Қазақстан Республикасы ғылым және жоғары білім
жүктеу/скачать 69,84 Kb.
|
Бөкей ордасындағы И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс.Тарихнамалық талдау.5
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеудің нысаны
| Зерттеудің мақсаты: Бөдей Ордасындағы И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісін зерттеп, тарихнамалық талдау жасау.
Зерттеудің міндеттер: 1.Бөкей Ордасындағы көтеріліс жайлы 1917 жылға дейінгі еңбектері арқылы талдау. 2. Кеңес өкіметі тұсында И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған көтерілісін талдау. (1917-1991) 3. Қазақстан Республикасындағы Бөкей Ордасындағы көтерілісті зерттеуді талдау.(1991 жылдан бастап) Зерттеудің нысаны: Бөдей Ордасындағы И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі. Зерттеу жұмысының құрылымы:Тақырып кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған дереккөздер тізімінен тұрады. 1 Бөкей Ордасындағы көтерілісінен бастап 1917жылға дейінгі еңбектер 1917 жылға дейінгі көтерілістің тарихын баяндайтын орыс дереккөздеріне қарасақ, екі түрлі бағыттың қалыптасқанын көреміз. Олардың біріншісі-орыс әдебиеті мен ғылымы өкілдерінің прогрессивті пікірлері,екіншісі-отаршылдық жүйенің мүдделері тұрғысынан қарастырылған ресей әкімшілігі шенеуніктерінің еңбектері. Жалпы, ХІХ ғасырдың бірінші жартысында кіші жүз бен Орта жүзге байланысты исатай-Махамбет көтерілісі туралы еңбектер отандық тарихнамада шолу түрінде жиі айтылып жүрді. Ол сондай-ақ екі қарама-қайшы мәлімдемені атайды, біріншісі-ресейлік ғалымдар Патша әкімшілігінің отаршылдық міндетін орындады және олар үшін ақпарат жинады, олар қазақ халқының болашағына сенбеді деген пікір.екіншісі-ресейлік зерттеушілердің Қазақстан тарихын, оның ішінде көтерілістің барысын зерттеуге елеулі үлес қосқаны туралы ұстанымы. 1836-1838 жылдардағы Исатай-Махамбет көтерілісіне қатысты тарихи әебиеттерді талдауда қазан төңкерісіне дейін зерттеушілерге шолу жасаған И.Кенжалиевтің пікірі осы тұрғыдан қарастырылады. ХІХ ғасырдың 30-40 жылдарында Орынбор генерал-губернаторы В.А.Перовскийдің қамқорлығында қызмет еткен танымал адамдардың арасында ағайынды Яков пен Николай Владимировичи Ханыковтар болды. Ханықов (1818-1862) Орынборда ерекше тапсырмалардың шенеунігі болып жұмыс істей жүріп, Қазақстан тарихы, жер жағдайы бойынша зерттеулер жүргізді. Оның бұл еңбектері бүгінде өзінің ғылыми мәнін жоғалтқан жоқ. Ағайынды Николайдың үлкені ағасының қамқорлығының арқасында Орынборда ұлы шығыстанушы, ғалым, дипломат атағына көтерілді, інісі Александр Петрашаев үйірмеге қатысқаны үшін айыпталып, 1849 жылы Орынбор губерниясына жер аударылды. 1835 жылы қарашада Ханыков Ішкі істер министрлігіне Орынбор генерал-губернаторы В. А. жанындағы арнайы тапсырмалардың шенеунігі болып қабылданды. Дәл осы кезден бастап Яков Владимирович қазақ даласы туралы түрлі ғылыми мәліметтер жинай бастады. Оның алғашқы зерттеуі 1839 жылы «Ресей империясының статистикасы туралы материалдар« жинағына енген «Орынбор губерниясының географиялық шолуы« мақаласы болды. Ол Орынбор облысымен шектесетін Қазақстан, Башқұртстан, Татарстан және Еділ бойындағы халық, шаруашылық, табиғат туралы мәлімет береді. Y. V. Ханыков сонымен қатар 1845 жылы Санкт-Петербургте құрылған Орыс Географиялық қоғамының жұмысына белсенді қатысты. Осы қоғамның 1848 жылғы «1841 жылғы ішкі қазақ армиясының жай-күйі туралы очерк«атты Я.Ханыков тың көлемді мақаласы жарияланды. Очерк 1849 жылы қайта басылды. Я.В.Ханыковтың аталған очеркі 3-бөлімнен: географиялық, тарихи және статистикалық бөлімнен тұрды, оған қосымша Ішкі Орданың құрылуы, Бөкей және Жәңгір хандардың басқарулары айтылып, Исатай Тайманұлы бастаған көтеріліске тоқталады. Автор көтерілісті бүлік деп бағалай отыырп, Исатай халықты басқаруға қарсы қойды, бейбіт ауылдарды тонады, 1836 жылы бір бақташыны өлтіріп, тергеуге келмеді деп жазады. Статистикалық бөлім «халық, халық байлығы және сауда«тарауларынан тұрды. Зерттеу деректерін салыстыра отырып, И.Ханыков Қазақтардың жақында кедейленгенін атап өтті. Мысалы, 1803 жылы әр үйде 400 ірі қара, ал 1839 жылы әр үйде 155 ірі қара болған. Оның айтуынша, оның қысқаруына салықтардың көбірек төленуі себеп болған Ж. В. Ханыкова,Исатай Тайманұлы туралы жазылған еңбек еді[3]. Кемшілігі – Я.Ханыков көтерілске өзі қызмет атқаратын Орынбор отаршылдық әкімшілігінің тұрғысынан қарады. Орынборда жиналған деректерді пайдаланды. Бөкей Ордасын араламады немесе ткілей көтеріліс куәлігілерімен кездескен жоқ. Алайда, Патшалық Ресейде Исатай-Махамбет көтерілісін дұрыс түсініп, әділ бағалаған адамдар да болды. Солардың бірі талантты жазушы-реалист, лексиограф, дәрігер және қоғам қайреткері. Владимир Иванович Даль (1801-1872). Оның өмірін зерттеуші П. И. Мельников- Печерский тұрғылықты жері туралы айтады. Орынбор облысындағы И. Даль (1833-1841) жазушының шығармаларында ерекше із қалдырды. Осы кезде ол Орынбор генерал-губернаторы В.А.Перовскийдің қарауында ерекше тапсырмалар шенеунігі болып жүргенде Исатай-Махамбет көтерілісінің кәугері болды және оны дұрыс түсініп, бағалады. Көтріліс басшылары да Дальдің қазақ еңбекшілері арасындағы адал қызметін құрметтеп,губернатор В.А.Перовскийден көтерілісшіледің талаптарын тексеру үшін, подполковник Дальді жіберуді сұрайды. Алайда, губернатор көтерілісшілер талабын орындамай, қайта башқұрт шаруалары толқуларын басуда аты шыққан подполковник Геке басқарған жазалаушы әскер жібереді. 1836-1838 жылдардағы көтеріліс жеңіліске ұшырады. Дегенмен, В.И.Даль көтеріліс себебін түсініп, нақты бағалауда біршама игі істер жасайды. Белгілі зерттеуші А.Ф.Рязанов өзінің «Исатай Тайманов көтерілісі« атты зерттеуінде губернатор Перовскийдің Жәңгір ханға жазған хатын келтіреді. Хатта Ішкі Орда шаруаларының сұлтандар мен билер тарапынан қатты қысым көріп отырғанын, сондықтан да Исатай Тайманов көтерілісінің орынды екенін, тез арада халықтан жиналатын салық түрлерін, мөлшерлерін баяндауды сұрайды [4]. ХІХ ғасырдағы Орынбор губернаторының мұрағатын арнайы зерттеген тарихшы П.