сыртқы 
факторлардың теріс әсерінен қорғайды. 
А дәрумені 
Қабынумен күреседі, терең ылғалдандырады, 
ерте қартаюдың алдын алады. 
В5 дәрумені 
Кішкентай қыртыстар мен әжімдерді тегістейді. 
В9 дәрумені 
Терінің бетінен зиянды ультрафиолет сәулесін 
көрсетеді, фотоқартаюды болдырмайды. 
С дәрумені 
Токсиндерді кетіреді, ерте қартаюдың алдын 
алады, эластин мен коллаген өндірісін 
ынталандырады, терінің иммунитетін 
күшейтеді. 
Каротин 
Белсенді ылғалдандырады, пиллингті жояды. 
Кобальт 
Тері тесігін терең тазартады және оларды 
қатайтады, безеуді құрғатады, қабынуды 
емдейді. 

21 
Темір 
Дермистің терең қабаттарына оттегінің енуін 
жеңілдетеді. 
Калий 
Жасушалардың ішіндегі ылғалды сақтайды, 
дегидратацияны болдырмайды. 
Қауын тұқымдары ерлердің потенциалын және простата безінің 
жұмысын жақсартатын күшті афродизиак деп саналды. Тұқымдарды кофе 
тартқышта ұсақтап, күніне үш рет бір шай қасықтан жеуге болады: таңертең 
аш қарынға, күндіз тамақтан кейін бір сағаттан кейін және түнде. Халық 
емшілерінің айтуынша, тұқымдар ішектерді, бүйректерді, бауырды тазартады, 
тіпті созылмалы жөтелді емдейді; бронхитке тиімді, өйткені олар қақырықты 
жақсы сұйылтады, құрғақ аузын жояды және шөлді басады. Қатты жөтелмен 
қауын сүті жақсы көмектеседі. Оны дайындау оңай. Кептірілген тұқымдар 
ерітіндіде ұсақталып, 1:8 жылы сумен сұйылтылып, сүт күйіне дейін 
ұнтақталуы керек. Содан кейін алынған қоспаны сүзіп, дәміне қарай қант қосу 
керек. Алынған қоспасы тамақтанудан жарты сағат бұрын күніне 5 рет ширек 
кесе ішеді. Зәр шығаруды кешіктірумен байланысты простата безінің 
проблемалары үшін сүтте қайнатылған қауын тұқымдарының отварын 
қолдануға болады (бір стакан сүтке 1 ас қасық тұқым), қандағы қантты азайту 
үшін ұнға ұсақталған қауын тұқымдары қолданылады. Бір ас қасық ұнтақты 
стакан қайнаған суға құйып, салқындағанша тұндыру керек. Бұл инфузияны 
тамақтанар алдында күніне 3 рет қабылдау ұсынылады. Холециститпен келесі 
рецептті қолдану керек. Кофе тартқышта бір шай қасық тұқым ұсақтап, оларды 
бір стакан қайнатылған сүт құйыңыз, содан кейін тағы 3-4 минут қайнатыңыз. 
Сорпа күн сайын 3 рет мас болады. Емдік әсер алу үшін курс кем дегенде бір 
апта болуы керек.
Қауын тұқымдары - теріні жасартуға арналған керемет косметикалық 
құрал. Мұны істеу үшін кофе тартқышта туралған бір ас қасық тұқым мен бір 
стакан қайнаған судың отварын дайындаңыз. Алынған қоспаны жұқа отта 3-5 
минут қайнату керек. Сорпа салқындағаннан кейін оны сүзгілеу керек. Мұндай 
отвармен бетті үнемі сүрту бет терісін жасартуға көмектеседі. 
1.2
ДӨШ-тен алынған сығындылардың жіктелуі.
Экстракция – дәрілік өсімдік шикізаты негізіндегі қоспалар мен 
препараттар алудың алғашқы қадамы. Фитохимиялық препараттар өндірісін 
жетілдіру жолында экстракция әдістерінің маңызы зор. Себебі, экстракция 
әдістерімен ДӨШ құрамындағы басты терапевтикалық әсер көрсететін ББЗ-ды 
экстрагент көмегімен максималды дәрежеде сіңіріп алу мүмкіндігі бар. Ол өз 
кезегінде, ДӨШ мөлшері, ұсақталу дәрежесі және сіңіру коэффициентіне, 
экстрагент концентрациясы мен мөлшеріне, сонымен қатар, таңдалған 
экстракция әдісінің ерекшеліктеріне тәуелді.

