Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты

Ел аузындағы аңызға қарағанда, Байдалы шешен бай бола алмапты. Дүние құрастырып, дәулет жинауға, сірә, ол кісінің қолы тимесе керек. Бірақ бай болмағанымен, кедейлікке бас иіп, құл да болмапты. Ол ақылын азық, асыл сөзін сусын етіп, дүниеден өткен ададардың бірі екен.

Байдалының ағайындары құнанын құдайыңдай, тайын тәңіріндей көретін сараң болыпты. Жұртта қалған жұрынды олжа көретін, ауысқанын алмай қоймайтын дау санаған дамдар екен. Байдалының дәуірлеп тұрған кезінде олар: «Ер-тұрманымызды ұрлағандардан айып әпередің, жесірімізді алғандарды ойсыратып жеңіп бермедің» деп өкпелейді екен.

«Жығылғанға жұдырық» дегедей, кедейлікке кәрілік қосылады. Кәрілік тұсау, кедейлік бұғау болыпты. қарт шешен қанатсыз қыранша отырып қалыпты. Алайда ағайындарының емежарқы көмегіне сүйенген ол аштан өліп, көштен қалмапты.

Бірақ алмақтың да салмағы бар. Ағасы міне тұруға берген аттың, інісі берген кәрі саулықтың бодауын қайтара алмапты. Қарымжысы қайтпаған соң, аға мен інінің ағайыншылығы да қожырай бастапты. Баласы да болжыр болса керек, баяғыда еншісін алып, бөлек шыққаннан кейін, әйелінен асып, әкесіне көмек көрсете алмапты.

Байдалы: «Көмек көрсет, мынауыңды маған бер» деп ешкімге көзін сүзбейді, «барға қанағат, жоққа салауат» деп отыра береді.

Бір жылы құрбан айты келіпті. Байдалы айқа құрбан шалмапты. Шалуға қолайлы малы да болмайды. Сондықтан еш нәрсен білмеген тәрізді болып отыра береді. Байдалының бұл «айыбын» бетіне басқысы келген Таумұрын молда:

• 
  Ауқатты ағаң, бай блаң бар, інің де отқа қарап отырған жоқ, солардан неге сұрамайсың, құдайда қорықсаңқайтеді? депті.
  

• 
  Cөйлемесе сөздің атасы өледі. Айтпаса білмейтін саңырау бар, ашпаса көмейтін соқыр бар. Ағайындағы мал –даладағы мал. Сұраған адам, ұрлаған адам –қарақшы. Ұятсыз адамнан алып борышты болғанымша, алмай құдайың өзіне-ақ борышты болайын деп, құрбан шалмағаным рас, депті.
  

• 
  «Ағасы бардың жағасы бар, інісі бардың тынысы бар, баласы бардың панасы бар» деген мақал бар емес пе, бұрыңғылардың сөзін ұмытқаның ба? депті Байдалыға. Сонда Байдалы:
  
• 
  Е, Қонақпайым, сен жігіт кезіңде жалтаң едің, қартайғанда қалтаң болайын деген екенсің. Мақалдап сөйлегің келеді, мақалда да мін бар. Молда айтқанның бәрі шариғат емес, бұрыңғылар айтқанның бәрі қағида емес,  дейді.
  

• 
  Мақалда мін бар дейсің бе? Онда әлгі мақалдың мінін тапшы, данышпан болсаң, өзің түзеп айтшы,  деп шап ете түседі.
  

• 
  Ол мақалды түзеп айтсам мен былай дер едім,  дейді Байдалы:
  
• 
  Ағасы бардың, жақсы болса жағасы бар,
  

Інісі бардың, жақсы болса тынысы бар,

Жаман болса, ағасына берер жұмысы бар.

Баласы бардың, жақсы болса панасы бар,

Жаман болса, құдайдың берген пәлесі бар.

Осыны естінгенде, Таумұрын молда лажсыз тоқтапты. Ақсақалдар аузын ашып қалыпты. Тек бәйбішелері ғана «рас, рас, қарияның сөзі рас» деп, бас изейді.

Байдлының бұл сөзін естіген ағайындары қатты ашуланады. Олар: «Алжыған шал, біз болмасақ әлдеқашан аштан өліп қалатын еді, енді қурап отырсын өзі»  десіп, содан былай қарайласуды мүлде тоқтатады.

Кедейлік кімнің қолын байламаған. Сол күннен бастап Байдалы шешен құрбысына қонақасы бере алмайды, жолаушыға «үйге түс» дей алмайды. Бірақ байлықты мұрат көрмеген шешен, жоқтықты ұят та көрмейді. Құла биенің күшін көлік, сүтін сусын, құлынын соғым етіп отыра береді.