Бартенев бұл хатты басқа іс қағаздары сияқты Даль жазғанын көрсетеді. Украин тектес ақын, жер аударылған революционер Тарас Шевченконың(1814-1861) есімі XIX ғасырдағы Батыс Қазақстан тарихымен өте тығыз байланысты. Сондықтан атақты Қобзардың қазақстандағы қуғындағы өміріне арналған көптеген зерттеулер жарияланды. Бұл зерттеулерде Т. Шевченконың Жұмысы Исатай-Махамбет 1836-1838 жж Ол үшін бірнеше шығарма жазғаны айтылды.Бұл пікірлерді, Ковзардың өмірі мен шығармашылығын арнайы зерттеуші Л.Н. Большаков бірқатар еңбектер арқылы толықтырды. Көп еңбектен кейін Л.Н. Большаков Т. Шевченконың қазақ шаруаларының көтерілісін зерттеп, оған достық дауыс бергенін айтып, қазақстандық әріптестерінің ойын жалғастырды. Т.Шевченконың қазақ шаруаларының көтерілісі туралы білуіне ешқандай себеп жоқ. Біріншіден, Украиндық ағайынды Федор мен Михаил Лазаревский Орынбор шекара комиссиясында қызмет етті. Федор Лазаревский исатай-Махамбет көтерілісіне қатысқан қазақ Кенжегариндерінің ісін тергеп жатыр. Ол қазақ ауылын паналап Жүрген Махамбет Өтемісовпен кездеседі. Кейінірек Лазаревскийлер қуғында Жүрген Тарас Шевченкомен танысып, дос болды. Екіншіден: Т.Шевченко қуғында жүргенде, Өзі қызмет еткен Орынбор және Орск қалаларындағы әскерлер қазақ даласындағы көтерілісшілерді өлтіруге белсене қатысты. Кобзардың орыс сарбаздарынан естіген далалық әңгімелері де көтеріліс туралы ақпарат бере алады. Үшіншісі: Т.Шевченко 1848-1849 Жылдардағы Бутаковтың Аралдық Экспедициясына да қатысып,Бутаковтың ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары А. И. Макшеевпен танысып, достасады. Белгілі Болғандай, Алексей Иванович Макшеев (1822-1892) Қазақстан тарихы, Қазақстанның отарлануы, халықтық қозғалыстар туралы көптеген зерттеулердің авторы болған. Оның «Түркістанға Тарихи Шолу және Оған Орыстардың басып кіруі« (Санкт-Петербург 1890) кітабы бүгінгі күнге дейін өз құндылығын жоғалтқан жоқ. Міне, Қобзар Исатай-Махамбет көтерілісі осы зерттеушіден біле алады. Белгілі зерттеуші Е.П.Кирилюктің көрсетуінше, « Тәңірінің қолында еді балта« поэмасы « Даладағы өрт«, «Жалғыз ағаш« суреттерін толықтырып қазақ халқының азаттық күресін, оның қатаң басылуын және сонымен бірге мәңгі жеңілмес халық арманын дәл суреттеді. Бұл пікір белгілі қазақ әдибиетшісі Әбділдә Тәжібаевтың «Т.Шевленко қазақ халқының азаттық күресіне тілектес болды« деген ой-қорытындысын толықтыра түскендей. Т.Г.Шевченконың қазақ еңбекшілерінің азаттық күресі туралы түсініктері Маңғыстауда болған (1850-1857) кезінде толыға түседі. Новопетровск (қазіргі Кетік, бұрынғы Форт Шевченко) бекінісінде Кобзарь 1852 жылы Жайық орыс-казагы Федор Ефимович Чагановтың үйінде белгілі журналист-тарихшы Никита Федорович Савичевпен кездеседі. Сол уақытта Шевченко салған Савичев портреті бүгіндері Орал өлкетану музейінде сақтаулы [5]. Бір айта кететін жәй Савичев екінші рет Кобзарьмен 1858 жылы 20 наурызда кездеседі. Кейін, Н.Ф.Савичев өзінің Исатай-Махамбет көтерілісі туралы тарихи очерк жазғанымен белгілі болды. Бұл шығарманың жазылуына Кобзарь идеялық демеу білдірген сияқты . Өткен ғасырдың ортасында Ішкі Ордада болып,оның тарихы туралы ой қозғаған орыс зерттеушілерінің ішінде Василий Васильевич Григорьевте (1816-1881) болды. В.В.Григорьевтің Орынбор шекара комиссиясының төрағасы болған (1852-1863) кездеріндегі қызметіне, Қазақстан- дызерттеудегі еңбектеріне байланысты тарихнамада әртүр- лі пікірлер қалыптасқан . Зерттеуші Н.А.Смирнов: «Григорьев шығыс тарихы туралы 200-дей ғылыми еңбек жазды. Ол Ислам діні мен діни өкілдерді патша үкіметінің отаршыл саясатына пайдаланғысы келді«, - деп, қарсы пікір білдірді . Б.В.Лунин, E.Бекмаханов, Э.А.Масанов сияқты зерттеушілер Григорьев еңбегіне дұрыс баға беріп, оның қазақ тілін дамытудағы, тарихын зерттеудегі, Орынбор әкімшілігінің қазақтарға қарсы алымқорлық және жеккөрушілік әрекеттеріне батыл тосқауыл қоюдағы қызметіне зор баға берді. Б.В. Григорьев исатай-Махамбет көтерілісі бойынша тікелей зерттеулер жүргізген жоқ. Бірақ 1852 жылдың жазында ішкі Орда Сұлтандары Медетқали мен Ескендір Чукиндердің «ақиқатын« тексеруге барғанда, олар ішкі Орданың құрылған кезінен бастап тарихын, статистикасын және экономикасын зерттеді. Жәңгір Ханның тұсында Ол Әкімнің жерге меншік құқығын арнайы зерттеп, Орда халқының «көтерілістерін« ақылға қонымды деп бағалады. Бұл оның досы Савельевке 1853 жылы 4 қаңтарда жазған хатында жасырын түрде жазылған. Исатай-Махамбет көтерілісі туралы айтатын болсақ, қазан Төңкерісіне дейін белгілі болған зерттеу авторы Никита Федорович Савичевтің (1821-1886) есімі ең құрметті. Орыс-Казак офицері, Ресей Ғылым Академиясының Орал әскери-экономикалық басқармасының мұрағатшысы.Савичев көтеріліс туралы архивтік деректерді пайдаланып, «Исатай Тайманов-ішкі Орданың қожайыны« және «ішкі Ордадағы екі Қазақтың көсемдерге бағынбауы туралы«екі ірі тарихи очерктерін жариялады. «Исатай Тайманов - ішкі Орданың шебері« атты эссесінде сол кездегі ішкі орданың жалпы жағдайы, көтерілістің басталуы, көтеріліс басшыларының хаттары, ішкі Орда Әкімінің мәліметтері орынды қолданылған.. Савичевтің әңгімесінің хронологиясы Орынбор шекара комиссиясының Жәңгір Ханының 1836 жылы 11 Мамырда Исатай Таймановтың жақтастары «Күшік Жапаров есімді бақташыны өлтірген« кезде жазған жала жабу деректерінен басталып, Исатай өлгенше жалғасады.1838 жылы 12 шілдеде Ақбұлақ шайқасындағы Исатайдың қаза болуына дейін өрбиді. Автор көтеріліс басшысы Исатайдың ерлігі, жанқиярлығы туралы таңданыспен жазады. Қиялы мола, Тастөбе, Ақбұлақ шайқастарда жазалаушылар әскері көтерілісшілерге қарағанда бірнеше есе көп болды. Ұрыс басталар алдында Исатай батыр әрқашан қарсыластың қолын алыстан болжап, шешім қабылдайтын. Жазалаушылардың негізгі қаруы-қару, ал көтерілісшілер еш ойланбастан және қорықпай тағы да шабуыл жасады. Тағы бір Нәрсе, Исатай Хиуа ханынан әскери күш сұрайды. Мұнда Савичев 1838 жылы ақпанда тұтқынға алынған Исатайдың қосшысы Қасымбаевтың сөзін келтіреді. Исатай Махамбет Өтемісов пен Науша батырды Хиуа Хандығына жіберді. Себебі Сұлтан Қайыпқали Есімов әскер сұрамай, көтерлісішілердің ат сұрайды деген. Савичев өзінің екінші тарихи очеркінде Ішкі Орда Әкіміне қарсы Шыққан Аббас Кушаев, Мұса Айболатов есімді Қазақтардың тілазарлығы туралы айтып, ішкі Ордадағы толқулар мен көтерілістер 1838 жылдан кейін де жалғасқанын айтты. Жалпы, Н.