22 
Экстракция үдерісінің стандартталған әдістерінің негізгі мақсаты –
селективті еріткіш көмегімен шикізат құрамындағы басты терапевтикалық 
әсер танытатын ББЗ-ды максималды мөлшерде бөліп алу мен қажетсіз 
компоненттерінен арылу және оларды анықтау. 
Бұл әдістер ДӨШ-ның еритін метаболиттерін (ББЗ) анықтап, ерімейтін 
бөліктерін қалдырып отырады. Осы жолмен ДӨШ-нан бөлініп алынған 
өнімдер сұйық, қою немесе құрғақ ұнтақ түрінде (еріткішті бөліп алған соң) 
кезедесіп, медицинада пероральды немесе сыртқа қолдануға арналған дәрілік 
қалыптар түрінде пайдаланылады. Барлық экстракциялық өнімдер 
алкалоидтар, гликозидтер мен терпеноидтар, флавоноидтардан, яғни, ДӨШ-
ның метаболиттерінен тұратын күрделі қоспа. Дәстүрлі медицинада олар 
«галендік препараттар» атауына ие.
Үдеріс технологиялық сипатына қарай, мацерация, перколяция, 
қайнатпалар алу, Сокслет экстракциясы, ферментация жолымен жүретін сулы-
спиртті экстракция, кері ағынды экстракция, жоғары жиілікті экстракция 
(ЖЖЭ), ультрадыбысты экстракция, көмірқышқылды экстракция (критикаға 
дейінгі және критикадан кейінгі жағдайда) және фитоникалық экстракция 
(гидрофторкөміртекті еріткіштер қатысында)
деп жіктеледі. 
1. Мацерация әдісі немесе тұндыру (лат. аударғанда maceratio – сығу
) 
бұрын да көп қолданылған. Қазіргі уақытта мацерация әдісі «классикалық» 
өндірістің 
қойылатын 
талаптарына 
жауап 
бермейтіндіктен 
сирек 
қолданылады.
Мацерация
келесідей жүзеге асады. Ұнтақталған шикізатты 
экстрагенттің есептелген қажетті мөлшерімен мацерациялық бакқа салып, 15-
20°С температурасында периодты түрде қозғау арқылы тұндырады. 
Тұндыруды 7 тәулік бойы жүргізеді. Қазіргі уақытта тұндыру периодының 
уақытын әр шикізаттың экстракциялау кинетикасын зерттеу арқылы жүзеге 
асырады. Тұндырудан кейін сығындыны құйып алып, қалған қалдықты 
сығады. Өңделген шикізатты (шрот) экстрагенттің аздаған мөлшерімен 
шайып, қайтадан сығып, алғашқы бөлініп алынған сығындыға қосады, содан 
соң сығындыларды біріктіріп, тұндырады және қажетті көлемге дейін 
толтырады.
2.
Перколяция 
(лат. аударғанда percolatio -
"сүзгіден өткізу
"), шикізат 
арқылы экстрагенттің сүзу мақсатында экстрагентті заттан сығындыны бөліп 
алу. Перколяция әдісі жүйелі түрде үш түрлі саты бойымен жүреді: шикізатты 
суландыру (шикізаттың ісінуі), жібіту, перколяцияның өзі. 
Суландыру 
(ісінуі) перколятордан тыс ыдыста жүргізіледі. Ол үшін
мацерациялық бак немесе басқа да ыдыстар қолданылады, яғни олар суланған 
шикізатты түсіруге ыңғайлы болуы қажет.Суландыру үшін 50-ден 100-ге
экстрагентті 
шикізат 
массасына 
қарай 
қолданылады. 
Шикізатты 
араластырғаннан кейін 4-5 сағатқа жабық ыдыста қалдырады. Бұл уақытта 
экстрагент өсімдік материалдары кесектерінің арасына және жасуша ішіне 
өтіп, шикізат ісінеді, көлемге ұлғаяды. Сол кезде жасуша ішінде заттардың 
еруі басталады.

23 
Өндіріс жағдайларында суландыру әрдайым жібіту сатысымен қосылып 
өткізілуі мүмкін, егер де шикізат қатты ісінуге қабілетті жағдайларда, 
суландыруды бас ыдыста жүргізеді, себебі шикізат көлемінің ұлғаюы
перколяторда экстрагенттің еркін өтуін шектейді. 
Жібіту –
перколяция сатысының екінші үдерісі.