Сол кездерде әйгілі оқымысты Шоқанның атасы Уәлихан қайтыс болыпты. Ата-тоны болмағандықтан Байдалы шешен жаназаға бара алмапты. «Әне барамын, міне барамын» деп жүренде «қырқы» да өтіп кетеді.

«Қадірлес қария еді, келмегені несі, келіп көңіл айтпағаны несі» деп Уәлиханның ханымы Айғаным ішінен өкпелеп жүреді. Бір күндері Байдалы келіп, өзінің келгендігін сыртта тұрып білдіреді. Бірақ өкпелі ханым шешенді аттан түсіріп алуға тысқа шыға қоймайды. Сонда шешен атының басын кейін бұрып, тұра қалып:

• 
  Ханы өліп,
  

Қара жамылып,

Ай-күні батқан, Айғаным.

Ханға сүйеніп,

Қоқай көрмеген, Айғаным.

Қамқаға оранып,

Шоқай кимеге, Айғаным.

Мен бір сө айтайын, тыңдашы, 

депті.

Қара жамылып, жоқтау айтуға Айғаным құлағын тіге қалыпты. Сонда Байдалы шешен мынаны айтқан екен:

• 
  Ер қартайды, мал тайды,
  

Қатын жалқау, ұл ынжық,

Төртеуледі, ей ханым.

Келін қатал кер болды,

Ағайын жат ел болды,

Алтаулады, ей ханым.

Кәрілік пен кедейлік,

Егіз келді, ей ханым.

Мұның бәрін сансаң,

Сегіз болды, ей ханым.

Қаусаған жақ, иек бар,

Саудыраған сүйек бар,

Ауыл алыс жер болды,

Тоқсан темір тор болды,

Оннан асты, ей ханым.

Шығар жолды осыдан

Өзің тапшы,ей ханым.

Құла бие құлындап,

Келе алмадым, ей ханым.

Келдім, енді кетемін,

Ықылассыз ордаға

Ене алмадым, ей ханым! 

деп жүре беріпті. Айғаным үйден жүгіре шығып, шешеннің шаужайына оралады. Құрметтеп аттан түсіріп, үйге кіргізеді. Төрге отырған соң, Айғанымның жоқтау айтып, жылауға ыңғайланғанын байқған шешен:

• 
  Айғаным, сен жоқтау айтқалы отырсың, мен тоқтау айтқалы отырмын. Жоқтауды қоя тұрып, тоқтауды тыңдасаң қалай болады,  депті.
  

• 
  Қайрат деген қыран бар,
  

Қайғы деген жылан бар,

Өзекті шағып өртейтін.

Үміт, сенім, тілек бар,

Қуантып қуат алдырар.

Жылау деген азап бар,

Қуартып отқа жандырар.

Мен қайғыңды қозғағалы келгем жоқ,

Қайратыңды қолдағалы келдім, 

депті.

Бұ жолы мұның бірі де болмайды. Шешеннің келуі қайғылы ордаға қалыпты тіршілік орнатқандай болды. Айғаным өзі жүріп шай қойғызады, қой сойдырады. Ат қағып шөлдеп келген шешенге өз қолымен сусын береді. Ханым жадыраңқы болған соң, шешен де жайғасып, шешіле сөйлейді. Мал-жан, ауыл-аймақтың амандығынан басталып, әңгіме ағыла береді. Шешеннің өзі Айғанымға әр түрлі ой салып, көңілін жадырата түскенде болады. Айғаным өкпе-назын айта бастайды.

• 
  Ханмен қадірлес, халықпен сырлас қария едіңіз. Хан артында қара тұман қалды, қара тұман ортасында мен қалдым. Көзсіз көбелектей болып қалғанымда, осы уақытқа дейін ат ізін салмағаныңызға, несін жасырайын өкпелеп жүр едім. Мен сізді келер, келер де жылатар, жылатарда жұбатар, содан кейін ханға арап бір жақсы құран шығартар деп ойлаған едім, мұның бірін де істемедіңіз. Бірақ бір түрлі көтеріліп, сергіп қалдым. Мұның мәнісі қалай?  деп сұрапты Айғаным шешеннен.
  
• 
  Келген жерден білместігіңді бетіңе айттым. Ол жылатаным емеспе? Қайғырып жатқан жеріңнен тұрғызып, ас-суыңды өзіңе басқарттым. Бұл жұбатқаным емеспе? Ал, ханымның қайғысы жылаудан жеңілденбейді, ханның күнәсі құранмен жуылмайды. Сондықтан жылаулатпай, құрандапай келгенім рас. Мүмкін менің сөзім сенің қайғыңды емес, қайратыңды қолдаған болар,  дейді шешен.
  