Ф. Савичевтің шығармалары сол кездегі саяси жағдайға қарамастан қазақ халқының көтерілісі туралы алғашқы деректі шығарма болды. Сондықтан оны бүгінде зерттеушілер қастерлейді және олардың еңбектерінде қолданады. Қазақ тарихнамасында «орыс-казак« мәселесі әлі дұрыс зерттелмеген. жақында бірқатар ғылыми еңбектер мен монографиялар жарияланғанымен, түпкілікті мәселе шешілді деп айтуға болмайды. Алайда, Қазақстан тарихында «қанды із« қалдырған Жайық, Астрахан, Орынбор, Сібір, Жетісу орыс-Казак халықтарының халықтық-азаттық қозғалыстарын «басу« мәселесі әлі де терең зерттеуді қажет етеді. Қазан төңкерісіне дейін қазақ тақырыптарын салған ресейлік орыс зерттеушілері Ресейде өркениет рәміздерінің пайда болуына және онда өмір сүрген бұратандықтардың «бос жерлерін« пайдалануына және орыс тілінің енгізілуіне оң нәтиже беруіне тоқталды.Ханның билігіне тапсырыс беру. Ал Кеңестік кезеңнің зерттеушілері орыс тарихнамасына сүйене отырып, Кіші жүздің, Бөкей Ордасының прогрессивті маңызы бар, Қазақстанның ресейге қосылуының басталуы, мүддесі үшін деген тезистің дәлеліне келді.ғылыми тұрғыдан «Үлкен Аға«. Шын мәнінде, қазан Төңкерісіне дейінгі орыс тарихының жазбалары жергілікті ақпаратсыз, яғни отаршылдық әкімшілік есептерді көшіріп, қазақ топырағында саяхаттаған ғалымдардың арнайы тапсырмасымен жұмыс істегенін атап өткен жөн. Исатай мен Махамбет көтерілістерінің орыс тарихнамасына шолу жасай отырып, бүгінгі таңда диссертациялық зерттеу орыс дереккөздері, Қазақтар және ресейдің отарлық аймағы туралы жазылғанын атап өткен жөн. Оның ішінде Ресей ғалымдарының да зерттеу нысанына айналған еңбектердің маңызын көрсетуге болады. Оларда Исатай мен Махамбет көтерілісі туралы пікірлер отарлыққа және жергілікті басқаруға қарсы деген тұжырымдар кездеседі . Бірақ олар қазақ халқының бодандықта болуы «тарихи заңдылықтан туындайды« деген көзқараспен түсіндіріледі. 2 Кеңес өкіметі тұсында И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған көтерілісті зерттеу(1917-1991) 1836-1838 жылдары Исатай Тайманұлы пен Махамбет Өтемісұлы бастаған азаттық қозғалысының тарихы 1917 жылдан кейінгі кеңестік кезеңде зерттелді. осы кезеңдердегі зерттеу жұмыстарын 1917-1940 жылдар аралығында және 1940-1980 жылдар аралығында қоғамның даму ерекшеліктері, тарихи ойдың дамуы бойынша жазылған жұмыстарға бөлуге болады. Себебі тарихты дамытудағы жаңа кеңестік кезеңнің ұлт-азаттық қозғалыстарды зерттеудегі өзіндік ерекшеліктері бар. 1917 жылдан бастап тәуелсіздік алғанға дейінгі кезеңде әкімшілік-командалық жүйенің азаттық қозғалыстарының тарихына әртүрлі шектеулер қойылғанына қарамастан, олардың басшыларының зерттеулері 1836-1838 жылдардағы көтеріліс туралы ойлар мен ізденістерді жалғастырды. 1917-1940 жылдар аралығында Исатай-Махамбет көтерілісін зерттеу ғылыми мекемелерді ұйымдастырумен және жаңа идеологияға негізделген мамандармен қамтамасыз етумен байланысты болды. Бұл бағыттағы жұмыстарды 1920 жылы 15 қыркүйекте «Қырғыз өлкесін зерттеу қоғамы«құрды. 1925 жылы« Қазақстанды зерттеу Қоғамына« айналған ұйымның мүшелері көрнекті ғалымдар А.П. Чулошников, а. п. Гра, Э. А. Диваев, С. М. Петров, И. В. Мелкова, А. А. Төрткина, и. М. Расторгуев, с. Мендешов болды. Қоғам шығарған еңбектерінде Қазақстандағы азаттық қозғалыстардың тарихына ерекше назар аударылды. 1925 жылы Г.Сербаринованың «Исатай Тиманович«атты тарихи эссесі жарық көрді. Бес бөлімнен тұратын эсседе зерттеуші Исата Тиманович бастаған көтеріліс өте мұқият, жүйелі түрде ұйымдастырылғанын, сондықтан халық көтеріліске белсенді қатысқанын атап өтеді. Г.Сербаринов көтерілістің себебін, мақсатын түсінбей, Махамбет Өтемісов бастаған көтерілісшілер Бөкей Ордасын Екі бөлікке-Жәңгір Хан мен Исатайдың иелігіне бөлуді жоспарлағанын атап өтеді. Сондықтан Мұндай азат етуші және революциялық жоспарлары үшін Патша әкімшілігі көтерілісшілерді аяусыз жазалады. Ол Патша әкімшілігінің отаршылдық жазбаларына негізделген. Сербариновтың басты кемшілігі келесі тұжырымдар болды. Исатай Тиманұлы Орданы екіге бөлгісі келмей, Барша Қазақстанды Азат туының астына жинағысы келді. Осылайша, оның мақсаты Жәңгір Ханды өлтіру немесе құлату емес, әділетті, тәуелсіз қоғам құру болды. Г. Сербаринов көтерілістің бағытын түсінбей, Орынбор әкімшілігі өзінің озбырлығын жасыру үшін пайдаланған Исатай Ішкі Орданы бөліп, Хиуа хандығына бағынуға ниетті деген пікірін қайталай алмады. Автор көтеріліс хронологиясын баяндауда біржақты пікірде болды. Соған қарамастан, Г. Сербариновтың еңбегі «Қазақстанды зерттеу қоғамы« шығарған алғашқы дәйексөзді шығарма болды [6]. Кеңестік дәуірдің «ақтандақ« беттерінде 1930жылдары жазықсыз жазаланған белгілі қоғам, мемлекет қайраткерлерінің, ғалымдардың есімдері көлеңкеленіп келді. Қазақстанның егемендігімен бірге туған халқымен қайта қауышқан абзал азаматтардың ішінде Халел Досмұхамедұлы (1883-1939) есімі ерекше құрметпен аталады. Күні бүгіндері Халел Досмұхамедұлының еңбектері жарияланып, өмірі мен шығармашылығына арналған зерттеулер шықты . Оның негізгі мамандығы-медицинадан басқа, Халелдің өлке тарихындағы, әдебиетіндегі және өнеріндегі жұмысы 1923 жылы Ташкентте белгілі ғалымдар Александр Шмид, Аубакир Диваев, Кәрім Халенович, Николай Архангельск, содан кейін Санжар Асфендияровпен жұмысымен өте тығыз байланысты. Ол жинаған бай материалдың негізінде «Мұрат ақынның сөздері« (1924), «Аламан« (1926), «Исатай-Махамбет« (1925) кітаптарының алғысөзі мен түсіндірмелерін басып шығарады. «Осы үш кітап белгілі ақындар-Махамбет, Мұрат, Қадылман, Қалнияз жырауларының өмірі мен