Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты

— Ұлы жүз үйсін Тоғас бидің елінің адамдарымыз. Өзді-өзіміз даулымыз. Ұрыс, төбелес болып, бір қатын бала тастады. Соны құрым кигізге тігіп алып, өз еліміздің биі Тоғасқа барып едік, ол кісі: «Көз таңбалы арғында Манас би деген бар, соған барыңдар» деді. Манас биге келіп едік, ол «Қаздауысты Қазыбектің баласы Бекболат биге барыңдар» деді. Оған барып едік, ол: «Кеше үш жүздің басы қосылғанда Үйсін Төле бимен ердің құнын екі-ақ ауыз сөзбен бітірген Едігеге барыңдар» деп сізге сілтеді. Жүрген жайымыз осы,— десті.

— Мүнда бастайтын бас жоқ, көретін көз жоқ, ұстай-тың қол жоқ, жүретін аяқ жоқ. Он екі мүше түгелденген жоқ екен. Сондықтан, бұл адам есебіне қосылмайды, бұған құн бүйырылмайды. Бірақ ата-бабамыздан қалған сөз бар еді: «Даушы құр қалмайды, жаншы құр қалмайды»— деген. Бұған айып керек, ұрыс-төбелес болғандығы үшін, таяқ жеген қатынға жақтас болғандардың ат бастатқан тоғыз айып тартыңдар. Қатынды ұрғызғанға жақтасқандырың түйе бастатқан тоғыз айып тартыңдар. Бір тоғызды Тоғас бидің босағасына байлаңдар, бір тоғызды Манас бидің босағасына байлаңдар. Бекболат екеумізге бітіріп, тынды-рып қайырған абырой да болады,.— депті. Екі жағы да риза болып, бүл бітімді Бекболатқа барып айтты, Бек-болат: «Уа, пәлі! Әділ бітім!»—деді. Тоғас, Маңас билерге барып айтып еді олар да «уа, пәлі!»— десті.

• 
  Едігенің қызы болса, құда түсіп келіңдер. Егер қызы жоқ болса, бізден қыз ащтырсын деңдер. Құдалыққа шақырып келіңдер,— деді.
  

— Бұл у-шу, аласапыран, дабырлаған немене?—деп сұрады.

• 
  Оның мәнісі бар. "Қаһары қатты Жәңгірхан деген ханымыз бар еді, ханның жалғыз баласы бар еді. Сол жалғыз баланың өлгеніне бүгін сегіз күн болды. Жалғыз баласы өлген соң, хан елге жарлық қылды:
  

• 
  Төрт түлік малдың енесін судың бір жағына қойып, төлдерін- бір жағына қойывдар. Қозыны қойға, Іэұзауды сиырға, құлынды биеге, ботаны түйеге жамыратпаңдар. Мен қандай аңырасам жан-жануарлар, хайуандар да мен-дей аңырасын, зарласын,— деп бұйырды. Сол жарлық бойынша, төрт түлік малдың баласын енесіне жамыратпағалы мал шулап, азан-қазан больш тұрған соң, халыққа не береке, не тыныштық болсын? Хан өзі содан бері нәр сызбай, төсектен басын да көтермей теріс қарап жатыр. Ешбір жанның сөзі құлағына кірмейді, дыбыс та бермейді. Ел мен малдың қымғуыт-шымғуыт болып түрған мәнісі сол!—депті Тоғас би.
  

• 
  Ханның өзі құдайға құл, Мұхамедке үмбет пе?— деп сұрапты.
  

• 
  Әрине, құдайға құл, Мұхамедке үмбет,— депті.
  
• 
  Ендеше ертең оның басын төсектен шошып оян-ғандай қылып көтертейін,— депті Едіге. Тоғас би:
  
• 
  Оңалар істің басына, жақсы келер қасына деген-дей, жақсы келдіңіз. Бүгін қонақ асыңызды ішіп-жеп, жай-ланып тынығыңыз,— дейді. Таң атқан соң Тоғас Едігені ертіп ханның ордасына барады. Хан қарамайды бұларға, дыбыс та бермейді. Сонда Едіге би шарт жүгініп отырып, ханға көңіл айтыпты:
  

• 
  Көз таңбалы арғында Едіге деген бір жас бала бар деп есітіп едім, сен солмысың, басқамысың, әйнем! Жөнінді айтшы!— депті. Едіге: «Болсақ болармыз!»— дейді.
  

— Ей, хан! Сенің бұл қайғың

• 
  Өшкенім жанып, өлгенім тірілгендей болды ғой!— депті.
  

• 
  Тоқсан — Тоқсан дегенге көзге толық кісі ме десем, томаша торғайдай кісі екенсіз ғой,— депті.
  
• 
  Торғай тоғыз табады, соның бірі бұлбұл болады, торғай болсам бұлбұл шығармын,— дейді Тоқсан.
  
• 
  Өрмекшіге ұқсаған өрлей беретін кісі екенсіз,— депті ізбасты.
  
• 
  Өрмекші он бір табады, оның бірі бүйі болады, өрмекшінің бүйісі болармын,— дейді Тоқсан.
  
• 
  Алаша қаз айнала ұшады, соған ұқсап айдала сөйлейді екенсің,— депті ізбасты.
  

• 
  Осы билік өзіңе бітті ме, атаңа бітте ме?— депті Ізбасты.
  
• 
  Төрт ата Қарауыл баласы енші алғанда, Атығай ағалықты алыпты Қарауыл байлықты алыпты, уақ-керей батырлықты алыпты, түбек-керей мырзалық пен билікті алыпты,— депті Тоқсан, Сонда Ізбасты бөгеліп қалыпты. Қасындағы Киікбай би айтыпты:
  

• 
  Кісің жолаушы ма еді?—депті.
  

• 
  Жолаушы еді,— депті.
  

• 
  Ендеше жарты құнын берейін,— деп мойындапты. Ол күнде ер құны 100 жылқы болады екен. Бұған осы құнның жартысын беріпті.