Ісінген материалды перколятордың жалған төменгі жағына оптималды 
тығыздықпен, шикізатта ауа неғұрлым аз қалатындай етіп салады. Шикізат 
тапталып қалатын болса, онда оны перколяторға қабаттап салады, ал 
перколятордың өздері елеуіш тәрізді арнайы төсемдермен жабдықталады.
Өсімдік материалын үстіңгі жағынан матамен жауып, материал қалқып, 
көтеріліп кетпеу үшін тесік дискімен бастырылады. Қапшықтың жоғары 
жағынан жүкті салады. Шикізатқа экстрагентті құяды. Таза экстрагентті 
«айна» пайда болғанға дейін құяды, экстрагенттің қалыңдығы 30-40 мм және 
24 сағат бойы (тез экстракцияланатын шикізат үшін) немесе 48 сағат (қиын 
экстракцияланатын шикізаттар үшін)жібітіледі, бұл шикізатқа ауа кіріп 
кетпеуіне ықпалын тигізеді. Кейбір заттар үшін шикізаттың түріне жібіту 
уақытына қарай қысқаруы мүмкін. 
Перколяцияның өзі -
перколятты жинау және экстрагенттің шикізат 
қабатынан үздіксіз өтуі. Мұндайда экстрагенттің жіберілу жылдамдығына тең 
болуы керек, әдетте кран сағатына перколятор көлемінің 1/24 және 1/48 (үлкен 
өндірістер үшін) бөлігіне тең перколят ағатындай етіп реттеледі және 1 сағат 
бойы жүргізіледі. 
Көмірқышқылды экстракция үрдісі және оған әсер етуші факторлар: 
Экстракция үдерісінің классикалық түрі шикізаттың белгілі бір 
экстрагентпен өңделуімен сипатталады. Өңделуі барысында осы экстракция 
үдерісінің басты құраушылары, шикізатпен экстрагент өз қасиеттері жағынан 
ұқсас болған жағдайда, бірқатар ауытқулар туындауына әкеліп соғады. Оған 
үдеріс барысында шикізаттың экстрагентпен ұқсас бөлігі экстрагентке өтіп, 
нәтижесінде еріткіш 
(экстрагент)
пен ондағы еріген экстрактының бүтін 
компоненттерінен тұратын қоспаның түзілуі мысал бола алады. Бұдан өзге, 
көп жағдайда пайдаланылып отырған еріткіштің экстракт құрамынан 
толыққанды оқшауланып алынбауы, шикізат құрамының еріткіштер 
қатарында өзгеріске ұшырау мүмкіндігі алынып отырған экстрактының 
«негізділігіне» күмән тудырады. 
Дәрілік өсімдік шикізатын өңдеудің көптеген технологиялары 100 °C жуық 
температурада орындалады, ал бұл жағдайда дәрумендердің, токоферолдар 
мен флавоноидтардың, полифенолдардың, сондай-ақ ББЗ-дың басқа 
түрлерінің бұзылуын байқауға болады. Дәстүрлі экстракция үдерісінде 
экстрагенттер ретінде спирттер, көмірсутектер мен хлороформдар 
пайдаланылады. Олар өз қасиеті жағынан ұшқыш, жанғыш әрі уытты, дайын 
өнім құрамынан қиын оқшауланады.
Аталып өткен мәселелерді алдын алу 
мақсатында заманауи экстракциялық өнеркәсіп салалары бөліп алу 
қабілеттілігі жоғары және сапа мен гигиена талаптарына сай экстрагентті 
пайдалануға бағытталған. Қазіргі таңда, тағам және фармацевтикалық 

24 
өнеркәсіп салаларында уытты әрі мутагенді әсері бар экстрагенттерді 
пайдалануға қатаң тыйым салынады. 