шығармашылығын зерттеуге негіз болған кезде, 1836-1838 жылдардағы халық-азаттық күресі туралы ой-пікірлердің үлесі 1924 жылы« Сәуле« журналының №3 «қазақ әдеби-білім беру мұрасымен« басылымында да қабылданды. «Ақ жол «газетіне бұл туралы« Қазақ батырлары: Исатай, Махамбет « атты қосымша бетте жарияланған мақала куәландырады. Халел Досмұхамедұлы XVIII-XIX ғасырлардағы Ресей империясының азаматтығына қарсы азаттық күрес кезеңінде Қазақстанның батыс бөлігіндегі Кіші жүз еңбекшілерінің Исатай-Махамбет көтерілісіне ерекше назар аударады. «Исатай көтерілісі қазаққа қандай пайда, зиян келтірді, патша өкіметіне қандай ой әкелді деген сұрақ туындайды. Исатай көтерілісі қазаққа оның ер адам екенін, адамдардың бойында ұлылық сезімін оятып, қазақтардың бірігуіне түрткі болғанын түсіндірді. Исатай көтерілісі қазақтардың көзін ашты, патша үкіметін көрсетті, патша билігіне сүйенетін хандар, сұлтандар қазақтардың нағыз жауы екенін көрсетті«. Көтеріліс тарихын талдау кезінде Халел Досмұхамедұлы қазақ ақындарының «шайыр« жинағын, Шорековтың «Исатай-Махамбет« Забурын, г.Сербаринов, Крафт, Добромысловтың Тарихи очерктерін пайдаланды. Көлемді және терең зерттеулер жазу үшін мұрағаттық деректер аз болғанымен, автор халықтық мұраны, елдер арасындағы аңызға айналған оқиғаларды жалпылауда көп жұмыс жасады. Бұл кезде Александр Федорович Ержанов (1879-1929) өте бай мұрағаттық мәліметтермен, тарихи құнды зерттеулермен айналысқан. Өзінің кіші өмірінде Қазақстанның Орталық мұрағатында, содан кейін Орынбор мұрағатында жұмыс істеген А.Ф. Ержанов ұлт-азаттық қозғалыстар тарихына арналған 15 ғылыми еңбек жазды. Оның Сырым Датов, Кенесары Қасымов, Қаратай Нұралиев, Қайыпқали Есімов көтерілістері туралы ауқымды зерттеу жұмыстары әлі де өте құнды болып табылады. Қазақстандағы азаттық қозғалыстарын бір-біріне тарихи байланыстырған А.Ф.Рязанов 1836-1838 жылдардағы халық-азаттық қозғалысына ерекше мән берді. «Сорок лет борьбы за национальную независимость казахского народа (1797-1838 гг.)« атты монографиясында Сырымнан басталған азаттық қозғалыстарын Бөкей ордасымен, Исатай Тайманов көтерілісімен байланыстырса, кейін «Восстание Исатая Тайманова (1836-1838 гг.)« атты монографиясында Исатай-Махамбет көтерілісін мұрағат деректері негізінде талдап жазады. Көтерілістің себебін, негізгі кезеңдерін, қозғаушы күштерін негізінен таразылай отырып, Рязанов негізінен көтеріліс көшбасшысын көтерілістің қозғаушы күштерінің себептерін, негізгі кезеңдерін өлшеу арқылы бағалайды және автократияға қарсы революционерге нұқсан келтіреді. Исатай батырдың халықты ерте түсінгенін, оның санасында, мызғымас героігінде, ұйымдастырушылық, басқарушылық талантында болғанын көрсетеді. Қаз ешкі кез Исатай Тайманов азаттық қозғалысын ол қайтыс болғанға дейін аяқтаған көтерілістің басшысы ретінде бағалайды. Қазақстан тарихнамасында а. ф. жановтың еңбектеріне байланысты ғылыми пікірлер жүйесі қалыптасты. Тарихшы ғалымдар мұрағат қорын зерттеушінің үлкен еңбегімен бірге а. ф. жанов азаттық күресті тек біржақты отаршылдыққа қарсы аспектіде зерттегенін, қозғалыстың үстемдікке қарсы бағытын дұрыс түсінбегенін, сондықтан Қаратай, Қайыпқал көтерілісшілерін шикі және Исатай көтерілістерімен теңестірмегенін көрсетті. X. Айдарова, зерттеуші М. Ақынжанова А. жановтың мұндай бағалары, сөзсіз, 1950 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалыстардың тарихымен, көтеріліс жетекшілеріне және тіпті көтерілісті зерттеуші ғалымдарға қарсы үстем идеология кезеңімен байланысты болды. Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы әрбір көтеріліс« феодалдық-монархиялық«,«болжамды бөліну«деп бағаланды. Осы кезеңде қазақ халқының азаттық күресі тарихының тұтас жүйесі құрылды және Ф. жановтың Бекмаханов сияқты қудаланғанына күмән жоқ сияқты. Белгілі зерттеуші« Ерлер қозғалысына« қатысқаны үшін көп қудаланды және 1929 жылы туған қаласы Орынборда қайтыс болды. 1920-30 жылдары Қазақстанның жаңа заманының таңында ең құрметті ұлдардың бірі қоғамдық құрылыс пен мәдениетке, ғылымға зор үлес қосқан Асфендияров Санжар Жағыпарұлы (1889-1938) болды. C. Ж. Асфендияров үлкен ойдың иесі болды, ғылымның әртүрлі салаларында қабілеттерге ие болды. Ол ағылшын, француз, араб тілдерін өте жақсы білетін. Қазақ халқының тарихын жазуда көп еңбек етті. Оның шығармалары шамамен отыз жыл бойы жарық көрді. 1935 жылы Қазақ халқының тарихын 1917 жылға дейін жазып, бірінші томын шығарды . 1935-1936 жылдары профессор П. А. кунт Асфендияровтың өткен Қазақстан тарихы бойынша деректер мен материалдар деректемелік құжаттар жинағының екі томын жариялады. «Шығыстағы ұлт-азаттық қозғалысының тарихы«, «исламның пайда болу тарихы«, «Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс«, «қазақтар тарихының очерктері« еңбектерінде Қазақстанның алғашқы тарихшылары жалпылауға, талдауға және ғылыми қорытынды жасауға тырысты . С. Ж. Асфендияров өз заманының адал ұлы ретінде қазақ халқының, Орта Азия халықтарының азаттық күресінің тарихын терең зерттеді. Өзбек зерттеушісі Б. Салиевтің темір мемлекетіндегі бүкіл көтерілісті реакциялық деп бағалауына қарсы болған Махмут Тараби бастаған көтерілістің мысалында әр көтерілістің қозғаушы күштері, әлеуметтік құрамы, идеологиясы әр қозғалыстың сипатын анықтайтын белгілер екенін дәлелдеді. Тіпті әрбір халықтық қозғалыста қандай да бір оқиғалар орын алады. Исатай-Махамбет көтерілісі 1836-1838 жж Асфендияров Ф. жановтың еңбектеріне сүйене отырып, көтеріліс тек отарлық және феодалдық езгіге қарсы болды деп жазады. С. Асфендияров« Қазақстан тарихы « еңбегінде отаршылдық кезеңдегі ең ірі азаттық қозғалыс Исатай-Махамбет көтерілісі болғанын көрсетеді. Бірақ А. Ф. жановтың зерттеу жұмысында халық көшбасшылары бастаған көтеріліс тәуелсіздік үшін болғанын атап өтті. Көтерілісті бағалау кезінде ол марксистік теорияға сүйенді, оған таптық тұрғыдан қарау керек. Бұл С. Ж. Асфендияров еңбегінің басты кемшілігі болды. Жалпы, Қазақстан мен Орта Азиядағы азаттық күресті талдай отырып, С.