• 
  Күнәкәр болдыңыз, шешен, күнәкәр, күнәкәр!  деп бажыраң-бажыраң етеді.
  
• 
  Молдеке, сабыр етіңіз. Осыншама кесіп айтатын сіздің алдыңызға жүгініске келіп отырған жоқпын ғой, қалтаңызға саудыратып салып алып жүрген сауабыңыз болмаса, менен басқаларға үлстіре беріңіз. Құр қалдым деп өкпелмей-ақ қояйын. Атасы басқа молда түгіл, мен өз ағайындарымнан да еш нәрсені дәметпейтін адаммын. Ал,ханның күнәсі құранмен жуылмайтындығы, ханымның қайғысы жылаумен бітпейтіндігі туралы қай бидің алдына барсаң да, сенікі теріс, менікі дұрыс,  депті шешен.
  

• 
  Ханның қайғысы оңай болды дейсіз бе маған. Өзім әлсіреп отырғанда, әлгібір молда құран оқыса, осы орда дөңгелене жөнелендей болады. «Құлап кетемін бе» деп керегенің көгінен ұстап, бүйірімді таянамын. Әңгіме айтса әзірейлі, жәбірейлі, мүңкір-нәңкір деген біреулерін айтады да мүлде зәремді алады...
  

• 
  Ай, Айғаным-ай, баяғыдан бері байқамап па едің? Бұл Таумұрын молда аузын ашса, оның көмейінен көр өрнетін еді ғой. Несіне зәрең ұшады. Өмір тұрғанда, өлімді сөйлегеннен без, төрінде отырып көрге сүйрегеннен без,  деп шешен тері айналады.
  

• 
  Өзіңіз білесіз, ата-бабамыз молда ұстап көрген жоқ еді, оның сырын қайдан білейік. Хан қайтыс болған соң, бір тәуір молда табайық десті. Ол үшін әлгі керуен басы болып жүретін Тоқтарбайы Ташкенге де жібермекші болды. Тоқтарбайды шақырып алып сөйлескенде, ол «Ташкенге барып, өрік сатып отырған біреуді түйеге мінгізіп жеткізгенше, ханның сүйегі қурап қалады. Одан да осы Таумұрынның өзін ұстай тұру керек. Менің байқауымша, осының да бірдеме айтуға жарайтыны бар» деп болмай отырып алғаны. Сол молдамыздың сиқы әлгі ғой!  деді.
  

Бір күні шай үстінде отырғанда, ауыл адамдарының бірі молдадан әйел туралы шариғат сұрайды. Осы арада Байдалыдай «күнәкәр» адамды құрметтеп отырған ханымға да бір қатты соққы беруді ойлаған молда кідірмй-ақ:

• 
  Қатын билеген шаңырақ қараң қалады. Әйелдің айтқанын еш уақытта тыңдауға болмайды,  деп айтып салады.
  

Хан қайтыс болған соң, онан қалған мал-мүліктің біразы «хан талау» ретінде жаназаға жиналғандарға үлестіріліп, киімдері де денесін жуғандарға берілген екен. Ханға тән киімдердің ішінен бір айтулы қамқа тонды, жаназға байланған малдың ішінен Көксырғанақ деген жорғаны Айғаным адамға бермей, әдейі алып қалған екен. Мына аулына қайқалы отырған шешенге соы жетектетеді, «ханның көзіндей көріңіз» деп қамқа тонды оның иығына жабады.

Осы арада: «Ілсем іліп қалайын, ілмесем Байдалының дүние жандылығын бетіне басып, күліп қалайын» деп ойлаған Таумұрын:

• 
  Биеке, сауға олжаңыздың үстіне кездесіп отырмын. Өле алғанша, бөле алайық,  деп жабыса кетеді.
  
• 
  Қалағаныңыз сіздікі болсын! Тіпті екеуін де алыңыз. Оның үстіне құла биенің де құлынын беріп кетуге де ойым бар еді. Кемпірім осылай қарай аттанарда: «Асарыңды асадың, жасарыңды жасадың. Молдаға бара жатырсың, мына құла биенің құлынын беріп, батасын алып қайт. Өлгенше дұғасынан тастамас» деп тапсырып қалып еді. Өзім де жол бойы олай етейін деп келіп едім. Кешегібі шариғатыңызда: «Қатын билеген шаңырақ қараң қалады» деген соң, қараң қалады екенмін деп қорқып қалдым. Екінші жағынан, сіздің қайыр-дұғаңыздан бос қаламын ба деп қысылып та отырмын. Шариғат бойынша осының төрелігін беріңізші, молдеке,  дейді шешен.
  