Отандық фармацевтикалық нарықта фитохимиялық өндірісті жетілдірудің 
маңызды қадамы – алу әдісін оңтайландыру. Дәстүрлі әдістерді негізге ала 
отырып, заманауи экстракциялық әдістерді жетілдіру технологиялық және 
экономикалық тұрғыдан органикалық еріткіш пен ДӨШ қорын рационалды 
пайдалануға септігін тигізеді. Алу әдісін оңтайландырудың алғашқы қадамы 
ретінде бүгінгі күні өзекті болып отырған мәселе – шикізат құрамындағы ББЗ-
ды максималды дәрежеде сақтап қалуға мүмкіндік беретін, пайдалануда 
мүмкіндіктері зор экстрагентті табу. Сонымен қатар, «болашағы жарқын» 
экстрагентке жоғарыда аталып өткен қасиеттерден өзге келесідей аса маңызды 
қасиеттері болуы тиіс деп қарастырылады:
-
мицеллалардан 
(экстрактивті заттар ерітіндісі)
оңай айдалуы тиіс;
-
еріткіш айдалатын температура 40°C аспауы қажет; 
-
экстрагент экстракт сапасына кері әсер етпеуі тиіс;
-
еріткіш ББЗ ыдыратпауы тиіс; 
-
уытты емес және химиялық инертті болуы керек
Ұсынылып отырған қасиеттердің барлығы дерлік соңғы кезде өндіріс 
салаларымен кеңінен қолданысқа ие, қайнау температурасы төмен экстрагент, 
сұйық көмірқышқыл газына тән. Сұйық күйдегі көмірқышқыл газының 
микромолекулалары үдерістің жасушалық және молекулалық деңгейде өтуіне 
мүмкіндік туғыза отырып, ДӨШ құрамынан ББЗ-ды табиғатпен дарыған
мөлшерде толық оқшаулап алуға жағдай жасайды. Яғни, көмірқышқылды 
экстракция нәтижесінде ББЗ-ды максималды мөлшерде оқшаулап алуға 
болады. Сол себепті, дәстүрлі экстракция әдістерінің оңтайландырылған әрі 
кең спектрлі түрі, сұйытылған көмірқышқылды газ қатысындағы экстракция 
әдісін пайдаланудың маңызы зор. Әдістің соңғы өнімі болып құрамы бойынша 
жоғары дәрежелі концентрленген, қою, ДӨШ сулы, эфирмайлы және майлы 
қышқылды фракциядағы субстанциясы 
(экстракт)
алынады. Шикізат сапасы 
экстракт сапасына әсер етпейді. Көмірқышқылды экстракция ауыр металлдар 
қосылыстарын, органикалық ластаушыларды «електен өткізеді», бұл өз 
кезегінде, заманауи экологиялық жағдай үшін маңызды. Ол селективті әдістің 
бірегейлігі мен ала басушылығының дәлелі бола алады: экстракт қасиеттері 
мен құрамын басқаруға мүмкіндік береді. Бұл артықшылық үдерістің өту 
шарттарын (температура мен қысым) өзгерте отырып, өсімдік құрамындағы 
ББЗ спектрі бойынша «жылжи отырып», оның қажетті бөлігін (жеңіл немесе 
ауыр фракцияларын) іріктеп алуға болатындығымен түсіндіріледі.
Көмірқышқылды экстрактылар құрамы бойынша өте бай. Онда басқа белсенді 
заттармен қатар, липовитаминдер (каратиноидтар, провитаминдер E,F,D,K), 
гормоналды балауыздар (фитогормондар) және ащы заттар (шайырлар) бар. 
Көмірқышқылды экстрактылар тасымалдауға ыңғайлы, сақтауға тұрақты, 
толық 
мөлшердегі 
концентраттар 
болып 
табылады. 
Олардың 
фармакологиялық белсенділігі дәстүрлі әдістермен алынған экстрактылардың 

25 
белсенділігінен бірнеше есе жоғары болады. Сондай-ақ, көмірқышқылды 
экстрактылардың мынадай артықшылықтары бар:
-
әдіс қосымша экстрагенттерді (спирт, пропиленгликоль, т.б.) қажет 
етпейді, сол себептен, көмірқышқылды экстрактының гипоаллергенді қасиеті 
бар; 
-
ДӨШ құрамындағы белсенді компоненттер тотығуы болмайды; 
-
көмірқышқылды экстрактылар микрофлораға бактериацидті әсер 
көрсетеді;
-
көмірқышқылды экстрактылар тұрақтылығы жоғары, құрамында ұзақ 
мерзімді сақталуына септігін тигізетін консерванттар мен антиоксиданттар 
көп мөлшерде болғандықтан жарамдылық мерзімі 2 жылдан 5 жылға дейінгі 
аралықты қамтиды;
-
соңғы өнімде экстрагент қалдықтары болмайды;
-
экстракт 100 % стерильді. 
Көмірқышқылды экстрактыларды қысым қатысында сұйытылған,сұйық 
көмірқышқыл газымен бөлме температурасы жағдайында алады. Экстракция 
барысында ДӨШ жасушалары бұзылып, ал сұйық көмірқышқыл газы 
экстрагент ретінде жасушалар құрамындағы заттарды сіңіріп алады. 