Ж. Асфендияров бүкіл шығыс халықтарының күрес тарихын жазуға тырысты [7]. 1930 жылдардағы Исатай-Махамбет көтерілісін терең зерттеген жазушылардың ішінде Ілияс Жансүгіровтың (1894-1938) есімі ерекше көзге түседі. Қазақ драматургиясының тарихында Исатай-Махамбет пьесасын жазған тұңғыш жазушы И.Янсугуров. Замандастары Ғали Орманов, Фатима Габитова, Элия Янсугуров халық азаттық қозғалысына байланысты шығармалар жазу үшін материалдар жинап, Еділ, Орал, Мәскеу, Самара, Орынбор, Саратов мұражайлары мен мұрағаттарында жұмыс істегенін көрсетті.. Исатай-Махамбет пьесасы Екі түрде жазылған: Қара сөзбен және өлеңмен және 20 ғасырға дейінгі либреттомен .қазан Төңкерісінің мерейтойы. Ілияс Янсугуровтың ізімен 30 ғасырдың аяғы болды.ұшу 20. ХІХ ғасырда Мұстай Ақынжанов Исатай-Махамбет көтерілісі туралы «Исатай-Махамбет« (1938) пьесасын жазды [8]. Осы кезеңдердегі азаттық қозғалыстарды сипаттауға арналған әдебиеттерде антитеррорлық сезімдердің болуына қарамастан, 19 ғасырдағы азаттық күресінің алғы сөзі began.in ХІХ ғасырда Махамбет Өтемісұлының шығармаларына үлкен мән берілді. 1936 жылы махамбеттің 28 өлеңі жарық көрді Russian.As ғалымдар Атап өткендей, Махамбет әндерінің орыс тілінде шығуы қазақ халқының азаттық күресінің тарихын зерттеуге жол ашты. 1939 жылы Қазым Жұмалиев шығарған махамбеттің өлеңдер жинағы жарық көрді. Қазақ халқының музыкалық өнері тарихының дамуында белгілі өнертанушы А.В. Затаевичтің сіңірген еңбегі ерекше орын алады. «Қазақ халқының 1000 әні«, «қазақтың 500 әні және күйлері« музыкалық-этнографиялық шығармаларында А.В. Затаевич қазақ композиторларының шығармаларын мұқият жинақтаған 19. XIX ғасырда және оларды халық қазынасына айналдырды. Бұл еңбектерде махамбеттің еңбектері нақты көрсетілген. 30 ғасырдың аяғындағы қазақ тарихнамасындағы қазан Төңкерісіне дейінгі тарихи даму туралы идеялар.жылдар, зерттеушілер және. П.Хулошников, Б. Лебедевтің еңбектері толықтырылды. Оның еңбектерінде ресей Империясының отаршылдық саясаты Орталық Азиямен, Кавказ аймағымен байланысты . Сондай-ақ, 30 екенін атап өткен жөн.20 жыл. XIX ғасырдың басы Қазақстанның қоғамдық дамуында ерекше алаңдатарлық із қалдырды. Беске. Қазақстан партиясы облыстық комитетінің 1936 жылғы қаңтардағы пленумы, 1.Қазақстан Коммунистік Партиясының съезі 5. -12. 1937 жылы маусымда «қазақ тарихын жазудағы Партия басшылығы«, «Ұлт-Азаттық көтеріліс туралы«, қазақ зиялыларының «Алашордаш«,« халық жауы«,« неміс-Жапон, түрік сатқындары « сияқты маңызды мәселелер көтеріліп, жойылуға жіберілді.. Олардың арасында және. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, С. Асфендияров, М. Жұмабаев, м. Дулатов, И .Жансүгіров Сияқты жоғары білімді, талантты ұстаушылар. Айта кету керек, С.Қожкеновтың ғылыми пікірталастардың әсері туралы диссертациясы 30.Республикадағы тарих ғылымының даму жылдары және с. Шилдебайдың сол жылдардағы азаттық ойдың дамуындағы Түркітану идеясы туралы монографиялық еңбегі азаттық қозғалыстарының тарихына арналды. 40-жылдардағы Ғылымның дамуы.Ол 1941-1945 Жылдардағы Ұлы Отан Соғысының ауыр жылдарымен тығыз байланысты болды.азаттық қозғалыстар, жалпы алғанда, сол жылдары жазылған тарихи шығармалар халықтың патриотизмінің артуына ықпал етіп қана қоймай, сонымен бірге тарих ғылымының өсіп келе жатқан талаптарын қанағаттандыруға бағытталған. «Қазақстан тарихы« бойынша негізгі еңбектің жазылуына және академиялық тарихшылардың дайындығына белгілі орыс тарихшылары М. П.Ким, А. В. М. Панкратова, Н. М. Дружинин, с. в. Бачрушин, а. П. Кучкин, м. п. вяткин, соғыс жылдарында Алматыға ауыстырылды.. 1943 жылы жарық көрген« қазақ КСР тарихы « Қазақстанның өткенінен Ұлы Отан Соғысына дейінгі кезеңді қамтиды . Бұл еңбек М.п. вяткиннің жетекшілігімен Ленинград тарихшылары дайындаған еңбектерден едәуір асып түсті. «Қазақстан тарихы«, Ленинград ғалымдарының« қазақ КСР тарихы туралы очерктері« еңбектерінде барлық оқиғалар шолу ретінде ғана, деректерсіз 1820, 1870 жылдарға дейін баяндалды . Қазақ азаттық қозғалысы, Сырым Датов, Исатай Тайманов туралы ой-пікірлер білдірген М.П.Вяткин де, зерттеушілер де еңбектерінің тек бастама ғана екенін көрсетті [9]. М.Әбдіқалықов пен А. Панкратованың жетекшілігімен жарық көрген «қазақ КСР тарихы« атты еңбегінде азаттық күресінің тарихын Е. Бекмаханов бастаған тарихшылар жазған. Сырым Датов пен Исатай Таймановтың көтерілістері туралы көп пікірталас болмағанымен, ғалымдар кенесары Қасымов көтерілісінің азаттық күрес тарихына қосылуына қарсы болды. Олардың арасында атақты ғалымдар А.И. Яковлев, Е. В. Тарле болды. Осыған байланысты Анна Михайловна Панкратова КОКП Орталық Комитетіне (Б) арыз жазып, 1944 жылдың Мамыр-шілде айларында тарихшылардың арнайы жиналысы өтті. Кеңесте басқа халықтардың ресей Империясына қосылуына, тарих ғылымының дамуына ерекше әсер еткен азаттық күресінің сипатына қатысты мәселелер талқыланды . Содан Кейін Қазақстан тарихнамасында терең із қалдырған оқиғалар 1947 жылы м.п. вяткиннің редакциясымен Жарық көрген Е. Бекмахановтың «ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан« монографиясын талқылаумен байланысты болды.. Монографияны талқылау 1948 жылы 28 ақпанда КСРО Ғылым Академиясының тарих Институтында өтті. Монографияның авторы Е.Б. Бекмаханов зерттеуде баяндалған оқиғаларды, айтылған пікірлерді, ғылыми тұжырымдарды былайша атап өтті. Біріншіден, ғылымда үстемдік құрған тайпалық демократияның пікіріне қайшы, қазақ қоғамында таптық жіктелу, таптық қанау және таптық қақтығыстар болғандығы көрсетілді. Екіншіден, Бұл Қазақстанның Патшалық Ресеймен қарым-қатынасының екі түрлі бағытта, атап айтқанда қанаушылар мен қарапайым халықтың туыстық қатынасында болғанын көрсетті. Үшіншіден, бұл қазақ халқына, Орта Азия хандықтарының Патшалық Ресеймен қатар қозғалысына екіжақты отаршылдық қысымның болғанын көрсетеді. Төртіншіден, Кенесары Қасымов 1837-1847 жылдары бірінші көтерілістің Орта Азия хандықтарына, көтерілістің қозғаушы күшіне, Кенесары Хандығының құрылысына бағытталғанын көрсетті. Бесіншіден, Мен Қазақстанның Ресейге кіруінің прогрессивті жағына назар аудардым«, - деді ол.