• 
  Биеке, сіз қапа болмаңыз. Шариғатқа симайтын нәрсе жоқ. Бағзы-бағзы уақыттарда әйелдің де сөзін тыңдауға болады. Кемпіріңіздің ниеті жақсы екен, қабыл болсын, қабыл болсын!  деп сақалын сипапты.
  

• 
  Бағзы-бағзы ниеттер қабыл болмаса да болады ғой деймін. Мысалы, менің кемпірімнің құла биені суалтып, құлынды сізге берем деген ниеті қабыл болмаса, осыдан келер-кетері бар ма?  депті.
  

• 
  Молдеке, сіз де қапа болмаңыз, іліп қалмасаңыз, жүдеп қаларсыз. Ат пен тонның бірін алыңыз,  дейді Байдалы жер шұқып отырған молдаға.
  

• 
  Молдеке, «бүреуге бұйырғанды біреу жемес болар» деп өзіңіздің айтқаныңыз бар-ды. Қарияның несібесіне қол сұқпаңыз. Сіздің сыбағаңыз бөлек,  дейді.
  

• 
  Бағзы-бағзы шариғат бар,
  

Алуан-алуан молда бар,

Тек алу үшін жаралған.

Олар «ал» дегенді өлтіріп,

«Бер» дегенді ғана қалдырған.

Сұрауменен сұрамсақ күн көреді,

Ұрлықпенен сұғанақ күн көреді.

Үзіп-жұлып күн көрмесе,

Бұл пақыр аштан өледі, 

дейді.

«Оңай олжа тауып үйренген адам арсыз келеді, арсыздардың адамдықты жеңетін де жері болады, бұл тілеуі құрғырдан не беріп, не өліп құтылмасаң, құтыла алмайсың» − деп Байдалы тонды иығынан сыпырып, молданың алдына тастайды. Шешенге арналған сыбағаны арашалап ойлаған біреу: «қаз тойғанға емес, орғанға семіреді, молдеке, сауға-сауға» депті. Сонда Таумұрын:

• 
  Е, менің де дос-дұшпаным бар. Кемпіріме көркейіп барайын, деп тонды өзіне қарай тарта түседі.
  
• 
  Қамқа тон қарияға барып та болған жоқ, қария оны алып та болған жоқ. Алатын болсаңыз, үйіне барып алмайсыз ба? Ордамның ішінде отырып аң аулағаныңыз шариғатыңызға шақ келе ме? Ханның көзіндей көрсін деп мен бұл тонды қарияға бердім. Қария, мен берген тонды киіңіз мен берген жорғаны мініңіз, сізді мен шығарғалы отырмын, деп Айғаным орнынан тұрып, киіне бастайды.
  

• 
  Япырай-ә, келіп тұрған нәрсенің кетіп қалғанын қарашы. «Қатын билеген шаңырақ қаран қалады» деген осы-ау! Ой, тобай, ой, тобай!  деп басын шайқап қала береді.
  

Бір мезгілде Айғаным, көк майсалы далаға бір қарап күрсініп алады да, сөйлей жөнеледі:

• 
  Ақыл алтау, ой жетеу болып тұр, қария. Хансыз қаңырап тақ қалды. Қалың дәулет бақ қалды. Ханды қарытып, биді арытқан қария едіңіз, айтар ақылыңыз бар ма?дейді.
  

• 
  Неге кідірдіңіз, Көксырғанақ болдырды ма, неге тітіркендіңіз, қамқа тон тоңдырды ма? дейді.
  
• 
  Ат болдырып та тұрған жоқ, тон тоңдырып та тұрған жоқ, бірақ осы ат пен тон оңдырып та тұрған жоқ. Көптің көзінше сыйладың, оңаша шығарып алып қинадың. Қаусаған шалды қыран шалмас қияға салғаның неткенің? Таққа отырғың келеді екен, оның несін менен сұрайсың. Қай хан хъалықтан сұрап таққа отырып еді, деп шешен Айғанымның бетіне қарады.
  

• 
  Мені қинап тұрған бұл емес. Таққа ие болухалыққа ие болу! Абылай да өзінше жақсы хан болғысы келді. Еліме емшекті қабат емгізсем дегенді ойлады. Бірақ ол Абылайдан сыңар емшекке қарап ел де қалды, елмен бірге құла биенің сүтіне қарап қыстан таяқ жемесе, ел ерні кезермесе, менің де ернім кезермес еді. Жазғы шөл, қысқы жұттан елді құтқаратын қамқоршының қайда екенін білмеймін. Жер емшегі мен мал емшегін елдің қашан қабат еметінінде айта алмаймын. Бағанадан бері мені қинап келе жатқан ой осы еді, депті.