Экстракциялау соңына жеткенде және қысымды тоқтатқанда, көмірқышқыл 
газы ұшып кетеді де, экстракт құрамында ешқандай еріткіш қалдықтары 
қалмайды.
Пайдаланылуы бойынша әлемдік дәрежеде белең алып келе жатқан 
көмірқышқылды экстракция әдісінің бүгінде критикаға дейінгі түрі жиі 
қолдынылады. Бұл жағдай біріншіден, әдістің жоғары тиімділігімен, 
технологиялық тұрғыда жетілдірілгендігімен, жоғары сапалы шикізатты 
өңдеумен ғана емес, төмен сұрыпты өнімдер сапасын арттыру мүмкіндігімен 
түсіндіріледі. 
Бүгінде өндірістік салаларда шәй, кофе, темекі өңдеуде, сонымен қатар, 
бастапқы шикізат құрамынан алкалоидтарды бөліп алуда, табиғи 
экстрактылар алуда жоғары критикалық технологияны пайдаланудың 
тиімділігі артты.
Көмірқышқылды экстракция тиімділігіне әсер етуші негізгі факторлар:
- бастапқы кезеңдегі масса алмасу қарқындылығы (экстракцияланатын 
зат бөлшегінің өлшемі бойынша анықталады); 
- тұндыру уақыты; 
- қысым және температура; 
- экстрагент күйі. 
Әртүрлі экстракциялық әдістермен алынған экстрактыларды салыстыру 
үшін басты көрсеткіш ретінде қандай да бір заттың әдіс бойынша алынған 
экстрагентте ерігіштігін қарастыру қажет. Көмірқышқылды газ – поярлы емес 
еріткіш, сәйкесінше, ол негізінен, полярлы емес (кей жағдайда, әлсіз полярлы)
заттарды бөліп алады. Сол себепті, салыстырудың басты көрсеткіші ретінде 
полярлы емес ББЗ экстрагентте еруін қарастыру қажет.

26 
Негізінен, криткалыққа дейінгі экстракция әдістерінің басты экстрагенті – 
көмірқышқыл газы. Экстрагент критикаға дейінгі жағдайда сұйық күйде 
болады. 
Көмірқышқылды экстрактылар жартылай дайын және дайын өнімдер 
табиғи хош иістендіргіштер, бояғыштар мен антиоксиданттар, консерванттар, 
сондай-ақ ББЗ концентраттары ретінде тағам, косметикалық және 
фармацевтикалық өндіріс салаларында қолданысқа ие.
1.3
Кремдердің жалпы сипаттамасы 
Тері қартаюының екі түрі әртүрлі көздерге ие: ішкі және сыртқы; 
Шынайы немесе хронологиялық қартаю деп аталатын ішкі қартаю уақыт 
өте келе физиологиялық өзгерістердің табиғи салдары ретінде пайда болады. 
Бұл жағдайда жеке генетика араласуға жауап береді, басқа факторлардың 
арасында да бар, бірақ аз әсер етеді. 
Сыртқы қартаю бақыланатын факторларға байланысты және күн 
сәулесінің әсерінен әр түрлі қарқындылықпен жүреді, сонымен қатар 
тамақтану, ұйқы, темекі шегу және жалпы денсаулық сияқты өмір салтының 
басқа да жалпы факторлары. 
Күн сәулесінің созылмалы әсер етуі адам ағзасында әртүрлі тері 
ауруларын тудыруы мүмкін, соның ішінде терінің ерте қартаюы (әжімдердің 
пайда болуы, пиллинг, құрғақтық, қан тамырларының кеңеюі және 
коллагеннің жоғалуы) және қатерлі ісіктің дамуы. 
Соңғы жылдары ультракүлгін сәулеленудің адам ағзасына және 
денсаулығына зиянды әсері туралы адамдардың хабардар болуының өсуі 
байқалды. 
Тері қартаюының алдын алудың заманауи әдістері 
Бірінші тәсіл кең спектрлі химиялық немесе физикалық сүзгілері бар Күн 
Қорғанысы арқылы фотоқартаюдың алдын алуға бағытталған. 
Екінші стратегия қартаю белгілері мен белгілерін кешіктіру немесе азайту 
үшін белсенді заттар бар қосылыстарды қолданады. Бұл мағынада ретин 
қышқылы, альфа гидрокси қышқылдары, антиоксиданттар мен эстрогендер 
қолданылады. 