талқылау барысында Е.Бекмахановтың пікірін белгілі тарихшы ғалымдар А. П. Кучкин, Н. М. Дружинин, С. В. Бахрушин, М. К. Рожкова, М. П. Вяткин, А. Ф. Якунинс, Шойынбаев, Айдарова, Ақынжанов. 1970 жылдары 1836-1838 жылдардағы халық азаттық қозғалысының білгірлері қатарын тарихшы Исатай Кенжалиев толықтырды. И.Кенжалиев азаттық қозғалыс туралы өз ойын «Махамбет Өтемісұлы« (1974), «Исатай Тайманұлы« (1977), «Исатай-Махамбет« (1991) кітаптарында ашық білдірді.Өз зерттеулерінде И. Кенжалиев халық қаһармандары Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы туралы өмірлік зерттеулерді ішкі Орда мен көтеріліс тарихымен байланыстыра білді. Айта кету керек, И.Кенжалиев өз еңбектеріне тарихнамалық шолу жасап, зерттеушілерге өзіндік баға беруге тырысты. Зерттеушілер көрсеткендей, Бұл зерттеулерде И.Кенжалиев 1836-1838 жылдардағы көтеріліске қарағанда көтеріліс басшыларына ғана дәлірек зерттеулер жүргізген.сондықтан көтерілістің барысы, жеңілістің себебі, көтерілістің қозғаушы күштерінің мақсаттары мен мүдделері дұрыс ашылмаған. Алайда, бұл кемшіліктер И.Кенжалиев шығармаларының мәнін ашпайды. 1980 жылдардың екінші жартысында елде дамыған демократияландыру, қайта құру процестері де тарих ғылымына әсер ете бастады. Идеологиялық қысымның әлсіреуі көтерілістің мақсаттарын неғұрлым толық анықтауға, осы оқиғаға саяси, экономикалық және этникалық факторлардың әсерін қарастыруға жаңа серпін берді. Кейбір зерттеулерде ресми көзқарас шеңберінен шығып, көтерілістің ұлт-азаттық сипат алғаны көтеріле бастады. Алайда, жалпы алғанда, Кеңестік тарихнамада қарастырылып отырған мәселе «шаруалар көтерілісі« тұрғысынан баяндалған. 3 Қазақстан Республикасында Бөкей Ордасындағы көтерілісті зерттеу (1991ж.) 1990 жылдарындағы еліміздің негізгі қоғамдық-саяси дамуы Қазақстанның тәуелсіз және тәуелсіз дамуына еркін жол ашты. Тіпті 1980 жылдардың аяғында Кеңестік жүйе ыдырап, тәуелсіз жас Мемлекеттер тарихи кеңістікке ене бастады. Дәл осы 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы қазақстанның тәуелсіздігі үшін күрестің бастауы болды. Кеңестік әкімшілік-билік жүйесі аяусыз таптап кеткен қозғалыс өзінің өміршеңдігін дәлелдеді. Желтоқсанның дауылды күндерінде қазақ жастарын, зиялы қауымын ұлт-азаттық идеясына айналдыру идеясы бүкіл әлемге таралып, Кеңестік жүйені дүр сілкіндірді . Қоғамдық өмірдегі орасан зор оқиға, тәуелсіздік идеясы 1989 жылғы новоичинская оқиғасына қарағанда одан да күшті көрінді . 1990 жылы Қазақстан басқа республикалар сияқты тәуелсіздік жолына түсті. 1990 жылы сәуірде Республиканың Жоғарғы Кеңесі Президент лауазымын бекітті, Оған Н.а. сайланды.Назарбаев. 1990 жылдың қазан Айында Республиканың Жоғарғы Кеңесі мемлекеттік егемендік туралы декларацияны қабылдады және 16. 1991 жылғы желтоқсан мемлекеттік тәуелсіздік туралы заң. Сонымен, автор Қазақстан ресейге жаулап алу арқылы кірді деп есептейді. Қазіргі Уақытта Қазақстан ресей Империясының құрамына енгеннен бері халқымыздың жүріп өткен тарихи жолы тағы да жоғары деңгейде жүріп жатыр. Тарихшылар: «Қазақстан үшін дамудың басқа жолы болды ма, егер Солай болса, оның мәні неде болуы мүмкін?« деген сұраққа болжам жасайды.« Бастап XIX ғасыр, осы мәселеге байланысты тарихнаманың даму динамикасын сипаттайтын көптеген материалдар жиналды. Әр кезеңде бұл процесс өзінше қабылданып, бағаланды. Көріп отырғанымыздай, осы проблемаларды көрсету кезінде терминология, ондықты әділ талдау және байланыстың жағымсыз салдары сияқты көптеген сұрақтарға жауап берілмеді. Әрине, тәуелсіздік пен тәуелсіздіктен айырылған Қазақстан өміріндегі сол кезеңнің шынайы жағдайын анықтау үшін жан-жақты талдау мен талдау қажет. Тарих ғылымында да терең өзгерістер, іргелі зерттеулер туып, азаттық қозғалысы жаңаша зерттеле бастады. Жоғарыда аталған «отаршылдық кезеңдегі ұлттық қозғалыстар (Қазақстан, Орта Азия, Солтүстік Кавказ)« тақырыбындағы тарихшылардың кездесуі азаттық күресінің тарихын зерттеудегі тарихи тұжырымдаманы, әдістемелік бағытты қалыптастыруда ерекше маңызды болғанын атап өткен жөн.. Кездесуге Қазақстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан тарихшылары, Шешен- Ингуш және «тарих сұрақтары« журналының қызметкерлері қатысты. Белгілі ғалымдар Е. И. Герасимова, Ж. Қ. Қасымбаев жиналыста 1836-1838 жылдардағы халық азаттық қозғалысы тарихының мәселелері бойынша баяндамалар жасады. Е.И. Герасимованың баяндамасында 1827 жылғы Бөкей Ордасы шаруаларының толқуларынан 1836-1838 жылдардағы көтеріліске Дейінгі Орданың жалпы дамуына шолу жасалған. Орда халқының құрамының біртектілігі, Юсупов, Безбородко сияқты жер иелерінің иелігіндегі шаруалардың жағдайы талқыланды. Орыс, татар, Қалмақ және башқұрт шаруаларының жағдайы Да Бөкей Ордасының шаруаларына өте ұқсас болды, Бұл Ордадағы таптық қақтығысты арнайы зерттеуді ұсынды. Ж. Қасымбаев 1836-1838 жылдардағы көтеріліс тарихын зерттеуге ерекше көңіл бөледі. Олар мұрағаттық деректерді, қазан Төңкерісіне дейінгі деректерді ұтымды пайдалану көп нәрсені ашады және көтерілістің отаршылдыққа қарсы бағытын зерттеуді бірінші орынға қою керек дейді. Ол осы бағытта ресей әкімшілігінің жазалау әрекеттерін, қазақ би-Сұлтандарының қанды әрекеттерін ерекше атап өту қажет екендігіне назар аударады . 1991 Жылы Мамырда исатай-Махамбет көтерілісінің тарихын зерттеуде Исатай Тайманұлының 200 жылдығына арналған Республикалық ғылыми конференцияда Ю.с. Зобов, С.Қожкенов, А. Шамгонов, А. Марданов, Ж. Қасымбаев хабарламалар тыңдалды. Исатай Тайманұлының 200 жылдығына орай, көтеріліс тарихы туралы зерттеулер А.Ф.Рязановтың «Исатай Тайманұлы көтерілісі«, X.Досмұхамедовтың «Исатай-Махамбет«, Б.Аманшиннің «Махамбеттің тағдыры«, И.