Күннен қорғайтын кремдерді жергілікті қолдану ультракүлгін 
сәулеленуден толық қорғауды қамтамасыз етпейтіндіктен, антиоксиданттар 
ультракүлгін сәулеленуден туындаған терінің қартаюының алдын-алу және 
емдеуде маңызды рөл атқарады және күн сәулесінен қорғайтын формулаларға 
қосылады. Антиоксиданттар бос радикалдардың зақымдануын азайтуға жауап 
береді, бұл жасуша деңгейінде зақымдануды болдырмайды. Олар сонымен 
қатар қабынуды басуға көмектеседі және фотографиялық зақымданудан және 
тері қатерлі ісігінен қорғайды. 
Косметикалық крем - 
белсенді заттар қосылған жақпа май тәрізді 
масса түрінде денеге күтім жасауға арналған құрал Косметикалық кремдер өте 

27 
алуан түрлі. Кремнің мақсатына байланысты келесі түрлерге бөлінеді: 
қорғаныс, қоректік, терінің әртүрлі түрлеріне арналған арнайы кремдер 
Құрамы бойынша: 
-майлы(май және май тәріздес заттар комплексі бар) 
-эмульсионды(май мен су қатынасы) 
-суспензиялық(дисперсиялық ортаның және қатты дисперсиялық орта 
консистенциясы) 
-аралас(дисперсиялық орта-эмульсия) 
-майсыз(құрамында май және май тәріздес заттар жоқ) 
Тағайындалуы 
бойыша: 
- 
гигиеналық 
,емдік-
профилактикалық,декоративті 
Эмульсиялы крем
- біртекті қоспасы (эмульсия) су және май түріндегі 
су/ май, май /су және аралас типтегі 2 негізгі фаза. 
Қазіргі кремдер құрамы бойынша жіктеледі : 
1. Майлы - кремді күйі майлар мен май тәрізді заттар кешенімен қамтамасыз 
етіледі . 
2. Эмульсиялы –к ремді күйі майлар мен судың болуымен және қатынасымен 
анықталады. 
3. Суспензиялық - кремді күйі дисперсиялық ортаның консистенциясымен 
және қатты дисперсті фазаның концентрациясымен қамтамасыз етіледі. 
4. Аралас- эмульсиялар дисперсиялық орта ретінде қолданылатын суспензия 
кремдері. 
5. Майсыз-құрамында майлар мен май тәрізді заттар жоқ кремдер 
Мақсаты бойынша: 
гигиеналық; емдік-профилактикалық; сәндік; 
Консистенциясы бойынша: сұйық, нақты кремдер, қою. 
Эмульсиялық косметикалық кремдер косметикалық нарықта ең көп 
таралған.Әртүрлі 
косметикалық 
кремдердің 
косметикалық 
әсерінің 
ерекшеліктері, ең алдымен, эмульсияны косметиканың негізі ретінде 
қолданудың физиологиялық негізділігіне байланысты, терінің құрылымдық 
және функционалдық ерекшеліктеріне негізделген, теріс өзгерістерді 
эмульсиялық косметикалық кремдер алдын алады және түзетеді . -
эмульсиялардың құрамындағы су мен майдың ұтымды үйлесімі,бұл терінің де, 
бүкіл ағзаның да маңызды өмірлік функцияларын қамтамасыз етеді. 
Эмульсиялық косметиканың құрамында су мен май компоненттерінен басқа 
,тұрақтандырғыш қоспалар-белгілі бір физика-химиялық қасиеттері бар 
тұрақты жүйенің болуын қамтамасыз етуге арналған беттік-белсенді заттар, 
Қоюландырғыштар ,консерванттар, антиоксиданттар болуы керек 
Эмульсиялық косметикалық кремдердің рецептурасын құрау 
принциптері.
Әр түрлі формадағы және әсер ету бағытындағы эмульсиялық 
косметикалық кремдердің рецептураларын құрастыру негізі эмульсиялық 
жүйенің түрін,құрамдас компоненттердің табиғаты мен санын ұтымды таңдау 
принципіне негізделген. 
Эмульсиялық косметикалық кремдердің негізгі компоненттерінің бірі-
майлар мен май тәрізді заттар. Липидтер терінің ажырамас бөлігі болып 

28 
табылады және үлкен физиологиялық маңызы бар. Тек тұтынушы ғана емес , 
сонымен қатар косметикалық препараттың функционалды қасиеттері де май 
фазасын дұрыс таңдауға байланысты. Табиғи шығу тегі жоғары белсенді 
майлардың гидроофобты компоненті ретінде қолдану препараттың айқын 
трансдермальды бағытын қамтамасыз етеді.Көмірсутекті туындыларды 
қолдану терінің бетінде пленка пайда болуына негізделген беткі 
эпидермальды әсерді қамтамасыз етеді. 
Майлы кремдердің рецептерін жасау кезінде өсімдік майлары, ланолин 
спермацети ,ара балауызы, минералды майлар, вазелин ,парафин ,церезин, 
стеарин және басқа да гидрофобты заттар қолданылады . Осы 
компоненттердің әртүрлі комбинациялары арқылы көптеген кремдер мен май 
негіздерін алуға болады.
Майлы 
кремдердің 
формуласын 
жасау 
кезінде 
шикізаттың 
тұтқырлығы,балқу температурасы және жабысқақтық сияқты қасиеттері 
ескеріледі. Крем жұмсақ және нәзік болуы керек. Бұл белгілер кремнің 
органолептикалық және тұтынушылық қасиеттерін ғана емес , сонымен қатар 
препараттың косметикалық тиімділігін қамтамасыз етеді. 
Қорытындыласақ,
косметикалық крем дегеніміз – денеге күтім 
жасауға арналған май тәрізді масса түріндегі косметикалық құрал. Ол 
эмульсиялы,майлы,суспензялы және аралас болып жіктеледі. Олардың 
рецептурасын құруда өзіндік принциптері бар. 
Суспензиялық кремдер. 
Косметикалық суспензия
- бұл сұйық дисперсиялық ортада біркелкі 
таралған, дисперсті фаза ретінде бір немесе бірнеше ұнтақталған ұнтақ 
заттарды қамтитын гетерогенді дисперсті жүйе түріндегі косметикалық 
өнімнің сұйық түрі. 
Суспензиялық косметикалық препараттардың
ерекшелігі - қатты 
заттарды дисперсті фаза ретінде қолдану, суда және майларда ерімейтін және 
толтырғыштар деп аталады. 
Косметикалық өнімнің мақсатына байланысты толтырғыштар деп 
аталады: 
-абразивтер, егер олар тіс эмальының терісін механикалық тазарту 
функциясын орындайтын болса және т.б. 
-қорғаныс функциясы пайда болған жағдайда физикалық сүзгілер (күн 
қорғанысы) және сорбенттер (тазартқыш және қорғаныш кремдер) 
Суспензияға негізделген косметикалық кремдер жіктеледі: 
-тағайындау: гигиеналық (тазартқыш қорғаныш) терапиялық және 
профилактикалық декоративті. 
-қолдану аймақтары (тері және оның қосымшалары); 
- шығару формасы( крем, гель ,паста тәрізді) 
Суспензия толтырғыштарының физикалық-химиялық қасиеттері терінің 
қоршаған ортаға қолайсыз факторлардың әсерінен (ылғал, температура, 
ультрафиолет сәулеленуі) әсерінен сақталады . Осы қасиеттер осы топтағы 

29 
заттардың қорғаныс косметикасында (қорғаныс, қорғаныс кремдері) 
қолданылуын анықтайды. 
Суспензиялы косметикалық кремдерге қорғаныш кремі жатады - теріні 
қоршаған орта мен өндірістік факторлардың қолайсыз әсерінен қорғауға 
арналған крем түріндегі тері күтімі өнімдері: күн сәулесі, жоғары және төмен 
температура, жоғары немесе төмен ауа ылғалдылығы, ластаушы заттар. 
Суспензия кремдерін өндірудің технологиялық процесі дисперсиялық 
ортаның табиғаты мен физико-химиялық қасиеттерімен анықталады. 
Эмульсия негізіндегі суспензия кремдерінің технологиясы келесі 
операциялардан тұрады: 
- сулы фазаны дайындау,
- май фазасын дайындау,
- эмульсия,
- ұнтақ компоненттерін дайындау,
- ұнтақ дисперсті фазаны енгізу,
- кремді гомогендеу, салқындату,
- термобилильді биологиялық белсенді заттарды парфюмерияға енгізу,
- кілегейді пластикалық өңдеу (эмульсия үшін) екінші түрдегі)
- кремді орау және қаптау. 