Кенжалиевтің «Исатай-Махамбет« кітаптары жарық көрді. Бұл кітаптар бұрын жазылып, жарияланғанмен мерейтойға орай қайта басылуы да ерекше маңызды іс болды[10]. Зерттеуші қазақ Хандары мен сұлтандары бұл дипломатиялық актіге тиісті мән бермегенін, өйткені олар тек әскери көмек алуға және солтүстік шекараларын қорғауға, Сондай-ақ Ішкі дауларда Әбілхайыр Ханды экстрадицияламауға тырысқанын атап өтті. Ресей Өз кезегінде Протекторат шарттары бойынша өз міндеттемелерін орындамады және Осы жағдайды Пайдаланып, қазақстанда отаршылдық саясатты жүзеге асырды. Тарихшы Ж. Артықбаев қазақстанның оңтүстігін Орыстар жаулап алып, қазақ даласының« Протектораты « құқығымен Ресейге кірді деп мәлімдейді. Академик М. Қозыбаев «Ресей Тарихы-отарланған елдің тарихы« атты мақаласында Қазақстанның Ресейге қосылуы туралы өз пікірін білдіреді. Ғалым еріктіліктің табиғатын толығымен жоққа шығарды Және Патша үкімі халықты одан айырғысы келмейтінін жазды independence.It солшылдардың зерттеулеріне сілтеме жасайды.энил М. Қозыбаев «байланыс« («байланыс«) термині тарихи процестің мәнін нақты ашпайды және Қазақстанды негізгі объектіге іргелес субъект ретінде көрсетеді деп сынайды. Ғалым Қазақстанды жаулап алу стратегиясы І Петрдің тұсында анықталғанын және оның кейінірек дамығаны сөзсіз екенін көрсетеді. Әбілхайыр Ханның «Қазақстан тарихы (ежелгі дәуірден 20 ғасырға дейін)«атты еңбегінде Ресейге деген сүйсінуі. ұшу 20.ғасыр)« ұлттың сақталуына қолайлы жағдай жасау мақсатында « және. Күзембайұлы қазақ жүз протекторатының « Сыртқы саясаттан тыс барлық салаларда егемендігін сақтайтын Отаршылдық Тәуелділік түріндегі тәуелді мемлекет-мен білмеймін - мен айттым. - Мен оның не екенін білмеймін. Зерттеуші қазақ Хандары мен сұлтандары бұл дипломатиялық актіге тиісті мән бермегенін, өйткені олар тек әскери көмек алуға және солтүстік шекараларын қорғауға, Сондай-ақ Ішкі дауларда Әбілхайыр Ханды экстрадицияламауға тырысқанын атап өтті. Ресей Өз кезегінде Протекторат шарттары бойынша өз міндеттемелерін орындамады және Осы жағдайды Пайдаланып, қазақстанда отаршылдық саясатты жүзеге асырды. Қазақстанның оңтүстігін Орыстар жаулап алған, Ресейдің бір бөлігі«Протекторат«құқығындағы қазақ даласы болған. «Ресей Тарихы-отарланған елдің тарихы« атты мақаласында академик М. Трумбаев Қазақстанның Ресейге қосылуы туралы өз пікірін айтады. Ғалым еріктіліктің табиғатын толығымен жоққа шығарды Және Патша үкімі халықты тәуелсіздіктен айырғысы келмейтінін жазды. солшыл зерттеулерге сілтемелер. Исатай-Махамбеттің тарихтағы бейнесін сомдап, олардың халық болашағына сіңірген еңбектерін, күрес жолдарын қайта ой елегінен өткізген Ә.Сараев 1997 жылы «Исатай мен Махамбет« атты зерттеу еңбегін жариялады.Автор өз зерттеуін өмірнамалық бағытта жазып, көтеріліс басшылары туралы тың ойларды, деректерді алға тартады. ың ың ың мен лыс кен Дегенмен, біз арнайы зерттеп отырған тарихи- тарихнамалық мәселелер автордың пікірін толықтыра түседі. Ә.Сараев еңбегінің құнды жері көтеріліс басшы- сы Исатайдың болмысы, күрескерлік идеясын айқын баяндауы. Көтеріліс тарихын таза көтерілісшілерден, олардың өмірлерінен алып, салыстырып қарастырылады [11]. Соңғы жылдары құнды тарихи мақалалар күнделікті баспасөз беттерінде «Қазақ тарихы«, «Отан тарихы« журналдарында жарық көруде. 1836-1838 жылдардағы Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы басқарған халық-азаттық қозғалыс « 1 тарихнамасында республикамыздың әр аймағында өткен ғылыми конференция материалдары да ерекше маңызды. 1994 жылы 20-21 қазанда Қостанай Мемлекеттік университетінде өткен «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстары: тарих, әдістеме, тарихнама« атты республикалық конференцияда Исатай-Махамбет көтерілісі туралы Т.Рысбеков, Ғ.Қарабалин, М.Сыдықов, Қ.Бижанов, Р.Исетовалардың баяндамалары тыңдалды. Баяндамаларда 1836-1838 жылдардағы азаттық күрестің жүру барысы, Қайыпқали Есімов қозғалысымен байланыс, көтеріліс туралы Рязанов, I.Жансүгіров шығармалары, 1916 жылғы Өтепқали Дінбаянұлы Исатаев басқарған азаттық қозғалыс жан- жақты сөз болды . 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына, жалпы қазақ халқы- ның азаттық күрес тарихына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдарында да көрініс тапты. 1996 жылы 18 қазанда Алматыда өткен конференция жұмысында М.Қозыбаев, К.Нұрпейісв, Н.Бекмаханова, Г.Сапаргалиев сияқты ғалымдар жасаған баяндамаларда 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс империалистік метрополияның отарлық саясатына қарсы ұзақ жылға созылған күресінің жалғасы деген қорытынды жасалды. Себебі, көтеріліс кезінде Абылай хан, Сырым Датов, Исатай Тайманов, Махамбет Өтемісов, Жанқожа Нұрмұхамедов, Кенесары Қасымовтардың халық-азаттық жолында көтерген тулары мен ұрандары көрініс тапты деген пікір білдірілді. Бөкей Ордасының 200 жылдығына арналған еңбектер ішінде Ғ.Қарабалиннің диссертациялық еңбегін және мұрағат деректерінің жинақтарын да атап өтуге болады . Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына арналған еңбектер баспасөз беттерінде жарияланып, 2003 жылы 12-13 қыркүйекте Атырауда «Махамбет ерлік пен елдіктің өшпес рухы« атты халықаралық ғылыми практикалық конференция өтті . Конференцияда Ел президенті Н.Ә.Нзарбаев сөз сөйлеп, Исатай мен Махамбет көтерілісі азаттық қозғалыстардың бірі емес, бірегейі деп баға берді. Бұдан біздің ой түйгеніміз,қорытқанымыз - Тәуелсіз даму өткенді мұқият зерделемей, келешекті кеңінен болжамай, жүзеге аса қоймайды. Сондықтан да қалың жұртшылық бүгінгі ұлттығымыз бен мемлекеттігіміздің тарихи бастауларына айрықша назар аударуда тек күні кеше ел жолында жан қиған ерлеріміз қаншама. Халық ондай ұмытылмас тұлғаларды қандай тауқімет тартса да, естерінен шығармақ емес. Енді соның сырына салиқалықпен қарамай, әншейін көк етіктінің бірі ғой деп салғыртсынсақ, тарихи санамыз тайызданбаса молаймайды [12]. Ендеше, ең болмаса аты ұранға айналып, бір тайпа елдің туына айналған тұлғаларға байланысты ақиқаттарды аңыздардан аршып алуға күш салмасақ болмайды, Бұл қазіргі, жаңаша жазылар төл тарихымыздың абыройлы міндеті. Тарихымызға көзқарас ол қазақ елінің тарихына жаңаша қарау деген сөз. Алдымен, өз