Майлы 
негізде 
суспензия 
кремдерін 
дайындау 
келесі 
операцияларды қамтиды: 
- май негізін дайындау,
- отқа төзімді май компоненттерін балқыту,
- компоненттерді балқыту;
- ұнтақ шикізатын дайындау,
- майлы негіздің ұнтақты компоненттерін енгізу,
- гомогендеу 
- кілегей,
- парфюмерлік кремді салқындату,
- термобабильді биологиялық белсенді заттарды енгізу,
- кілегейді пластикалық өңдеу,
- дайын өнімді орау және қаптау 
Суспензия кремдерін гель негізінде дайындау келесі операцияларды 
қамтиды:
- Гельді дайындау,
- ұнтақ шикізатын дайындау, 
- ұнтақ компоненттерін гель негізіне енгізу, 
- биологиялық белсенді заттарды енгізу, 
- кремді хош иістендіру,
- гемогенизация кілегей,
- дайын өнімді орау және қаптау. 
Майлы кремдер.
Қазіргі кезде майлы кремдер дәстүрлі және майсыз кремдермен 
салыстырғанда позицияларын жоғалтты және олардың косметикалық 

30 
тиімділігі төмен. Оларды косметологияда қолдану аймағы негізінен суспензия 
кремдерін дисперсиялық орта ретінде қолданумен шектеледі. 
Май кремдерінің әрекеті негізінен майлардың әсеріне негізделген, 
сондықтан мұндай кремдерге арналған формулалар жасағанда майлар мен май 
тәрізді заттардың қасиеттері мен сапасына ерекше назар аударылады. 
Табиғи және синтаксистік шыққан шикізаттар косметикалық 
препараттың тағайындалуын және сәйкесінше қажетті әсер ету деңгейін 
ескере отырып, майлар мен май тәрізді заттар ретінде қолданылады. 
Май кремдерін құрастырған кезде өсімдік майы
(зәйтүн, бадам, 
шабдалы), ланолин, спермакети, балауыз, минералды май (вазелин, 
парфюмерия) вазелин, парафин, церезин, стеарин және гидрофобты сипаттағы 
басқа заттар қолданылады. Осы компоненттердің әртүрлі тіркесімдері арқылы 
көптеген кремдер мен майларды алуға болады. 
Майлы кремдердің формуласын жасау кезінде шикізаттың тұтқырлығы, балқу 
температурасы және тұтқырлығы сияқты қасиеттері ескеріледі, крем (жұмсақ 
әрі нәзік болуы керек). Бұл белгілер кремнің органолептикалық және 
тұтынушылық қасиеттерін анықтап қана қоймайды, сонымен қатар 
препараттың косметикалық тиімділігін қамтамасыз етеді. 
Майлы кремдерді дайындау келесі операциялардан тұрады:
- компоненттерді балқыту
- салқындату - кремді хош иістендіру,
- тұру
- кілегейді пластикалық өңдеу, 
- дайын өнімді орау және қаптау. 

31 
Бірінші бөлім бойынша тұжырым
Әдебиеттік шолу және интернет көздері - соңғы 10 жылда көрсеткендей 
Қазақстанда өсетін 
Cucumis melo
L
. түрлерінің фитохимиялық зерттеулері мен 
экстракт белсенділігінің зерттеулері өте аз, яғни әдеби деректің көбі шетел 
авторлары еншісінде. Зерттелінген жұмыстар бойынша құрамында шырыштар 
(целлюлоза) мен флавоноиды елеулі көп болуымен ерекшеленетін тұр. Алдын 
ала фитохимиялық құрамы мен белсенділік туралы жүргізілген зерттеулерді 
талдай келе, Қазақстанда 
Cucumis melo
L
. түрінің
өсімдігі зерттелмегендіктен, 
бұл туралы ақпарат жоқ, сонымен қатар, фармакопеялық түр екендігі 
анықталмады. 
Зерттеудің бірегей химиялық құрамын зерттей келе, 
Cucumis melo
L
.
түр 
өкілінің принципі, қосылыстары мен биологиялық белсенділіктерін болжай 
келе, бұл Қазақстандық түрді жан жақты зерттеулерге лайық. Әдеби 
деректеріне талдау көрсеткендей, 
Cucumis melo
L
.
түр өсімдігі перспективті 
зерттеу отандық дәрілік зат пен кең ауқымды биологиялық белсенділікке ие 
субстанция алуға мүмкіндік береді.