елімізді дүниежүзіне таныту үшін өз көзқарасымызды талдап, саралауымыз, пайымдауымыз, жүйелеп тереңдетуіміз, түзетуіміз керек. Тарихымыздың бас кейіпкері - ұлт перзенттері жайында айтқанда, оларды іштей өзіміз біліп, қастерлі сезімімізді жүрегімізге құйып, елжіреп еске алған мен, олар жөніндегі аңыз әңгімелерді жатқа айтқанмен, бұл бәрібір жеткіліксіз. Біздікі сырттай әсерлену ғана. Өркениетті елдердегі сияқты, ол перзенттеріміз жайлы сүбелі зерттеу еңбектеріміз барма. Бабалардан, аталардан, аға буынан естіген, бірден-бірге жеткен үзік-үзік әпсаналармен шектеліп жүрміз. Одан басқа қолымызда ештене жоқ. Деректер аз, жазылып қалған үлгілер одан да тапшы. Ғылыми жүйе емес, ауызша, үй-ішілік, әркім өз атасын, бабасын дәріптейтіндей, әркім өз аймағының, руының батыр-билерін мақтап кетеді. Тарихтың бас кейіпкері - ұлттың ұлы перзенттері, өз елінің тәуелсіздігі үшін батырлығын, шешендігін, ақын-жыраулығын, әділ-билігін, ғылыми ізденістерін, ағартушылық өнерін аямаған ардақты ұл-қыздары дегенді сан қайталап айтуымыз керек-ақ. Адамзат тарихының адами тұлғасы болуы міндет. Өйткені, адамсыз тарих болмайды, тарихсыз адам да жоқ. Демек, тарихи тұлғаларға оның өзінің заманының тарихынан лайықты орын берілуі тиіс. Енді, егеменді ел, рухани жаңаша түлеу үстіндегі ұлт қалпымыға енгенде, адам тарихына, ерлер өмірнамасына ерекше жауапкершілікпен қарайтын мезгіл туып отыр. Қазақ халқының ардақты ұл қыздарын бір бірінен асыра дәріптеп, алалап қараудың жөні жоқ. Алаш азаматы деген ардақты атаққа ел тағдыры, халық тағдыры үшін аянбай тер төккен, өз қандарын төккен, жандарын қиған, ар-намысы таза, ұлт- жанды ұл-қыздары лайықты. Бұл бағытта бергісі Кіші жүз өңіріне, арғысы бүкіл қазақ даласына аңыз болып, ер кейпінде тараған, елдікпен ерліктің символы Исатай, от-жалынды, өлең сөздің перісі, халқы Исатайдың інісі деп бағалап, ардақтаған жауынгер ақын Махамбет есімдерін тарихқа өзі орындарымен, аттарымен жазу ұрпақтар парызы. Тарихтағы өз бейнелерін бабаларымыз өздері мүсіндеп жазып кетті. Исатай мен Махамбет дегенде біздің ең алғашқы сүйенетініміз - Махамбеттің өз шығармалары. Халық қамын жеп, Исатайға ілесіп өмірлерінің соңғы күндеріне дейін тәуелсіздік рухына адал болған бабаларымыздың алтын әліппен жазылған өзіндік шығармалары. Ал біз оларды жалғастырушылармыз, тәуелсіздік талабын қатаң сақтап, төл тарихымызды жазуда әрқашан ата-бабалар рухына бас иеміз. Әр ісімізге, әрбір жүрер жолымызға солардан жауап іздейміз. Ол үшін жаңаша көзқарас тұрғысынан көп іздену керек. Қорытынды Демек, қазақ даласында болған азаттық қозғалыстар ұқсас, сабақтас. Қозғалыс жетекшілері таптық, әлеуметтік әр түрлі топтардың өкілдері болғанына қарамастан, көзқарастар мен жауынгерлік ойлау ұқсас. 1836-1838 жылдардағы азаттық күрес тарихы 1917-1940 жылдары «коммунистік идеология« әлі толық қалыптаспаған кезде Г.Сербаринов, С.Асфендияров шығармалары шындыққа біршама жақын жазылған. . Кейінгі жылдардағы жазбаша дереккөздерде олар көтерілісті, атап айтқанда, «отаршылдыққа қарсы«деп санады деп айыпталған. Исатай-Махамбет көтерілісі туралы Нақты ғылыми тұжырымды Халел Досмұхамедов жасады. Х.Досмұхамедов азаттық қозғалыстарды бір-бірінен бөліп, қайта ойлауға қарсы болды. Менің ойымша, Бұл Эйч. Досмұхамедов «Махамбетоведения Мектебінің негізін қалаушы« Және Исатай-Махамбет көтерілісінің алғашқы жүйелі ғылыми зерттеуінің авторы. 1940-1980 жылдары жазылған кеңес дәуірінің зерттеу жұмыстарының авторлары М. Вяткин, В. Шахматов, А. Якуниндер 1836-1838 жылдардағы көтеріліс туралы үлкен шығармалар жазды. Азаттық қозғалыстар тарихының мәні мен мақсатын дұрыс зерттеп, көтеріліс жетекшілерінің жауынгерлік бейнесін талдай отырып, Е.Бекмаханов жазықсыз қудалауға ұшырады. Осылайша и. Кенжалиевтің тарихи-өмірбаяндық зерттеулері дүниеге келді. Осы кезеңдегі ғылыми ой оның отарлауға қарсы екендігі туралы тұжырыммен және оның жергілікті феодалдық билікке қарсы екендігі туралы тұжырыммен бірге жүрді. Екіншіден, алдыңғы зерттеулерде даусыз танылған көтеріліс жетекшісі Исатай Таймановичтің жеке басы орынсыз қараңғылана бастады. Махамбет Өтемісұлының Жәңгір ордасының Бөкей Ханға қарсы айтылған« Сен Хан емессің, Қасқырсың« деген өлеңдер көтерілістің шынайы табиғатын халықтан жасырған« коммунистік идеологияның« талаптарына сай келді. Махамбет Пен Ханның өлеңдері қайта-қайта орыс тіліне аударылып, алға жылжи бастады. Көтерілістегі Махамбеттің рөлін арттыруға бағытталған көптеген әдеби-көркем шығармалар жазылды. Үшіншіден, Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрессивті маңыздылығы туралы ғылыми білім көтеріліс туралы шынайы, ғылыми еңбектер жазуға кедергі келтірді. Тәуелсіздік жылдарында жазылған негізгі еңбектер-Исатай-Махамбет көтерілісі, 1992, 2001, 2003 жылдары Шығарылған Бөкей Ордасы туралы құжаттар жинағы. Сирия халқының азаттық қозғалыстарының тарихы, тіпті тарихнамасы туралы диссертациялық зерттеулер жарияланды Біз осы кезеңдегі жұмыстар Исатай-Махамбет туралы емес, Жәңгір хан туралы сараланғанын қорытындыладық. Айта кету керек, зерттеу авторлары Мемлекет басшысы, тәуелсіздік рухындағы қазақ қоғамының реформаторы бағытында кейбір жағдайларда Жәңгір ханның тұлғасын асыра сілтеуге дейін барды. Біздің зерттеуімізде ол шығармаларға шолу жасап, мәселенің екінші жағын, яғни Жәңгір ханның орыс отарлауына ықпал ететін адам ретіндегі қызметін, 1836-1838 жылдардағы азаттық көтерілісін аяусыз басуды бағалау қажет деп тұжырымдады. Бұл бағытта М. Қойгелдиевтің тарихи еңбектері, Қ. Есмағамбетовтің өмір-тарихнамалық еңбектері жарық көрді. Мәселенің маңыздылығы әлі де маңызды зерттеулерді қажет етеді. Айта кету керек, 2003 жылы ЮНЕСКО кеңінен атап өткен Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығын мерекелеу аясында негізінен әдебиетшілер мен журналистердің деректерінсіз мақалалар, кітаптар жарық көрді. Біздің жұмысымыз осы олқылықтардың орнын толтыратынына үлкен сенім бар. жүктеу/скачать 69,84 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|